Buku Ya Bibele Ya Vu-22—Risimu Ra Tinsimu

Mutsari: Solomoni

Ndhawu Ya Vutsari: Yerusalema

Ku Hetiwa Ka Vutsari: c. 1020 B.C.E.

1. Leri i “Risimu ra tinsimu” hi langutelo rihi?

“MISAVA hinkwayo a yi nga faneriwi hi siku leri eka rona Risimu leri ro xonga ri nyikiweke Israyele.” Xisweswo “mufundhisi” Akiba wa Muyuda, loyi a hanyeke eka lembe xidzana ro sungula ra Nguva leyi Tolovelekeke, u phofule ku tlangela kakwe ka Risimu Ra Tinsimu.a Vito ra buku leyi i nkatsakanyo wa marito yo sungula lama nge, “Risimu ra tinsimu, ri nga ra Solomoni.” Xiga lexi nge “risimu ra tinsimu,” xi vula vukulu lebyi tlakukeke, ku fana ni xiga lexi nge “matilo ya matilo,” eka matilo lama tlakukeke. (Deut. 10:14) A hi nhlengeleto wa tinsimu kambe i risimu rin’we, “risimu ra ku hetiseka lokukulu, ro antswa leri tshameke ri va kona, kumbe leri tshameke ri tsariwa.”b

2. (a) A a ri mani mutsari wa Risimu Ra Tinsimu, timfanelo ta yena a ti ri tihi, naswona hikwalaho ka yini buku leyi yi nga vuriwaka risimu ra rirhandzu leri hetiweke matimba? (b) Buku leyi yi tsariwe kwihi, naswona rini?

² Hosi Solomoni wa Yerusalema a a ri mutsari wa risimu leri, hi laha swi tiyisiweke ha kona hi xingheniso xa rona. A a faneleka ngopfu ku tsala xikombiso lexi xo xonga swinene xa vuphati bya Xiheveru. (1 Tih. 4:32) I xiphato xo olova lexi taleke hi nhlamuselo ni lexi sasekisiweke ngopfu enhlamuselweni ya xona ya vuxongi. Muhlayi loyi a nga vonaka matshamelo ya le Vuxeni hi mahlo ya miehleketo u ta tlangela leswi ngopfu. (Risimu 4:11, 13; 5:11; 7:4) Nkarhi wa vutsari bya yona a wu ri wa nkoka swinene. Solomoni hosi leyikulu, leyi twaleke hi vutlhari, leyi tlakukeke hi matimba ni ku vangama eku naveleni lokukulu ka rifuwo ra yona leri vonekaka, loku ku vangeke ku hlamala hambi ku ri eka hosi ya xisati ya Xeba, a swi swi kotanga ku nyanyula wanhwana la tolovelekeke wa tiko loyi a n’wi rhandzeke. Hikwalaho ka ku tiya ka rirhandzu ra yena eka mufana wa murisi, hosi yi hlulekile. Hikwalaho ke, buku leyi yi nga vuriwa Risimu Ra Solomoni Ra Rirhandzu Leri Hetiweke Matimba. Yehova Xikwembu u n’wi huhuterile ku qamba risimu leri leswaku ku pfuneka vahlayi va Bibele va malembe lama landzelaka. U yi tsale eYerusalema. Kumbexana a ku ri kwalomu ka 1020 B.C.E., malembenyana endzhaku ka loko tempele yi hetiwile. Hi nkarhi lowu a tsaleke risimu leri, Solomoni a a ri ni “makosikazi ya makume ya ntlhanu na rin’we, ni vavasati lavantsongo va makume ya ntlhanu na manharhu,” loko va ringanisiwa ni “vasati va 700, va ri vana va tihosi, ni tinhlantswa ta 300” eku heleni ka ku fuma ka yena.—Risimu 6:8; 1 Tih. 11:3.

