Buku Ya Bibele Ya Vu-21—Eklesiasta
Mutsari: Solomoni
Ndhawu Ya Vutsari: Yerusalema
Ku Hetiwa Ka Vutsari: Emahlweni ka 1000 B.C.E.
1. Eklesiasta yi tsaleriwe xikongomelo xihi lexi tlakukeke?
BUKU ya Eklesiasta yi tsaleriwe xikongomelo lexi tlakukeke. Solomoni, tanihi murhangeri wa vanhu lava tinyiketeke eka Yehova, a a ri ni vutihlamuleri byo va hlanganisa hi ku tshembeka eku tinyiketeleni ka vona. U lave ku hetisisa vutihlamuleri lebyi hi ku tirhisa xitsundzuxo xa vutlhari xa Eklesiasta.
2. Xikongomelo lexi xi phofurisiwe ku yini evitweni ra Xiheveru ra Eklesiasta, xisweswo swi ri endla leri ri va leri fanelaka swinene ku tlula mavito ya Xigriki ni ya Xinghezi?
2 Eka Eklesiasta 1:1 (NW) u kombetela eka yena tanihi “muhlengeleti.” Rito leri hi ririmi ra Xiheveru i Qo·heʹleth, naswona eBibeleni ya Xiheveru, buku leyi yi nyikiwa vito rero. Septuagint ya Xigriki yi nyika xithopo lexi tanihi Ek·kle·si·a·stesʹ, leswi vulaka ku “xirho xa ecclesia (bandlha; nhlengeletano),” laha vito ra Xinghezi leri nge Ecclesiastes ri humaka kona. Hambi swi ri tano, Qo·heʹleth, ri hundzuluxeriwe hi laha ku faneleke ri ku “Muhlengeleti,” naswona leyi nakambe i nhlamuselo leyi fanelaka ngopfu ya Solomoni. Yi hundzisela xikongomelo xa Solomoni xa ku tsala buku leyi.
3. Solomoni a a ri muhlengeleti hi langutelo rihi?
3 Hosi Solomoni a a ri muhlengeleti hi ndlela yihi, naswona a a hlengeleta yini? A a ri muhlengeleti wa vanhu vakwe, Vaisrayele ni vanakulobye va vona, ku nga valuveri. U hlengelete lava hinkwavo evugandzerini bya Yehova, Xikwembu xa yena. Eku sunguleni a a ake tempele ya Yehova eYerusalema, naswona eku nyikeriweni ka yona a a vitanile, kumbe ku hlengeleta, hinkwavo ka vona evugandzerini bya Xikwembu. (1 Tih. 8:1) Sweswi, hi ku tirhisa Eklesiasta, u lave ku hlengeleta vanhu vakwe emintirhweni leyi pfunaka ni ku suka emintirhweni ya hava, leyi nga hava mihandzu ya misava leyi.—Ekl. 12:8-10.
4. Solomoni u tiyisekisiwa ku yini tanihi mutsari?
4 Hambi leswi Solomoni a nga boxiwiki hi ku kongoma, tindzimana to hlanyana ti tiyisa swinene eku n’wi boxeni tanihi mutsari. Muhlengeleti u titivisa tanihi “n’wana Davhida” loyi “a [a] ri hosi ya Israyele eYerusalema.” Leswi swi nga tirha ntsena eka Hosi Solomoni, hikuva vatlhandlami vakwe eYerusalema a va ri tihosi ehenhla ka Yuda ntsena. Ku tlula kwalaho, hi laha muhlengeleti a tsalaka ha kona: “Ndzi kulele ku tlhariheni, ndzi yile mahlweni eku tlula munhu wihi na wihi loyi ngi a a ri kona emahlweni ka mina eYerusalema, kutani mbilu yanga yi kumile vutlhari ni ku tiva lokukulu.” (1:1, 12, 16) Leswi swi fanela Solomoni. Eklesiasta 12:9 yi hi byela leswaku “a vutisisa, a lavisisa, a lunghisa marito layo tala ya vutlhari.” Hosi Solomoni u vule swivuriso swa 3 000. (1 Tih. 4:32) Eklesiasta 2:4-9 yi vulavula hi nongonoko wo aka wa mutsari, tinsimu ta vhinya, mintanga ni tiphaka; endlelo ra ncheleto; lunghiselelo ra malandza ya xinuna ni malandza ya xisati; ku hlengeletiwa ka silivhere ni nsuku ni mintirho yin’wana. Hinkwaswo leswi a swi ri ntiyiso eka Solomoni. Loko hosi ya Xeba yi vone vutlhari ni ku humelela ka Solomoni, yi te: “A va ndzi byelanga hafu ya swona.”—1 Tih. 10:7.
