Buku Ya Bibele Ya Vu-25—Swirilo

Mutsari: Yeremiya

Ndhawu Ya Vutsari: Kusuhi na Yerusalema

Ku Hetiwa Ka Vutsari: 607 B.C.E.

1. Hikwalaho ka yini buku ya Swirilo yi thyiwe kahle?

BUKU leyi ya Matsalwa lama huhuteriweke hakunene yi thyiwe kahle. I xirilo lexi phofulaka gome lerikulu ehenhla ka xiendlakalo lexiya xa khombo ematin’wini ya vanhu va Xikwembu lava hlawuriweke, ku lovisiwa ka Yerusalema hi 607 B.C.E. hi Nebukadnetsara, hosi ya Babilona. Hi Xiheveru buku leyi yi nyikiwa vito hi rito ra yona ro sungula leri nge, ʼEh·khahʹ!, leswi vulaka leswaku “Yo!” Vahundzuluxeri va Septuagint ya Xigriki va thye buku leyi va ku Threʹnoi, leswi vulaka ku “Tinsimu ta Minkosi; Swirilo.” Talmud ya le Babilona yi tirhisa rito leri nge Qi·nohthʹ, leswi vulaka ku “Tinsimu ta Minkosi; Minkosi.” A a ri Jerome, loyi loko a tsala hi Xilatini, a yi thyeke Lamentationes, laha vito ra Xinghezi Lamentations ri humaka kona.

2. Swirilo yi vekiwe emintlaweni ni ku vekiwa eBibeleni hi ndlela yihi?

² Eku hundzuluxeleni ka Xinghezi ka Bibele, Swirilo yi vekiwa endzhaku ka Yeremia, kambe enxaxamelweni wa tibuku ta Xiheveru, hi ntolovelo yi kumeka eka Xiyenge xa Vunharhu, kun’we ni Risimu Ra Tinsimu, Ruti, Eklesiasta na Ester​—ntlawa wuntsongo lowu hinkwawo wu tiviwaka tanihi Meghil·lohthʹ (Tibuku) ta ntlhanu. Etibibeleni tin’wana ta manguva lawa ta Xiheveru, yi vekiwa exikarhi ka Ruti na Ester na Eklesiasta, kambe eka tikopi ta khale yi vuriwa yi ri leyi landzeleke Yeremiya, hi laha yi nga ha kona eBibeleni ya hina namuntlha.

3, 4. Hi byihi vumbhoni lebyi nga kona bya vutsari bya Yeremiya?

³ Buku leyi a yi n’wi boxi mutsari.a Hambi swi ri tano, a swi kanakanisi leswaku a a ri Yeremiya. Eka Septuagint ya Xigriki, buku leyi yi na rito leri ro rhanga: “Kutani swi endlekile leswaku, endzhaku ka loko Israyele a yisiwe evuhlongeni naswona Yerusalema wu lovisiwile, Yeremiya u tshame ehansi a rila ni ku ba nkosi hi xirilo lexi ehenhleni ka Yerusalema ivi a ku.” Jerome u xiye marito lawa ya nga ri ya ntiyiso naswona u ma susile eku hundzuluxeleni ka yena. Hambi swi ri tano, ku nyikiwa ka Swirilo eka Yeremiya i mukhuva lowu amukeriweke wa Vayuda naswona wu tiyisiwa hi ku hundzuluxela ka Xisiriya, Vulgate ya Xilatini, Targum ya Jonathan ni Talmud ya le Babilona, ni tin’wana.

