Buku Ya Bibele Ya Vu-37—Hagai
Mutsari: Hagayi
Ndhawu Ya Vutsari: Yerusalema
Ku Hetiwa Ka Vutsari: 520 B.C.E.
Nkarhi Lowu Hlanganisiweke: Masiku ya 112 (520 B.C.E.)
1, 2. I rungula rihi leri nyikeriwaka ehenhleni ka muprofeta Hagayi, naswona a ri ri rihi rungula ra yena ra matlhelo mambirhi ke?
HAGAYI a ri ri vito ra yena; muprofeta ni “murhumiwa wa Yehova” a xi ri xiyimo xa yena, kambe a a huma kwihi? (Hag. 1:13) A a ri mani? Hagayi i wa vukhume eka lava va vuriwaka vaprofeta-ntsongo, naswona a a ri wo sungula wa lavanharhu lava tirheke endzhaku ka loko Vayuda va vuyile etiko-xikaya ra vona hi 537 B.C.E., vambirhi lavan’wana o ku ri Zakariya na Malakiya. Vito ra Hagayi (Xiheveru, Chag·gaiʹ) ri vula ku “[La tswariweke] eNkhubyeni.” Leswi swi nga ha kombisa leswaku u tswariwe hi siku ra nkhuvo.
2 Hi laha swi vekiweke ha kona hi mukhuva wa Xiyuda, swa twala ku heta hi leswaku Hagayi u tswariwe eBabilona naswona u tlhelele eYerusalema na Zerubabele na Yoxuwa Muprista Lonkulu. Hagayi u tirhisane ngopfu na muprofeta Zakariya, naswona eka Ezra 5:1 na 6:14, lavambirhi va kombisiwa va khutaza vana va xinuna va mahlonga ku tlhela va aka tempele. A a ri muprofeta wa Yehova hi matlhelo mambirhi, hi mhaka ya leswi a khutazeke Vayuda ku hetisisa mindzhwalo ya vona eka Xikwembu ivi, exikarhi ka swilo swin’wana, a vhumba ku ninginisiwa ka matiko hinkwawo.—Hag. 2:6, 7.
3. I yini lexi Vayuda va hlulekeke ku xi xiya malunghana ni xikongomelo xa ku vuya ka vona evuhlongeni?
3 Ha yini Yehova a lerise Hagayi? Hikwalaho ka xivangelo lexi: Hi 537 B.C.E., Korexe u humese nawu lowu pfumelelaka Vayuda ku tlhelela etiko-xikaya ra vona ku ya tlhela va aka yindlu ya Yehova. Kambe se a ku ri 520 B.C.E., naswona tempele a yi ri kule ni ku hela. Eka malembe lawa hinkwawo Vayuda va pfumelele nkaneto wa valala kun’we ni ku tsana ka vona vini ni ku rhandza swilo leswi vonekaka swi va sivela ku xiya xikongomelo xa ku vuya ka vona.—Ezra 1:1-4; 3:10-13; 4:1-24; Hag. 1:4.
4. I yini lexi siveleke ku akiwa ka tempele, kambe i swiendlakalo swihi leswi humeleleke loko Hagayi a sungule ku profeta?
4 Hi laha rhekhodo yi kombisaka ha kona, xisekelo xa tempele a xi andlariwanga hi ku hatlisa (hi 536 B.C.E.) tanihi leswi “vanhu va tiko [a] va sungula ku herisa matimba ya tiko ra Yuda ni ku va chavisa ku aka, ni ku hakela valeteri leswaku va onha makungu ya vona.” (Ezra 4:4, 5) Eku heteleleni, hi 522 B.C.E., vakaneti lava nga riki Vayuda va humelerile eku endleni ka leswaku ku yirisa ka ximfumo ku vekiwa entirhweni. A ku ri hi lembe ra vumbirhi ra ku fuma ka Dariyosi Hystaspis, hosi ya le Peresi, hi leswaku, hi 520 B.C.E, laha Hagayi a sunguleke ku profeta, naswona leswi swi khutaze Vayuda ku ya emahlweni ni ku aka ka vona tempele. Hi loko papila ri rhumeriwa Dariyosi ri huma eka vafumi va le kusuhi va kombela vukongomisi emhakeni leyi; Dariyosi u tlhele a kandziyisa nawu wa Korexe ivi a seketela Vayuda ku lwisana ni valala va vona.