5. Eklesiasta yi fanele yi tsariwe kwihi naswona rini?
5 Buku leyi yi hlamusela Yerusalema tanihi ndhawu ya vutsari loko yi vula leswaku muhlengeleti a a ri hosi “eYerusalema.” Nkarhi ku fanele ku ve emahlweni ka lembe ra 1000 B.C.E., hi nkari wa malembe ya 40 ya ku fuma ka Solomoni, endzhaku ka loko a nghenele tipakani to tala leti ku vulavuriweke ha tona ebukwini leyi kambe loko a nga si wela eku gandzeleni ka swikwembu swa hava. Hi nkarhi wolowo a a ta va a kume vutivi lebyikulu bya swikhundla swa misava leyi ni ku landzelela rifuwo ra swilo leswi vonekaka. Enkarhini wolowo a a ta va a ha ri etintswalweni ta Xikwembu ni le hansi ka ku huhuteriwa hi xona.
6. I swisolo swihi leswi tlakusiweke malunghana ni ku huhuteriwa ka Eklesiasta, kambe leswi swi nga ha hluriwa hi ndlela yihi?
6 Hi nga tiyisekisa ku yini leswaku Eklesiasta yi “huhuteriwe hi Xikwembu”? Van’wana va nga ha kanakana ku huhuteriwa ka yona hikwalaho ka leswi yi nga ri boxiki vito ra Xikwembu ni kan’we, ku nga Yehova. Hambi swi ri tano, hakunene yi yimelela vugandzeri bya ntiyiso bya Xikwembu, naswona hi ku phindha-phindha yi tirhisa xiga lexi nge ha·ʼElo·himʹ, “Xikwembu xa ntiyiso.” Xisolo xin’wana xi nga ha tlakusiwa hikwalaho ka leswi ku nga hava mintshaho leyi kongomeke leyi humaka eka Eklesiasta eka tibuku letin’wana ta Bibele. Hambi swi ri tano, tidyondzo leti nyikeriweke ni misinya ya milawu leyi andlariweke ebukwini leyi ti pfumelelana hi laha ku heleleke ni Matsalwa laman’wana. Commentary ya Clarke, Vholumo III, tluka 799, yi ri: “Buku leyi, leyi nge Koheleth, kumbe Ecclesiastes, yi amukeriwile, hi Kereke ya Xiyuda ni ya Vukriste, tanihi leyi yi tsariweke ehansi ka ku huhutela ka lowa Matimba Hinkwawo; naswona yi tekiwe yi ri xiyenge xa nxaxamelo wa tibuku leto kwetsima hi laha ku faneleke.”
7. I yini lexi ematshamelweni ya Solomoni xi n’wi endleke la fanelekaka ngopfu ku tsala buku ya Eklesiasta?
7 “Vaxopa-xopi lava tlakukeke” lava tlhariheke hi tlhelo ra misava va vule leswaku Eklesiasta a hi vutsari bya Solomoni kumbe xiyenge xa ntiyiso xa “Matsalwa hinkwawo,” va vula leswaku ririmi ra yona ni filosofi ya yona i swa nkarhi wa le ndzhakunyana. Va honisa xisekelo xa rungula leri Solomoni a a ta va a ri hlengeletile hi ku tirhisa ku ndlandlamuxa kakwe loku yaka emahlweni ka vutshila ni vumaki bya matiko hinkwawo, kun’we ni le ka vaxiximeki lava famba-fambaka ni ku hlangana kun’wana ni vanhu va le handle. (1 Tih. 4:30, 34; 9:26-28; 10:1, 23, 24) Hi laha F. C. Cook eka Bible Commentary yakwe, Vholumo IV, tluka 622, a tsalaka ha kona: “Mintirho ya siku na siku ni tipakani leti hlawuriweke ta hosi leyikulu ya Muheveru swi fanele swi n’wi humesele ekule ni xivandla xa vutomi, mianakanyo ni ririmi leswi tolovelekeke swa Muheveru.”
