Buku Ya Bibele Ya Vu-45—Varhoma

Mutsari: Pawulo

Ndhawu Ya Vutsari: Korinto

Ku Hetiwa Ka Vutsari: c. 56 C.E.

1. I yini lexi Pawulo a hlamuselaka ha xona epapileni rakwe leri yaka eka Varhoma?

EKA Mintirho hi hlalele Pawulo, khale ka muxanisi wa vukari wa Vakriste va Vayuda, a va muapostola la chivirikaka wa Kriste eka matiko lama nga riki ya Vayuda. Hi Varhoma hi sungula tibuku ta 14 ta Bibele leti moya lowo kwetsima wu huhuteleke khale ka Mufarisi loyi, loyi sweswi a nga nandza la tshembekaka wa Xikwembu, ku ti tsala. Hi nkarhi lowu a tsaleke Varhoma, Pawulo ana se a a hete mapfhumba mambirhi yo leha yo chumayela naswona a a ri exikarhi ka ra vunharhu. A a tsale mapapila man’wana ya ntlhanu lama huhuteriweke: Vatesalonika vo Sungula ni va Vumbirhi, Vagalatiya na Vakorinto vo Sungula ni va Vumbirhi. Hambi swi ri tano, swi vonaka swi fanela leswi eTibibeleni ta hina ta manguva lawa Varhoma yi rhangelaka tin’wana, tanihi leswi yi ku hlamuselaka hi vuenti ku ringana lokuntshwa exikarhi ka Vayuda ni lava va nga riki Vayuda, mintlawa mimbirhi leyi Pawulo a chumayeleke eka yona. Yi hlamusela yinhla ya ku hundzuka eku tirhisaneni ka Xikwembu ni vanhu va xona ivi yi kombisa leswaku Matsalwa ya Xiheveru lama huhuteriweke ya vhumbe khale leswaku mahungu lamanene a ma ta twarisiwa ni le ka lava va nga riki Vayuda.

2. (a) Hi swihi swiphiqo leswi Pawulo a swi hlamuselaka eka Varhoma? (b) I yini lexi simekiweke hi laha ku tiyeke epapileni leri?

² Pawulo, hi ku tirhisa Tertiyo tanihi matsalana, u hlanganisa nhlamuselo ya xihatla ni nhlayo leyi hlamarisaka ya mintshaho ya Matsalwa ya Xiheveru yi va yin’wana ya tibuku ta matimba swinene eMatsalweni ya Vukriste ya Xigriki. Hi vuxongi lebyi hlamarisaka bya ririmi, u hlamusela swiphiqo leswi swi tlhekekeke loko mabandlha ya Vukriste ya lembe xidzana ro sungula ya vumbiwile hi Vayuda ni Vagriki. Xana Vayuda a va ri emahlweni hikwalaho ka leswi a va ri vatukulu va Abrahama ke? Xana Vakriste lava vupfeke, lava kombisaka ntshunxeko wa vona eNawini wa Muxe, a va ri ni lunghelo ro khunguvanyisa vamakwavo lava tsaneke va Vayuda lava a va ha namarhela mikhuva ya khale ke? Epapileni leri Pawulo u swi tiyise hi matimba leswaku Vayuda ni lava nga riki Vayuda va ringana emahlweni ka Xikwembu ni leswaku vanhu va vuriwa lava lulameke, hayi hi ku tirhisa Nawu wa Muxe, kambe hi ku tirhisa ripfumelo eka Yesu Kriste na hi musa lowu nga fanelangiki wa Xikwembu. Hi nkarhi lowu fanaka, Xikwembu xi lava leswaku Vakriste va kombisa ku titsongahata loku faneleke eka vuhosi byo hambana-hambana lebyi va tikumaka va ri eka byona.

3. Bandlha ra le Rhoma ri sungurisiwe ku yini, naswona i yini lexi nga ha vaka xi vange ku tiva ka Pawulo vo tala ngopfu kona?