5. I yini lexi kombisaka leswaku buku ya Hagayi yi wela eka nxaxamelo wa tibuku ta Bibele?
5 A ku kalanga ku va ni ku kanakana exikarhi ka Vayuda ehenhleni ka ku va vuprofeta bya Hagayi byi ri bya nxaxamelo wa tibuku ta Xiheveru, naswona leswi swi tlhela swi seketeriwa hi nhlamuselo leyi kombetelaka eka yena eka Ezra 5:1 tanihi loyi a profetaka “hi vito ra Xikwembu xa Israyele,” kun’we ni le ka Ezra 6:14. Leswaku vuprofeta bya yena i xiyenge xa ‘Matsalwa hinkwawo lama huhuteriweke hi Xikwembu’ swi kombisiwa hi ku tshahiwa ka byona hi Pawulo eka Vaheveru 12:26 a ku: “Sweswi u tshembisile a ku: ‘Ndza ha to tsekatsekisa, ku nga ri misava ntsena, kambe na rona tilo.’”—Hag. 2:6.
6. Vuprofeta bya Hagayi byi na yini, naswona i ku kandziyisa kwihi loku vekiweke evitweni ra Yehova?
6 Vuprofeta bya Hagayi byi na marungula ya mune lama nyikeriweke enkarhini wa masiku ya 112. Endlelo ra yena ra olova naswona hi leri kongomeke, naswona ku kandziyisa ka yena vito ra Yehova ku xiyeka swinene. Eka tindzimana takwe ta 38, u boxa vito ra Yehova makhamba ya 35, makhamba ya 14 hi xiga lexi nge “Yehova wa mavandla.” A nga siyi ku kanakana leswaku rungula rakwe ri huma eka Yehova: “Kutani Hagayi, murhumiwa wa Yehova, a vulavula ni vanhu hi ku lerisa ka Yehova, a ku: Ndzi na n’wina, ku vula Yehova.”—1:13.
7. Hagayi u khutaze Vayuda ku endla yini, naswona xikongomelo xa rungula ra yena a ku ri xihi?
7 Lowu a wu ri nkarhi wa nkoka swinene ematin’wini ya vanhu va Xikwembu, naswona ntirho wa Hagayi wu tikombe wu ri lowu pfunaka ngopfu. A a nga bi mariri eku endleni ka ntirho wakwe tanihi muprofeta, naswona a nga kanakananga ku vulavula ni Vayuda. A a ri loyi a baka nhloko ya mhaka loko a va byela leswaku a wu ri nkarhi wo tshika ku hlwela kutani va endla ntirho. A wu ri nkarhi wo tlhela va aka yindlu ya Yehova ni ku pfuxeta vugandzeri lebyi tengeke loko va lava ku tiphina hi ku humelela kwihi na kwihi loku humaka evokweni ra Yehova. Xikongomelo hinkwaxo xa rungula ra Hagayi hi leswaku loko munhu a ta tiphina hi mikateko leyi humaka eka Yehova, u fanele ku tirhela Xikwembu xa ntiyiso ni ku endla ntirho lowu Yehova a lerisaka leswaku wu endliwa.