8. Hi wihi njhekanjhekisano lowukulu ngopfu wa nxaxamelo wa tibuku wa Eklesiasta?
8 Hambi swi ri tano, xana tibuku ta le handle hakunene ta laveka ku endla njhekanjhekisano wa nxaxamelo wa tibuku wa Eklesiasta? Ku kambisisiwa ka buku leyi hi yoxe ku nge paluxi ku pfumelelana ka yona ka le ndzeni ntsena, kambe ni ku pfumelelana ka yona ni Matsalwa hinkwawo, lawa entiyisweni yi nga xiyenge xa wona.
LESWI NGA ENDZENI KA EKLESIASTA
9. Muhlengeleti u kuma yini malunghana ni mintirho ya vana va vanhu?
9 Vuhava bya mahanyelo ya munhu (1:1–3:22). Marito yo sungula ma twarisa nhloko-mhaka ya buku leyi: “Vuhava bya swa hava, ku vula [muhlengeleti], vuhava bya swa hava, hinkwaswo i vuhava.” Ku tikarhata ni ntirho wa munhu swi pfuna yini ke? Tinxaka ta ta ni ku hundza, mindzhendzeleko ya ntumbuluko ya phindha emisaveni, naswona “a ku na lexintshwa ehansi ka dyambu.” (1:2, 3, 9) Muhlengeleti u veke mbilu yakwe eku laveni ni ku handzisisa vutlhari malunghana ni swivandla leswi nga ni khombo swa vana va vanhu, kambe u kuma leswaku eka vutlhari ni vuhunguki, eka mindzavisiso ni le ka ntirho wo nonon’hwa, eku dyeni ni le ku nweni, hinkwaswo i “vuhava, ni ku karhateka ka moya.” U va la ‘vengaka vutomi,’ vutomi bya khombo ni tipakani ta swilo leswi vonekaka.—1:14; 2:11, 17.
10. Nyiko ya Xikwembu i yini, kambe i makumu wahi lama welaka vanhu lava dyohaka?
10 Xin’wana ni xin’wana xi ni nkarhi lowu vekiweke—ina, Xikwembu xi ‘endle xin’wana ni xin’wana xi sasekile hi nkarhi wa xona.’ Xi lava leswaku swivumbiwa swa xona swi tiphina hi vutomi emisaveni. “Ndza swi tiva leswaku a ku na vunene ka vona, loko ku nga ri ku titsakela ni ku tiendlela vunene eku hanyeni ka vona. Ni leswaku loko munhu a dya, a nwa, a tsakela ntirho hinkwawo wa ku tikarhata ka yena, na swona i ku nyika ka Xikwembu.” Kambe, oho! Eka vanhu lavo biha ku ni makumu lama fanaka ni ya swiharhi: “Mukhuva lowu munhu a faka ha wona, na xona xiharhi xi fa sweswo; moya wa hinkwavo i wun’we, a ku na laha munhu a tlulanaka ni xiharhi, hikuva hinkwaswo i vuhava.”—3:1, 11-13, 19.