3. Hi byihi vumbhoni lebyi nga kona bya nxaxamelo wa tibuku wa Risimu Ra Tinsimu?

³ Nxaxamelo wa tibuku wa Risimu Ra Tinsimu a wu tlhontlhiwanga nikantsongo eminkarhini yo sungula. A yi langutiwa tanihi xiyenge xa le ndzeni ni lexi huhuteriweke xa nxaxamelo wa tibuku ta Xiheveru emahlweni swinene ka Nguva leyi Tolovelekeke. Yi nghenisiwile eka Septuagint ya Xigriki. Josephus u yi nghenisile enxaxamelweni wa yena wa tibuku leto kwetsima. Hikwalaho ke, yi ni vumbhoni lebyi fanaka bya nxaxamelo wa yona wa tibuku tanihi leswi yi tshahiwaka hi laha ku tolovelekeke eka buku yihi na yihi yin’wana ya Matsalwa ya Xiheveru.

4. (a) Xana ku pfumaleka ka rito leri nge “Xikwembu” ku lwisana ni nxaxamelo wa tibuku wa Risimu Ra Tinsimu? (b) I yini lexi yi funghelaka xivandla xa yona xa nkoka enxaxamelweni wa tibuku ta Bibele ke?

⁴ Hambi swi ri tano, van’wana va kanakane nxanxamelo wa tibuku wa buku leyi exisekelweni xa leswaku ku hava ku kombetela eka Xikwembu endzeni ka yona. Ku pfumaleka ka ku boxiwa kwihi na kwihi ka Xikwembu ku nga ka ku nga yi tsan’wi buku leyi tanihi leswi vukona ntsena bya rito leri nge “Xikwembu” a byi nga ta yi endla yi va leyi nga ya nxaxamelo wa tibuku. Vito ra Xikwembu ra humelela exivumbekweni xa rona lexi komisiweke eka ndzima 8, ndzimana 6, laha rirhandzu ri vuriwaka ri ri “langavi ra Jah.”c Buku leyi handle ko kanakana yi vumba xiphemu xa matsalwa hinkwawo lama Yesu Kriste a kombeteleke eka wona hi ku ma amukela loko a te: “Mi lavisisa Matsalwa, hikuva mi anakanya leswaku, eka wona, mi ta kuma vutomi lebyi nga heriki.” (Yoh. 5:39) Ku tlula kwalaho, ku kombisa ka yona ka matimba ka mfanelo leyi heleleke ya rirhandzu lerikulu, ro fana ni leri ri nga kona, hi tlhelo ra moya, exikarhi ka Kriste ni “mutekiwa” wa yena, ku fungha Risimu Ra Tinsimu hikwalaho ka xivandla xa yona xa nkoka enxaxamelweni wa tibuku ta Bibele.—Nhlav. 19:7, 8; 21:9.

LESWI NGA ENDZENI KA RISIMU RA TINSIMU

5. (a) Vatlangi edrameni leyi va hlamuserisiwa ku yini? (b) Hi yihi nhloko-mhaka leyi fikelelaka mbilu leyi phofuriwaka?

⁵ Leswi swi nga ebukwini leyi swi andlariwe hi minxaxamelo ya mabulo. Ku ni ku hundzuka ka nkarhi na nkarhi ka swivulavuri. Vanhu lava nga ni swiyenge swo vulavula i Solomoni hosi ya Yerusalema, murisi, Muxulama wakwe la rhandzekaka, vamakwavo, tinxangwana (“vanhwanyana va Yerusalema”) ni vavasati va Yerusalema (“vanhwanyana va le Siyoni”). (Risimu 1:5-7; 3:5, 11) Va funghiwa hi leswi va swi vulaka ehenhleni ka vona vini kumbe hi leswi swi vuriwaka eka vona. Drama yi paluxeka ekusuhi na Xuneme, kumbe Xuleme, laha Solomoni a dzimeke nxaxa ni valanguteri va yindlu ya yena ya vuhosi. Yi phofula nhloko-mhaka leyi fikelelaka mbilu—rirhandzu ra wanhwana wa tiko wa le mugangeni wa Xuneme eka munghana wakwe wa murisi.