⁴ Vaxopaxopi van’wana va ringetile ku komba leswaku Yeremiya a hi yena a tsaleke Swirilo. Hambi swi ri tano, A Commentary on the Holy Bible yi tshaha “tinhlamuselo leti tiyeke ta Yerusalema eka tindzima 2 na 4, leti entiyisweni ti nga swifaniso leswi droyiweke swa mbhoni yo vona hi mahlo; hi ku fanana ni ntwela-vusiwana lowukulu ni moya wa vuprofeta wa swiphato hinkwako, kun’we ni endlelo ra swona, ku veka marito ni mianakanyo, leswi hinkwaswo swi yelanaka swinene ni swa Yeremia” tanihi vumboni bya vutsari bya Yeremiya.b Ku ni swiga swo tala leswi fanaka eka Swirilo na Yeremia, swo tanihi leswiya swa ku rila ku tlula mpimo ka ‘mahlo lama khulukaka mati (mihloti)’ (Swirilo 1:16; 2:11; 3:48, 49; Yer. 9:1; 13:17; 14:17) ni leswiya swa ku siringiwa hi vaprofeta ni vaprista hikwalaho ka nthyakiso wa vona. (Swirilo 2:14; 4:13, 14; Yer. 2:34; 5:30, 31; 14:13, 14) Tindzimana leti nga eka Yeremia 8:18-22 na 14:17, 18 ti komba leswaku Yeremiya a a faneriwa khwatsi hi endlelo ro rila ra Swirilo.

5. Hi fika enkarhini wa vutsari hi ku anakanyisisa kwihi?

⁵ Nkarhi wa vutsari hi ntolovelo ku pfumeriwa leswaku wu ve hi ku hlatlisa endzhaku ka ku wa ka Yerusalema hi 607 B.C.E. Ku chavisa ka ku rhendzela ni ku hisiwa ka muti a swa ha ri swintshwa emianakanyweni ya Yeremiya, naswona ku vilela ka yena ku phofuriwa hi ndlela yo tiya. Muhlamuseri un’wana u hlamusela leswaku ku hava xivumbeko ni xin’we xa ku rila lexi xi tirhisiweke hi xitalo endhawini yihi na yihi leyi nyikeriweke, kambe xin’wana ni xin’wana xi vuya hi ku phindha-phindha eka swiphato swo hlayanyana. Endzhaku u ri: “Mpfilungano lowu wa mianakanyo . . . hi wun’wana wa vumbhoni lebyikulu ngopfu bya leswaku buku leyi yi le kusuhi swinene ni swiendlakalo ni minsusumeto leswi yi swi hlamuselaka.”c

6. I yini lexi tsakisaka eka endlelo ni ku vumbiwa ka Swirilo?

⁶ Ku vumbiwa ka Swirilo ka tsakisa swinene eka mudyondzi wa Bibele. Ku ni tindzima ta ntlhanu, ku nga, swiphato swa ntlhanu swa vuyimbeleri. Leswo sungula swa mune i swa ndzandzelelano wa maletere, ndzimana yin’wana ni yin’wana yi sungula hi laha ku humelelaka hi yin’wana ya tinhlanga ta 22 ta nongonoko wa maletere ya Xiheveru. Hi tlhelo rin’wana, ndzima ya vunharhu yi na tindzimana ta 66, lerova 3 wa tindzimana leti landzelelanaka ti sungula hi nhlanga leyi fanaka loko ti nga si hundzela eka letere leri landzelaka. Xiphato xa vuntlhanu a hi xa ndzandzelelano wa maletere, hambi leswi xi nga na tindzimana ta 22.

7. I gome rihi leri Yeremiya a ri phofulaka, kambe i ntshembo wihi lowu nga kona?

⁷ Swirilo yi phofula ku rila lokukulu eku rhendzeriweni, eku tekiweni ni le ku lovisiweni ka Yerusalema hi Nebukadnetsara, naswona a yi tluriwi hi buku yihi na yihi hi ku tiyisa ni ku rila ka yona. Mutsari u phofula gome leri enteke ehenhla ka ku lovisiwa, maxangu ni mpfilumpfilu lowu a wu vonaka. Ndlala, fumu ni mahlomulo man’wana swi tise ku xaniseka loku chavisaka emutini—hinkwaswo leswi tanihi xigwevo lexi kongomeke lexi humaka eka Xikwembu, hikwalaho ka swidyoho swa vanhu, vaprofeta ni vaprista. Hambi swi ri tano, ntshembo ni ripfumelo eka Yehova swa ha ri kona, naswona swikhongelo swa ku pfuxetiwa swi ya eka yena.