11. Hi xihi xitsundzuxo xa vutlhari lexi muhlengeleti a xi nyikaka munhu la chavaka Xikwembu?
11 Xitsundzuxo xa vutlhari eka lava va chavaka Xikwembu (4:1–7:29). Solomoni u hoyozela lava feke, hikuva va ntshunxekile eka “maxangu hinkwawo lama humelelaka ehansi ka dyambu.” Kutani u hambeta a hlamusela mintirho ya hava ni leyi nga ni khombo. Nakambe hi vutlhari u tsundzuxa leswaku “vambirhi va tlula un’we” ni leswaku “ringhole ra miluko minharhu a ri hatlisi ku tsemeka.” (4:1, 2, 9, 12) U nyikela xitsundzuxo lexinene eku hlengeletiweni ka vanhu va Xikwembu a ku: “Xiyisisa milenge ya wena, loko u nghena endlwini ya Xikwembu, u tshinelela ku yingisa timhaka.” U nga hatliseli ku vulavula emahlweni ka Xikwembu; ‘hunguta marito ya wena,’ kutani u hakela leswi u hlambanyaka eka Xikwembu. “Chava Xikwembu [xa ntiyiso hi xoxe].” Loko swisiwana swi tshikileriwile, tsundzuka leswaku “la tlakukeke henhla ka un’wana la tlakukeke u kona la langutelaka, ni Muungameri u kona la nge henhla ka vona.” Nandza ntsena, loyi a n’wi vonaka, u ta va ni vurhongo lebyo nandziha, kambe mufumi u vilela ngopfu lerova a nga etleli. Kambe, u te a nga ri na nchumu emisaveni, naswona hikwalaho ka ntirho wa yena hinkwawo wo nonon’hwa, a nge teki nchumu emisaveni.—5:1, 2, 4, 7, 8, 12, 15.
12. I xitsundzuxo xihi lexi nyikeriweke ehenhleni ka timhaka ta nkoka ta vutomi, ni le ka mpfuno wa vutlhari ku tlula mali ke?
12 Munhu a nga ha amukela rifuwo ni ku kwetsima, kambe swi pfuna yini ku hanya “malembe ya khume ra madzana lama hlayiwaka kambirhi” loko a nga vonanga leswi lulameke? Swa antswa ku nghenisa timhaka letikulu ta vutomi ni rifu embilwini ku tlula ku hlanganyela ni xihunguki “[eka] yindlu yo tsaka”; ina, swa antswa ku amukela ndzhukano wa la tlhariheke, hikuva ku fana ni “ku pfuma ka mitwa leyi tshiveriweke hansi ka mbita, swi tano ni ku hleka ka swihunguki.” Vutlhari bya pfuna. “Munhu u le ndzhutini wa vutlhari, kukotisa loko a ri ndzhutini wa mali; na kona ku tiva ku sasekile hikuva vutlhari byi hanyisa lava nga na byona.” Kutani ke, hikwalaho ka yini ndlela ya vanhu yi va leyi nga ni khombo? “Xikwembu [xa ntiyiso] xi endlile vanhu lava lulameke, kambe vona va lavile mikhuva yo tala.”—6:6; 7:4, 6, 12, 29.
13. Muhlengeleti u tsundzuxa ni ku bumabumela yini, naswona u ri yini malunghana ni ndhawu leyi munhu a yaka eka yona?
13 Makumu man’we eka hinkwavo (8:1–9:12). “Hlayisa ku lerisa ka hosi,” ku tsundzuxa muhlengeleti; kambe u xiya leswaku i mhaka ya leswi xigwevo xo lwisana ni ntirho lowo homboloka xi nga tisiwangiki hi xihatla leswi “timbilu ta vana va vanhu ti teleke ku navela ku endla swo biha.” (8:2, 11) Yena hi byakwe u bumabumela ku tsaka, kambe ku na nchumu wun’wana wa khombo! Tinxaka hinkwato ta vanhu ti famba hi ndlela leyi fanaka—ti ya eku feni! Lexi xi tiviwaka hi lava hanyaka hi leswaku va ta fa, “kambe vafi a va tivi nchumu . . . Hinkwaswo leswi voko ra wena ri nga swi kumaka ku tirha, swi tirhe hi matimba ya wena, hikuva xivandleni xa vafi laha u yaka kona, a ka ha ri na ntirho, hambi makungu, ni ku tiva, hambi vutlhari.”—9:5, 10.
14. (a) Hi byihi vutlhari lebyi tirhaka lebyi muhlengeleti a byi kandziyisaka? (b) Hi wahi makumu ya mhaka xana?