LESWI NGA ENDZENI KA HAGAI
8. Hikwalaho ka yini Vayuda va nga katekisiwi hi Yehova hi tlhelo ra nyama?
8 Rungula ro sungula (1:1-15). Leri ri kongomisiwe eka Gavhunara Zerubabele na Yoxuwa Muprista Lonkulu, kambe emahlweni ka vanhu. Vanhu a va ri karhi va ku, “Nkarhi a wu si fika; a hi wona nkarhi lowu yindlu ya Yehova yi nga akiwaka ha wona!” Yehova hi ku tirhisa Hagayi u vutisa xivutiso lexi lavisisaka a ku: “Xana eka n’wina [i] nkarhi wo aka tiyindlu ta n’wina leti sasekisiweke hi mapulangu, kasi yindlu leyi i rhumbi?” (1:2, 4) Va byale swo tala hi tlhelo ra nyama, kambe swi va pfune swintsongo hi ndlela ya swakudya, swakunwa ni swa ku ambala. “Langutisani tindlela ta n’wina etimbilwini ta n’wina,” ku tsundzuxa Yehova. (1:7) I nkarhi lowu faneleke wo tisa nhundzu ivi ku akiwa yindlu, leswaku Yehova a ta kwetsimisiwa. Vayuda va ti khathalela kahle tindlu ta vona vini, kambe yindlu ya Yehova i rhumbi. Hikwalaho ke, Yehova u sivele mberha ya le tilweni ni ku andza ka masiku ni nkateko wa yena ehenhla ka munhu ni ntirho wa yena.
9. Yehova u tlhontlha Vayuda ku endla ntirho hi ndlela yihi?
9 Aha, va kuma yinhla! Hagayi a nga profetelanga swa hava. Vafumi ni vanhu va sungula ku “yingisa rito ra Yehova, Xikwembu xa vona.” Ku chava Yehova ku siva ku chava vanhu. Xitiyisekiso xa Yehova hi ku tirhisa murhumiwa wakwe Hagayi hi lexi: “Ndzi na n’wina.” (1:12, 13) I Yehova hi byakwe loyi a pfuxaka moya wa mufumi, moya wa muprista lonkulu ni moya wa masalela ya vanhu Vakwe. Va ya entirhweni, masiku ya 23 ntsena endzhaku ka ku sungula ka ku profeta ka Hagayi naswona ku nga khathariseki ku yirisa ka ximfumo ka hulumendhe ya Peresi.
10. Vayuda van’wana va titwisa ku yini hi tempele leyi va yi akaka, kambe i yini lexi Yehova a xi tshembisaka?
10 Rungula ra vumbirhi (2:1-9). Ku hundza nkarhi lowu nga ehansi ka n’hweti endzhaku ka loko ntirho wo aka wu pfuxetiwile, naswona Hagayi u nyikela rungula ra yena ra vumbirhi leri huhuteriweke. Rona ri kongomisiwe eka Zerubabele, Yoxuwa ni masalela ya vanhu. Entiyisweni van’wana va Vayuda lava vuyeke hi le vuhlongeni ni lava va voneke tempele yo sungula ya Solomoni va vone onge tempele leyi a yi nga ta va nchumu hi xiringaniso. Kambe rito ra Yehova wa mavandla hi rihi ke? ‘Tiyani mi tirha, hikuva ndzi na n’wina.’ (2:4) Yehova u va tsundzuxa hi ntwanano wa yena na vona, naswona u va byela leswaku va nga chavi. U va tiyisa hi xitshembiso xa leswaku u ta tsekatsekisa matiko hinkwawo ivi a vangela leswaku swilo leswi navelekaka swa wona swi ta ni leswaku u ta tata yindlu ya yena hi ku kwetsima. Ku kwetsima ka yindlu leyi ya le ndzhakunyana ku ta va lokukulu ku tlula ka liya yo sungula, naswona u ta tisa ku rhula endhawini leyi.
11. (a) I xifaniso xihi lexi Hagayi a kombaka ku honisa ka vaprista ha xona? (b) I yini lexi veke kona hikwalaho ka sweswo?