LESWI NGA ENDZENI KA SWIRILO

8. Hi kwihi ku lovisiwa loku hlamuseriweke eka xiphato xo sungula, kambe Yerusalema la munhuhatiweke u tiphofurisa ku yini?

⁸ “Wu tshamile wu ri woxe ha yini, muti lowu ingi wu ri ni vanhu vo tala xana?” Xisweswo xiphato xo sungula xi sungula ku rila ka xona. Nhwanyana wa Siyoni a a ri nkosikazi, kambe varhandziwa va yena va n’wi lahlile naswona vanhu vakwe va ye evuhlongeni. Tinyangwa ta yena ti lovisiwile. Yehova u n’wi xupurile hikwalaho ka ku tala ka swidyoho swakwe. U lahlekeriwe hi ku xiximeka ka yena. Valala va yena va hleke ku wa kakwe. U ehle hi ndlela leyi hlamarisaka naswona u hava muchaveleri, naswona vanhu vakwe lava saleke va ni ndlala. (Yerusalema la munhuhatiweke) wa vutisa a ku: “Xana ku na loyi a nga ni ku vaviseka loku fanaka ni ka mina?” U tshambuluta mavoko ya yena a ku: “Yehova u lulamile, kasi ndzi arile ku lerisa ka yena.” (1:1, 12, NW, 18) U rhamba Yehova ku tisa khombo ehenhla ka valala vakwe lava tsakaka, tanihi laha a endleke ha kona eka yena.

9. (a) Khombo leri teke eYerusalema a ri huma eka mani? (b) Yeremiya u vulavula hi xisandzu lexi vekiweke eka yena ni swiyimo leswi chavisaka emutini hi ndlela yihi?

⁹ “[Yehova u] funengetile ha yini hi ku kariha enhwanyana wa Siyoni?” (2:1) Xiphato xa vumbirhi xi komba leswaku i Yehova hi byakwe loyi a cukumeteke vuxongi bya Israyele emisaveni. U vangele nkhuvo ni Savata leswaku swi rivariwa, naswona u suse altari yakwe ni vuhlawulekisiso. Oho, swivono leswi terisaka vusiwana eYerusalema! Yeremiya u ri: “Mahlo ya mina ma vava hi ku rila, marhumbu ya mina ma pfuma, xivindzi xa mina xi halakela ehansi hikwalaho ka mbanga ya nhwanyana wa tiko ra mina.” (2:11) U ta n’wi fanisa na yini nhwanyana wa Yerusalema? U ta n’wi chavelerisa ku yini nhwanyana wa Siyoni? Vaprofeta va yena n’wini va tikombe va nga pfuni nchumu ni lava va nga anerisiki. Sweswi vahundzi va ndlela va n’wi hleka hi ku sandza: “Xana hi wona muti lowu ingi va wu vula ku saseka loku hetisekeke, ni ku tsaka ka misava hinkwayo xana?” (2:15) Valala va yena va pfule milomu ya vona ivi va ba noti kutani va getserisa meno ya vona va ku, ‘Leri i siku leri hi languteleke ku n’wi mita ha rona.’ Vana va yena va titivala hi ndlala, naswona vavasati va dya vana va vona vini. Mintsumbu yi hangalaka eswitarateni. “Kutani a ku vanga na la poneke, ni la siyiweke esikwini ra vukari bya Yehova.”—2:16, 22.