14 Vutlhari lebyi tirhaka ni ndzhwalo wa munhu (9:13–12:14). Muhlengeleti u vulavula hi makhombo man’wana, yo fana ni “vuphukuphuku . . . [e]vutshan’weni lebyi tlakukeke.” Nakambe u andlala swivuriso swo tala swa vutlhari lebyi tirhaka, naswona u vula leswaku hambi byi ri “vuntshwa ni vurhonga i swa hava”—handle ka loko vutlhari bya ntiyiso byi hlayisiwile. U ri: “Anakanya Muvumbi wa wena hi masiku ya vuntshwa bya wena.” Loko swi nga ri tano, ku dyuhala ku ta tlherisela munhu entshurini wa misava ntsena, leswi swi fambisanaka ni marito ya muhlengeleti lama nge: “Vuhava bya swa hava, . . . hinkwaswo i swa hava.” Yena hi byakwe u dyondzise vanhu vutivi ku ya emahlweni, hikuva “marito ya lavo tlhariha, ma fana ni tinsungunhu,” ma susumetela emintirhweni leyinene, kambe malunghana ni vutlhari bya misava wa tsundzuxa a ku: “A ku na ku hela eku endleni ka tibuku leto tala, kutani ku dyondza ngopfu ku karhata nyama.” Endzhaku muhlengeleti u tisa buku leyi eku chaputeni ka yona lokunene, a katsakanya hinkwaswo leswi a kaneleke ha swona ehenhleni ka vuhava ni vutlhari a ku: “A hi yingiseni makumu ya timhaka hinkwato: Chava Xikwembu [xa ntiyiso hi xoxe], u hlayisa milawu ya xona, hikuva hi yona mfanelo hinkwayo ya munhu; hikuva Xikwembu xa ha ta yisa mintirho hinkwayo eku avanyiseni ni leswi fihliweke hinkwaswo, hambi swi ri leswo biha, hambi swi ri leswo saseka.”—10:6; 11:1, 10; 12:1, 8-14.
MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA
15. Solomoni u hambanisisa ku yini exikarhi ka mintirho leyi nga ni khombo ni mintirho leyi pfunaka ke?
15 Ematshan’wini yo va buku ya ku langutela leswo biha, Eklesiasta yi tele hi rifuwo leri vangamaka ra vutlhari bya Xikwembu. Loko a hlamusela mintirho yo tala leyi a yi vulaka vuhava, Solomoni a nga ku katsi ku akiwa ka tempele ya Yehova eNtshaveni ya Moriya eYerusalema, hambi byi ri vugandzeri lebyi tengeke bya Yehova. A nga yi hlamuseri nyiko ya Xikwembu ya vutomi tanihi vuhava, kambe u kombisa leswaku a yi ri ya xikongomelo xa ku tsaka ka munhu ni ku endla leswinene. (3:12, 13; 5:18-20; 8:15) Mintirho leyi nga ni khombo hi liya yi honisaka Xikwembu. Tatana a nga ha vekela n’wana wa yena rifuwo, kambe khombo ri onha hinkwaswo ivi a nga saleriwi hi nchumu. Lexi antswaka ku nga ha va ku nyikela ndzhaka leyi nga heriki ya rifuwo ra moya. Swi ni khombo ku va ni swilo swo tala ivi u nga swi koti ku tiphina ha swona. Khombo ri hlasela hinkwavo lava fumeke hi tlhelo ra misava loko va ‘hundza’ eku feni, va ri hava nchumu exandleni xa vona.—5:13-15; 6:1, 2.
16. Qo·heʹleth, kumbe Eklesiasta, yi twanana ni tidyondzo ta Yesu hi ndlela yihi?
16 Eka Matewu 12:42, Kriste Yesu u vulavule ha yena n’wini tanihi “[le]swikulu ku tlula Solomoni.” Tanihi leswi Solomoni a faniseleke Yesu, xana hi kuma marito ya Solomoni eka buku leyi nge Qo·heʹleth ya ri lama pfumelelanaka ni tidyondzo ta Yesu ke? Hi kuma ku fana ko tala! Hi xikombiso, Yesu u kandziyise nxaxamelo lowukulu wa ntirho wa Xikwembu loko a ku, “Ku fikela sweswi, Tata wa mina a nga si tshika ku tirha, kutani na mina, tanihi yena, ndza tirha.” (Yoh. 5:17) Solomoni na yena u vulavula hi mintirho ya Xikwembu a ku: “Kutani ndzi vona mintirho hinkwayo ya Xikwembu, ni leswaku munhu a nga hluleka ku twisisa ntirho, hambi wu ri wun’we lowu endliwaka ehansi ka dyambu; hikuva hambi munhu a nga swi lavisisa leswaku a swi kuma, a nga ka a nga swi kumi; swi tsandza ni lowo tlhariha; a nga ku, wa swi tiva, kambe a nga ka a nga swi kumi.”—Ekl. 8:17.