6. I bulo rihi leri humelelaka exikarhi ka wanhwana ni tinxangwana ta nxaxa wa Solomoni?

⁶ Wanhwana wa Muxulama enxaxeni wa Solomoni (1:1-14). Wanhwana u humelela ematendeni ya vuhosi laha hosi yi n’wi tiseke kona, kambe u navela ntsena ku vona murhandziwa wa yena wa murisi. Hi ku navela murhandziwa wakwe, u vulavula onge hi loko a a ri kona. Tinxangwana leti yimeleke hosi, “vanhwanyana va Yerusalema,” va langutisa Muxulama hi ku lava ku tiva hikwalaho ka nhlonge ya yena ya ntima. U hlamusela leswaku u hisiwe hi dyambu hikwalaho ka ku khathalela masimu ya vhinyo ya vamakwavo. Endzhaku u vulavula ni murhandziwa wakwe onge hi loko a a ntshunxekile ivi a vutisa laha a nga ha n’wi kumaka kona. Tinxangwana ti n’wi byela leswaku a humela handle ivi a ya risa ntlhambi wakwe ekusuhi na matende ya varisi.

7. I ku gangisa kwihi loku Solomoni a ku endlaka, kambe hi vuyelo byihi?

⁷ Solomoni wa humelela. A nga swi lavi ku n’wi tshika a famba. U dzunisa vuxongi bya yena ivi a tshembisa ku n’wi sasekisa hi “tinketana ta nsuku” ni “tikunupu ta silivhere.” Muxulama u ala ku gangisa kakwe ivi a n’wi tivisa leswaku rirhandzu leri a nga na rona ntsena i ra murhandziwa wakwe.—1:11.

8. Xana murhandziwa wa wanhwana u n’wi khutazisa ku yini? U navela yini ke?

⁸ Murhandziwa wa murisi wa humelela (1:15–2:2). Murhandziwa wa Muxulama u teka ndlela yakwe yo ya enxaxeni wa Solomoni ivi a n’wi khutaza. U n’wi tiyisekisa hi rirhandzu ra yena. Muxulama u navela ku va ekusuhi ni murhandziwa wa yena ni ntsako wo olova wa ku tshama kun’we na yena emasin’wini ni le mintsandzeni.

9. Wanhwana ni murhandziwa wakwe va dzunisa vuxongi bya yena hi ndlela yihi?

⁹ Muxulama i wanhwana wo titsongahata. U ri: “Ndzi xiluva xa le Saroni.” Murhandziwa wa yena wa murisi u anakanya hi yena a ri loyi a nga hava ku ringanisiwa, a ku: “Kukotisa khon’wa exikarhi ka mitwa, swi tano ni murhandziwa wa mina exikarhi ka vanhwanyana.”—2:1, 2.

10. I yini lexi wanhwana a xi tsundzukaka malunghana ni rirhandzu ra yena?

¹⁰ Wanhwana u navela murisi wakwe (2:3–3:5). Loko a hambanisiwe ni murhandziwa wakwe nakambe, Muxulama u kombisa ndlela leyi a n’wi dzunisaka ha yona ehenhla ka van’wana hinkwavo, naswona u byela vanhwanyana va Yerusalema leswaku va le hansi ka ku hlambanya leswaku va nga ringeti ku tlhontlha rirhandzu leri nga lavekiki ra un’wana eka yena. Muxulama u tsundzuka nkarhi lowu murisi wakwe a amukeleke xirhambo xakwe ivi a n’wi rhamba eswitsungeni hi nkarhi wa ximun’wana. U n’wi vona a khandziya ehenhla ka tintshava, a khana hi ntsako. U n’wi twa a huwelela eka yena a ku: “Pfuka, murhandziwa wa mina, xisaseki xa mina, u ta!” Hambi swi ri tano, vamakwavo, lava a va nga tiyiseki hi ku tiya ka yena, va hlundzukile ivi va n’wi veka leswaku a tirha eku rindzeni ka masimu ya vhinya. U ri, “Murhandziwa wa mina i wa mina, mina ndzi wa yena,” naswona u n’wi kombela ku hatlisela etlhelweni ra yena.—2:13, 16.