11 Rungula ra vunharhu (2:10-19). Tin’hweti timbirhi ni masiku manharhu endzhakunyana, Hagayi u vulavula ni vaprista. U tirhisa xikombiso ku endla leswaku yinhla ya yena yi twisiseka. Xana ku rhwala ka muprista nyama yo kwetsima ku endla swakudya swihi na swihi swin’wana leswi a swi khumbaka swi va leswi kwetsimaka? Nhlamulo i doo. Xana ku khumba nchumu lowu thyakeke, tanihi ntsumbu, ku endla leswaku munhu loyi a wu khumbaka a va la thyakeke? Nhlamulo i ina. Kutani Hagayi u tirhisa xikombiso lexi. Vanhu va tiko va thyakile hikwalaho ka ku honisa ka vona vugandzeri lebyi tengeke. Xin’wana ni xin’wana lexi va xi nyikelaka xi vonaka xi thyakile eka Yehova Xikwembu. Hikwalaho ka leswi, Yehova a nga yi katekisanga mintirho ya vona, naswona ku tlhandlekela kwalaho u va rhumele ku hisa loku vavulaka, mfurhe ni xihangu. A va cince tindlela ta vona. Kutani Yehova u ta va katekisa.
12. Hi rihi rungula ro hetelela leri Hagayi a ri kongomisaka eka Zerubabele?
12 Rungula ra vumune (2:20-23). Hagayi u hundzisela rungula leri hi siku leri fanaka ni ra rungula ra vunharhu, kambe ri kongomisiwe eka Zerubabele. Nakambe Yehova u vulavula hi ku “tsekatsekisa tilo ni misava,” kambe eka nkarhi lowu u ndlandlamuxa nhloko-mhaka leyi yi ya endzovisweni lowu heleleke wa mimfumo ya matiko. Vo tala va ta tsongahatiwa, “un’wana ni un’wana hi fumu ra warikwavo.” (2:21, 22) Hagayi u gimeta vuprofeta bya yena hi xitiyisekiso xa nkateko wa Yehova eka Zerubabele.
MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA
13. Ku profeta ka Hagayi a ku ri ni mpfuno wihi wa xihatla?
13 Marungula ya Yehova ya mune lama ma vuriweke hi ku tirhisa Hagayi a ya pfuna eka Vayuda va siku rero. Va khutaziwile ku kongoma entirhweni, naswona hi malembe ya mune ni hafu, tempele a yi hetiwile leswaku yi yisa vugandzeri bya ntiyiso emahlweni le Israyele. (Ezra 6:14, 15) Yehova u katekise ntirho wa vona wo chivirika. A ku ri enkarhini lowu wa ku akiwa ka tempele laha Dariyosi hosi ya Peresi a kambisiseke tirhekhodo ta mfumo ni ku tlhela a tiyisa nawu wa Korexe. Ntirho wa tempele xisweswo wu hetiwile hi nseketelo wa yena wa ximfumo.—Ezra 6:1-13.
14. Hi xihi xitsundzuxo xa vutlhari lexi Hagayi a xi nyikelaka siku ra hina?
14 Vuprofeta lebyi nakambe byi na xitsundzuxo xa vutlhari esikwini ra hina. Hi ndlela yihi? Hi xikombiso, byi kandziyisa xilaveko xa leswaku xivumbiwa xi rhangisa timhaka ta vugandzeri bya Xikwembu emahlweni ka timhaka ta xona n’wini ta munhu hi xiyexe. (Hag. 1:2-8; Mat. 6:33) Byi tlhela byi yi veka erivaleni yinhla ya leswaku vutitivi i ku tivavisa, leswaku a swi pfuni nchumu ku landzelela rifuwo; i ku rhula ni nkateko wa Yehova leswi swi fuwisaka. (Hag. 1:9-11; 2:9; Swiv. 10:22) Nakambe byi kandziyisa leswaku ntirho wa Xikwembu hi woxe a wu endli leswaku munhu a va la baseke handle ka loko wu ri lowu tengeke ni wa mbilu hinkwayo, ni leswaku a wu fanelanga ku thyakisiwa hi mahanyelo lamo biha. (Hag. 2:10-14; Vakol. 3:23; Varhoma 6:19) Byi komba leswaku malandza ya Xikwembu a ya fanelanga ku langutela leswi nyanyaka, ma languta endzhaku eka ‘masiku lamanene ya khale,’ kambe a ma langute emahlweni, ‘ma veka timbilu ta wona etindleleni ta wona’ ni ku lava ku tisa ku dzuneka eka Yehova. Kutani Yehova u ta va na vona.—Hag. 2:3, 4; 1:7, 8, 13; Vafil. 3:13, 14; Varhoma 8:31.