17. I ku fana kwihi kun’wana loku ku nga kumiwaka emaritweni ya Yesu na ya Solomoni?
17 Yesu na Solomoni va khutaze vagandzeri va ntiyiso ku hlengeletana. (Mat. 18:20; Ekl. 4:9-12; 5:1) Tinhlamuselo ta Yesu ehenhleni ka “makumu ya mafambiselo ya swilo” ni “minkarhi leyi vekiweke ya vamatiko” ti pfumelelana ni nhlamuselo ya Solomoni leyi nge “xilo xin’wana ni xin’wana xi ni nkarhi wa xona, kutani nkarhi wu kona wa hinkwaswo leswi endliwaka ehansi ka tilo.”—Mat. 24:3, NW; Luka 21:24, NW; Ekl. 3:1.
18. Hi le ku nyikeni ka switsundzuxo swihi laha Yesu ni vadyondzisiwa vakwe va tihlanganisaka na Solomoni?
18 Ehenhla ka hinkwaswo, Yesu ni vadyondzisiwa vakwe va tihlanganisa na Solomoni eku tsundzuxeni hi ta swihoxo swa rifuwo. Vutlhari i nsirhelelo wa ntiyiso, hikuva byi “hanyisa lava nga na byona,” ku vula Solomoni. “Rhangani mi tilavela Mfumo wa yena ni ku lulama ka yena, kutani sweswo hinkwaswo mi ta engeteleriwa swona,” ku vula Yesu. (Ekl. 7:12; Mat. 6:33) Eka Eklesiasta 5:10 ku tsariwe leswi: “La rhandzaka mali, a nga ka a nga kolwi hi mali; la rhandzaka ku hanya hi ndzalo, na yena, a nga ka a nga kuli ha yona. Naswona i vuhava.” Lexi fanaka swinene i xitsundzuxo lexi Pawulo a xi nyikaka eka 1 Timotiya 6:6-19 xa leswaku “ku rhandza ngopfu mali i rimitsu ra leswo biha hinkwaswo.” Ku na tindzimana leti fanaka etinhleni tin’wana ta vuleteri bya Bibele.—Ekl. 3:17—Mintirho 17:31; Ekl. 4:1—Yak. 5:4; Ekl. 5:1, 2—Yak. 1:19; Ekl. 6:12—Yak. 4:14; Ekl. 7:20—Varhoma 3:23; Ekl. 8:17—Varhoma 11:33.
19. Hi nga hlengeletana evugandzerini bya Yehova namuntlha hi ri ni langutelo rihi leri tsakisaka?
19 Vulawuri bya Mfumo bya N’wana la rhandzekaka wa Xikwembu, ku nga Yesu Kriste, loyi enyameni a a ri ntukulu wa Hosi Solomoni wa vutlhari, byi ta tlhoma vandla lerintshwa ra laha misaveni. (Nhlav. 21:1-5) Leswi Solomoni a swi tsaleke leswaku swi kongomisa vafumiwa va yena emfun’weni wo fanekisela swi tsakisa swinene eka hinkwavo lava sweswi va vekaka ntshembo wa vona eka Mfumo wa Xikwembu ehansi ka Kriste Yesu. Ehansi ka vulawuri bya wona vanhu va ta hanya hi misinya ya milawu leyi fanaka ya vutlhari leyi muhlengeleti a yi andlalaka naswona va ta tsaka hi masiku eka nyiko ya Xikwembu ya vutomi lebyi tsakisaka. Sweswi i nkarhi wa ku hlengeleteriwa vugandzeri bya Yehova, leswaku ku xiyiwa mintsako ya vutomi ehansi ka Mfumo wa yena hi laha ku taleke.—Ekl. 3:12, 13; 12:13, 14.