11. I ku hlambanya kwihi loku Muxulama a ku tsundzuxaka vanhwanyana va Yerusalema nakambe?

¹¹ Muxulama u hlamusela ku khotsiwa kakwe enxaxeni wa Solomoni. Nivusiku emasangweni, u navela murisi wa yena. Nakambe u tsundzuxa vanhwanyana va Yerusalema leswaku va le hansi ka ku hlambanya leswaku va nga tlhontlhi rirhandzu leri nga lavekiki eka yena.

12. Hi xihi xikhutazo xin’wana lexi murhandziwa wa yena a xi nyikaka loko wanhwana a yisiwa eYerusalema hi Solomoni?

¹² Muxulama eYerusalema (3:6–5:1). Solomoni u tlhelela eYerusalema hi ku vangama ka vuhosi, naswona vanhu va hlamala nxaxamelo wakwe. Enkarhini lowu wo nonon’hwa, murhandziwa wa murisi a nga n’wi khomisi tingana Muxulama. U landzelela munghana wakwe wa nhwanyana, loyi a funengetiweke, ivi a tihlanganisa na yena. U tiyisa murhandziwa wa yena hi marito lama kufumelaka ya rirhandzu. U n’wi byela leswaku u lava ku ntshunxeka ivi a suka emutini, kutani endzhaku u phofula ntlhaveko wa rirhandzu a ku: “Murhandziwa wa mina, u sasekile swonghasi!” (4:7) Ku n’wi langutanyana ntsena ku endla leswaku mbilu yakwe yi ba hi ku hatlisa. Swiga swa yena swa rirhandzu i swinene ku tlula vhinya, ku nun’hwela kakwe ku fana ni lokuya ka Lebanoni, naswona nhlonge ya yena yi fana ni paradeyisi ya magrenada. Wanhwana u rhamba murhandziwa wa yena ku ta “nsin’wini ya [yena],” naswona wa swi amukela. Vavasati lava nga ni xinghana va Yerusalema va va khutaza va ku: “Dyanani, maxaka; nwanani, mi pyopya hi rirhandzu.”—4:16; 5:1.

13. I norho wihi lowu wanhwana a vaka na wona, naswona u hlamusela murhandziwa wa yena eka tinxangwana hi ndlela yihi?

¹³ Norho wa wanhwana (5:2–6:3). Muxulama u byela tinxangwana hi ta norho, lowu eka wona a twaka ku gongondza. Murhandziwa wakwe u le handle, a n’wi kombela leswaku a n’wi pfulela. Kambe u etlele. Loko eku heteleleni a pfuka ku ya pfula nyangwa, u nyamalarile exinyamini. Wa n’wi landzelela, kambe a nga kumeki. Varindzi va n’wi khoma hi ndlela yo biha. U byela tinxangwana leswaku loko ti vona murhandziwa wa yena, ti ni ndzhwalo wo n’wi byela leswaku u na vuvabyi bya rirhandzu. Va n’wi vutisa leswaku i yini lexi xi n’wi endlaka la hlawulekeke ngopfu. U nghena enhlamuselweni leyi heleleke ya yena, a vula leswaku “u basile, u tshwukile; u hlawulekile xikarhi ka lava khume ra madzana.” (5:10) Tinxangwana ti n’wi vutisa leswaku u kwihi. U va byela leswaku u ye eku riseni exikarhi ka masimu.