15. Buku ya Hagayi yi komba yini malunghana ni mimbuyelo ya ku yingisa ka ku chivirika?
15 Kute loko va khomekile entirhweni wa tempele, Vayuda va katekisiwile hi Yehova, naswona va andzile. Swihinga swi nyamalarile. Ntirho wu hetiwe hi nkarhi lowunene. Ntirho lowu nga hava ku chava, wa ku chivirikela Yehova minkarhi hinkwayo wu ta hakeriwa. Swirhalanganya, swa xiviri kumbe leswi ehleketiwaka, swi nga hluriwa hi ku kombisa ripfumelo leri nga ni xivindzi. Ku yingisa “rito ra Yehova” ku kuma mimbuyelo.—Hag. 1:1.
16. I ku yelana kwihi loku vuprofeta bya Hagayi byi nga na kona eka ntshembo wa Mfumo, naswona i ntirho wihi lowu byi faneleke ku hi susumetela eka wona namuntlha?
16 Ku vuriwa yini hi vuprofeta bya leswaku Yehova u ta ‘tsekatsekisa matilo ni misava’? Muapostola Pawulo u nyika ku tirha ka Hagai 2:6 hi marito lawa: “Kambe sweswi [Xikwembu xi] tshembisile [xi] ku: ‘Ndza ha to tsekatsekisa, ku nga ri misava ntsena, kambe na rona tilo.’ Marito lawa ya nge: ‘Ndza ha to tsekatsekisa . . .’ ma vula leswaku swilo leswi vumbiweke, swi ta tsekatsekisiwa ni ku susiwa, leswaku leswi nga tsekatsekiki swi ta sala. Hikokwalaho, a hi nkhenseni, leswi hi kumeke mfumo lowu nga tsekatsekiki, kutani hi mukhuva lowu, a hi gandzeleni Xikwembu hi ndlela leyi amukelekaka, hi ku titsongahata ni xichavo. Hikuva Xikwembu xa hina i ndzilo lowu herisaka.” (Vahev. 12:26-29) Hagayi u komba leswaku ku tsekatsekisiwa ku endleriwa ku “mbundzuxa swiluvelo swa vuhosi, ndzi lovisa matimba ya ku fuma ka matiko.” (Hag. 2:21, 22) Loko a tshaha vuprofeta lebyi, hi laha ku hambaneke, Pawulo u vulavula hi Mfumo wa Xikwembu “lowu nga tsekatsekiki.” Kutani ke, eku kombiseni ka ntshembo lowu wa Mfumo, a hi ‘tiyeni matimba hi tirha,’ hi nyikela Xikwembu ntirho lowo hlawuleka. Nakambe, a hi tsundzukeni leswaku emahlweni ka ku va Yehova a lovisa matiko ya misava, nchumu wa nkoka wu fanele ku hlunguhliwa naswona wu fanele ku huma eka wona, leswaku wu ta ponisa: “Ndzi ta tsekatsekisa ni matiko hinkwawo, kutani leswi rhandzekaka swa matiko hinkwawo swi ta ta kwala, ndzi va ndzi tata yindlu leyi hi ku kwetsima, ku vula Yehova wa mavandla.”—2:4, 7.