10. Tanihi xisekelo xa ntshembo, hi tihi timfanelo ta Xikwembu leti Yeremiya a ti boxaka?

¹⁰ Xiphato xa vunharhu, xa tindzimana ta 66, xi kandziyisa ntshembo wa Siyoni etintswalweni ta Xikwembu. Hi swifanekiselo swo tala muprofeta u komba leswaku i Yehova loyi a tiseke vuhlonga ni ndzoviso. Eku vaveni ka xiyimo, mutsari u kombela Xikwembu ku tsundzuka ku hlaseriwa ka yena ivi a phofula ripfumelo etintswalweni ta rirhandzu ni musa wa Yehova. Tindzimana tinharhu leti landzelelanaka ti sungula hi “Swi lulamile” ivi ti komba ku faneleka ka ku rindzela ku hlayiseka loku humaka eka Yehova. (3:26-28) Yehova u vange gome, kambe u ta tlhela a kombisa musa. Kambe sweswi, ku nga khathariseki ku tivula ku xandzuka, Yehova a nga rivalelanga; u pfale swikhongelo swa vanhu vakwe ivi a swi endla “ntshuri ni xisandzu.” (3:45) Hi mihloti leyi bavaka muprofeta u tsundzuka leswaku valala vakwe va n’wi hlotile ku fana ni nyanyana. Hambi swi ri tano, Yehova u tshinele eka yena ekheleni ivi a ku: “U nga tshuki u chava.” U rhamba Yehova ku hlamula ndzhukano wa nala a ku: “U va hlongorisa hi vukari bya wena, kutani u va herisa ehansi ka matilo, oho Yehova!”—3:57, 66.

11. Vukari lebyi pfurhaka bya Yehova byi chululeriwe eSiyoni hi ndlela yihi, naswona hikwalaho ka yini?

¹¹ “Yoo! Vonani hilaha nsuku wu kurheke ha kona, wu lahlekeriwa hi ku tenga ka wona!” (4:1, Mahungu Lamanene) Xiphato xa vumune xi rilela ku kurha loku heleleke ka tempele ya Yehova, laha maribye ya yona ma lahleriwaka eswitarateni. Vana lava vangamaka va Siyoni va ve lava nga ni ntikelo wuntsongo, ku fana ni majomela ya vumba. Ku hava mati kumbe xinkwa, naswona lava va kuriseriweke emapfeke-pfekeni “va sivamile ethyakeni.” (4:5) Nxupulo i wukulu swinene ku tlula lowuya wa xidyoho xa Sodoma. Manaziri, lama tshameke ‘ma tenga ku tlula gamboko ni ku basa ku tlula ntswamba,’ ma ‘ntime ku tlula ntima hi woxe’ naswona hinkwavo va ondzile. (4:7, 8) Swa antswa ku dlayiwa hi tlhari ku tlula ku fa hi ndlala, enkarhini lowu vavasati va viriseke vana va vona vini! Yehova u chulule vukari byakwe lebyi hisaka. Leswi nga kholwekiki swi humelerile—nala u nghenile etinyangweni ta Yerusalema! Naswona ha yini? “Hikwalaho ka swidyoho swa vaprofeta va yena, ni vukanganyisi bya vaprista va yena,” lava va halateke ngati yo lulama. (4:13) Mombo wa Yehova a wu kona eka vona. Hambi swi ri tano, xihoxo xa nhwanyana wa Siyoni xi fike emakumu, naswona a nga ka a nga yisiwi evuhlongeni nakambe. Sweswi i nkarhi wa wena, Oho nhwanyana wa Edomu, ku nwa xinwelo lexo bava xa Yehova!

12. Hi xihi xikombelo xa ku titsongahata lexi endliweke eka xiphato xa vuntlhanu?

¹² Xiphato xa vuntlhanu xi sungula hi xikombelo eka Yehova xa ku tsundzuka vanhu vakwe lava nga hava mutswari. Vaaki va Yerusalema va kombisiwa va ri lava vulavulaka. I vatata wa vona lava dyoheke, naswona i xihoxo xa vona lexi vanhu sweswi va xi byarhaka. Va fumiwa hi malandza, naswona va xanisiwa hi switlhavi swa ndlala. Ntsako wa timbilu ta vona wu herile, naswona ku cina ka vona ku hundzuriwe xirilo. Va vabya etimbilwini. Hi ku titsongahata va tlangela Yehova va ku: “Wena, Yehova, u fuma hi laha ku nga heriki, xiviri xa wena xi kona hi masiku ni minkarhi hinkwayo.” Va huwelela va ku: “U hi hundzuluxela ka wena, Yehova, hi ta tlhela hi vuya; endla leswaku masiku ya hina ma va lamantshwa tanihi [le] ku sunguleni. Xana u hi tshikele makumu xana? Xana u hi hlunamele ku tlurisisa xana?”—5:19-22.

MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA

13. I ntshembo wihi lowu Swirilo yi wu phofulaka, hambi swi ri tano, hikwalaho ka yini yi pfuna eku kombiseni ka vukari bya Xikwembu?

¹³ Buku ya Swirilo yi phofula ku tshemba loku heleleke ka Yeremiya eka Xikwembu. Hi gome lerikulu ni ku hluriwa loku vavisaka, ku ri hava ntshembo wa ku chaveleriwa hi laha ku heleleke loku humaka eka xihlovo xihi na xihi xa vanhu, muprofeta u languta emahlweni eku hlayisiweni hi voko ra Xikwembu lexikulu xa hinkwako-nkwako, ku nga Yehova. Swirilo yi fanele yi nghenisa ku yingisa ni vutshembeki eka vagandzeri hinkwavo va ntiyiso, loko hi nkarhi lowu fanaka yi nyikela xitsundzuxo lexi chavisaka malunghana ni lava honisaka vito lerikulu ngopfu ni leswi ri yimelaka swona. Matimu a ma kombi muti wun’wana lowu onhiweke lowu rileriweke hi ririmi ro tano ra ntwela-vusiwana ni leri fikelelaka mbilu. Hakunene ya pfuna eku hlamuseleni ka vukari bya Xikwembu eka lava va hambetaka va xandzuka, va sihalarisa tinhamu ni ku ka va nga hundzuki.

14. I switsundzuxo ni vuprofeta byihi bya Xikwembu leswi swi kombisiwaka hi Swirilo tanihi leswi hetisekeke, naswona buku leyi yi hlanganisa ku yini ni matsalwa man’wana lama huhuteriweke?

¹⁴ Swirilo nakambe ya pfuna eku kombiseni ka ku hetiseka ka switsundzuxo ni vuprofeta byo hlayanyana bya Xikwembu. (Swirilo 1:2—Yer. 30:14; Swirilo 2:15—Yer. 18:16; Swirilo 2:17—Lev. 26:17; Swirilo 2:20—Deut. 28:53) Nakambe xiya leswaku Swirilo yi nyikela vumbhoni lebyi tiyeke bya ku hetiseka ka Deuteronoma 28:63-65. Ku tlula kwalaho, buku leyi yi na tinhlamuselo to hlayanyana ni swiyenge swin’wana swa Matsalwa yo kwetsima. (Swirilo 2:15—Ps. 48:2; Swirilo 3:24—Ps. 119:57) Daniel 9:5-14 yi twananisa Swirilo 1:5 na 3:42 loko yi komba leswaku nhlomulo wu te hikwalaho ka swidyoho swa vanhu hi voxe.

15. Hi wahi “masiku lamantshwa” lawa Swirilo yi kombetelaka eka wona?

¹⁵ Lexi vavisaka mbilu hakunene i ku hlaseriwa loku tsemaka nhlana ka Yerusalema! Exikarhi ka leswi hinkwaswo, Swirilo yi twarisa ku tshemba ka leswaku Yehova u ta komba nkhathalelo wa rirhandzu ni musa ni leswaku u ta tsundzuka Siyoni ivi a n’wi vuyisa. (Swirilo 3:31, 32; 4:22) Yi phofula ntshembo eka “masiku lamantshwa” ku fana ni masiku ya khale loko Hosi Davhida na Hosi Solomoni va fume eYerusalema. Ka ha ri na ntwanano wa Yehova na Davhida wa mfumo lowu nga heriki! “Hikuva tintswalo ta yena a ti si hela; ti tshama ti ri kona hi mixo wun’wana ni wun’wana.” Naswona ti ta hambeta ti va eka lava va rhandzaka Yehova, ku kondza loko, ehansi ka vulawuri bya yena byo lulama bya Mfumo, xivumbiwa xin’wana ni xin’wana lexi hanyaka xi ta vula hi ku nkhensa xi ku: “Ku averiwa ka mina i Yehova.”—5:21; 3:22-24.

[Tinhlamuselo ta le hansi]