14. Ku nga khathariseki vutshila bya yena hinkwabyo, Solomoni u hlulekisa ku yini exikombelweni xakwe?

¹⁴ Ku gangisa ka Solomoni ko hetelela (6:4–8:4). Hosi Solomoni u tshinelela Muxulama. Nakambe u n’wi byela ndlela leyi a xongeke ha yona, u saseke ngopfu ku tlula “makosikazi ya makume ya ntlhanu na rin’we, ni vavasati lavantsongo va makume ya ntlhanu na manharhu,” kambe wa n’wi ala. (6:8) U laha ntsena hikwalaho ka leswi pfhumba ra ntirho ri n’wi tiseke kusuhi ni nxaxa wa yena. Wa vutisa a ku ‘U vona yini eka mina ke?’ Solomoni u tirhisa xivutiso xakwe lexinene ku n’wi byela hi ta vuxongi bya yena, ku sukela ehansi ka minkondzo yakwe ku ya eharhini ya nhloko ya yena, kambe wanhwana u ala vutshila byakwe hinkwabyo. U hlamusela ku tinyiketela ka yena eka murisi wa yena hi xivindzi, a n’wi rilela. Eka khamba ra vunharhu, u tsundzuxa vanhwanyana va Yerusalema leswaku va le hansi ka ku hlambanya leswaku va nga tlhontlhi rirhandzu eka yena ku lwisana ni ku rhandza kakwe. Solomoni wa n’wi tshika a muka. U hlulekile exikombelweni xa yena xa rirhandzu ra Muxulama.

15. (a) Wanhwana u tlhelela eka vamakwavo a ri ni xikombelo xihi ke? (b) Ku tinyikela loku heleleke ku hlurise ku yini?

¹⁵ Muxulama wa vuya (8:5-14). Vamakwavo va n’wi vona a tshinela, kambe a nga yexe. U ‘titshege hi murhandziwa wa yena.’ U tsundzuka a hlangana ni murhandziwa wakwe ehansi ka murhi wa maapula ivi a boxa ku pfumala ku tshoveka ka rirhandzu rakwe eka yena. Tin’wana ta tinhlamuselo to sungula ta vamakwavo ehenhleni ka ku karhateka ka vona ha yena loko a ha ri “makwerhu lontsongo wa wanhwanyana” ta boxiwa, kambe u vula leswaku u tikombise a ri wansati la vupfeke ni la tiyeke. (8:8) Vamakwavo sweswi a va amukele leswaku a tekiwa. Hosi Solomoni a a ve ni rifuwo rakwe! U anerisekile hi nsimu yakwe yin’we ya vhinya, hikuva u rhandza munhu loyi a rhandzekaka hi laha ku heleleke eka yena. Eka yena rirhandzu leri ri ni matimba ku fana ni rifu naswona ku pfurha ka rona ku fana ni “langavi ra Yehova.” Ku phikelela eku tinyiketeleni loku heleleke ko “tiya kukotisa xivandla xa vafi” ku hlurile naswona ku yise emimpin’weni leyi vangamaka ya vun’we ni murhandziwa wa yena wa murisi.—8:5, 6.

MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA

16. Hi tihi tidyondzo ta ntikelo leti dyondzisiwaka eka risimu leri?

¹⁶ Hi tihi tidyondzo leti dyondzisiwaka eka risimu leri ra rirhandzu leti munhu wa Xikwembu a nga ha ti kumaka ti pfuna namuntlha? Ntiyiso, vutshembeki ni ku tiyisela emisinyeni ya milawu ya ku chava Xikwembu swi kombisiwa erivaleni. Risimu leri ri dyondzise vuxongi bya ku tenga ni vunene eka murhandziwa wa ntiyiso. Ri dyondzisa leswaku rirhandzu ra ntiyiso a ri hluleki, a ri heriseki, a ri xaveki. Majaha ni tintombhi ta Vukriste kun’we ni vavanuna ni vavasati va nga pfuneka eka xikombiso lexi xi fanelaka xa vutshembeki loko miringo yi tlhekeka ni mintlhamu yi humelela.

17. (a) Pawulo u kombisisa ku yini leswaku risimu leri ri tsaleriwe ku dyondzisa bandlha ra Vukriste ke? (b) Hi swihi leswi Pawulo a nga ha vaka a swi tsundzukile loko a tsalela Vakorinto ni Vaefesa? (c) I ku ringanisa kwihi loku tsakisaka loku ku nga ha endliwaka ni matsalwa lama huhuteriweke ya Yohane?

¹⁷ Kambe risimu leri ri huhuteriweke nakambe ri pfuna ngopfu ebandlheni hinkwaro ra Vukriste. Ri xiyiwe tanihi xiyenge xa Matsalwa lama huhuteriweke hi Vakriste va lembe xidzana ro sungula, lava un’wana wa vona a tsaleke a ku: “Hinkwaswo leswi tsariweke hi lava khale, swi tsariwile leswaku hi dyondza ha swona, ni leswaku hi va ni ku langutela, hikwalaho ka ku tiyisela ni ku chaveleriwa loku hi ku kumaka eMatsalweni.” (Varhoma 15:4) Mutsari la fanaka loyi a huhuteriweke, ku nga Pawulo, a nga ha va a ri tsundzuke kahle rirhandzu leri heleleke ra wanhwana wa Muxulama eka murisi wakwe loko a tsalele bandlha ra Vukriste a ku: “Ndza mi hisekela kukota leswi Xikwembu na xona xi mi hisekerisaka xiswona. Ndzi mi nyiketile eka Kriste kukota nhwana la tengeke, leswaku a va nuna un’we ntsena eka n’wina.” Pawulo nakambe u tsale hi ta rirhandzu ra Kriste eka bandlha tanihi leriya ra wanuna eka wansati. (2 Vakor. 11:2; Vaef. 5:23-27) Yesu Kriste a hi Murisi Lonene ntsena eka vona, kambe u tlhela a va Hosi ya vona leyi khomeleke valandzeri va yona lava totiweke ntsako lowu nga hlamuselekiki wa “vukati” na yena ematilweni.—Nhlav. 19:9; Yoh. 10:11.

18. Hi yihi ndlela leyi valandzeri lava totiweke va Kriste Yesu va nga pfunekaka ha yona eka xikombiso xa wanhwana wa Muxulama?

¹⁸ Hakunene valandzeri lava totiweke va Kriste Yesu va nga pfuneka ngopfu exikombisweni xa wanhwana wa Muxulama. Na vona va fanele ku va lava tshembekaka erirhandzwini ra vona, va nga phaseki hi ku vangama ka swilo leswi vonekaka swa misava, va ringanisela evutshembekini bya vona ku ya fika eku kumeni ka hakelo. Va veka mianakanyo ya vona eswilweni leswi nga ehenhla ni ku ‘lava Mfumo ku sungula.’ Va amukela marito ya rirhandzu ya Murisi wa vona, Yesu Kriste. Va tsake ngopfu eku tiveni leswaku murhandziwa loyi, hambi leswi a nga vonekiki, u le tlhelo ka vona, a va rhamba ku va ni xivindzi ni ku hlula misava. Hi ku va ni rirhandzu rero ri nga herisekiki, ri tiye ku fana ni “langavi ra Yehova,” eka Murisi wa vona loyi a nga Hosi, hakunene va ta hlula ivi va hlanganisiwa kun’we na yena tanihi vadya-ndzhaka-kulobye eMfun’weni lowu vangamaka wa matilo. Xisweswo vito ra Yehova ri ta kwetsimisiwa!—Mat. 6:33; Yoh. 16:33.

[Tinhlamuselo ta le hansi]