³ Bandlha ra le Rhoma ri sungurisiwe ku yini? A ku ri ni vanhu vo tala va Vayuda eRhoma ku sukela enkarhini wa ku tekiwa ka Yerusalema hi Pompey hi 63 B.C.E. Eka Mintirho 2:10 swi hlamuseriwe hi ku kongoma leswaku van’wana va Vayuda volavo a va ri eYerusalema hi Pentekosta ya 33 C.E., laha va tweke mahungu lamanene ma chumayeriwa. Vapfhumba lava hundzukeke va tshame eYerusalema leswaku va dyondzisiwa hi vaapostola, naswona endzhakunyana lava va humaka eRhoma handle ko tipfinyinga va tlhelele kona, van’wana kumbexana enkarhini lowu nxaniso wu tlhekekeke ha wona eYerusalema. (Mintirho 2:41-47; 8:1, 4) Nakambe, vanhu va siku rero a va ri vafamba-fambi lavakulu, naswona leswi swi nga ha hlamusela ku tolovelana lokukulu ka Pawulo ni swirho swo tala ngopfu swa bandlha ra le Rhoma, leswi swin’wana swa swona swi nga ha vaka swi twe mahungu lamanene eGreece kumbe eAsia hikwalaho ka ku chumayela ka Pawulo.

4. (a) I rungula rihi leri Varhoma yi ri nyikelaka malunghana ni bandlha emutini wolowo? (b) I yini lexi kombisiwaka hi vukona bya Akwila na Prisila eRhoma?

⁴ Rungula ro sungula leri tshembekaka ehenhleni ka bandlha leri ri kumeka epapileni ra Pawulo. Swi le rivaleni eka leswi leswaku bandlha leri a ri vumbiwe hi Vakriste va Vayuda ni lava va nga riki Vayuda ni leswaku ku hiseka ka vona a ku dzuneka. U ri eka vona: “Ku pfumela ka n’wina ku twakarile emisaveni hinkwayo,” naswona, “ku yingisa ka n’wina ku twakele eka vanhu hinkwavo.” (Varhoma 1:8; 16:19) Suetonius, loko a tsala eka lembe xidzana ra vumbirhi, u vika leswaku enkarhini wa ku fuma ka Klawudiyo (41-54 C.E.), Vayuda a va hlongoriwile eRhoma. Hambi swi ri tano, endzhakunyana va vuyile hi laha swi kombisiweke ha kona hi vukona bya Akwila na Prisila eRhoma. A va ri Vayuda lava Pawulo a hlanganeke na vona eKorinto ni lava a va suke eRhoma enkarhini wa ku fuma ka Klawudiyo kambe lava a va vuyile eRhoma enkarhini lowu Pawulo a tsaleleke bandlha ra kwalaho ha wona.—Mintirho 18:2; Varhoma 16:3.

5. I mintiyiso yihi leyi tiyisaka vutshembeki bya Varhoma?

⁵ Vutshembeki bya papila leri byi tiyisiwa hi matimba. Hi laha xingheniso xa rona xi vulaka ha kona, ri huma eka “Pawulo, nandza wa Kriste Yesu, muapostola loyi a nga hlawuriwa, . . . [eka] hinkwenu lava mi nga eRhoma, lava rhandziwaka hi Xikwembu, lava vitaniweke ku va vahlawuriwa va xona.” (Varhoma 1:1, 7) Ku tirhisiwa ka rona ka le handle ku le xikarhi ka yo sungula ku kumeka eka Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki. Petro u tirhisa swiga swo tala leswi fanaka epapileni ra yena ro sungula, leri kumbexana ri tsariweke tsevu ku ya eka nhungu wa malembe endzhakunyana, lerova vadyondzi vo tala va anakanya leswaku u fanele ana se a a vone kopi ya Varhoma. Varhoma a yi langutiwa khwatsi tanihi xiyenge xa matsalwa ya Pawulo naswona yi tshahiwe hi ndlela yoleyo hi Clement wa Rhoma, Polycarp wa Smirna na Ignatius wa Antiyoka, lava hinkwavo va hanyeke eku heteleleni ka lembe xidzana ro sungula ni le ku sunguleni ka lembe xidzana ra vumbirhi C.E.

6. Papirasi ya khale yi tiyisa nxaxamelo wa tibuku wa Varhoma hi ndlela yihi?

⁶ Buku ya Varhoma, kun’we ni man’wana ya nhungu ya mapapila ya Pawulo, ya kumeka eka codex leyi vuriwaka Chester Beatty Papyrus No. 2 (P⁴⁶). Malunghana ni codex leyi yo sungula, Nkulukumba Frederic Kenyon u tsarile a ku: “Kutani ke, laha hi ni tsalwa leri heleleke leri tsariweke hi voko ra Tiepistola ta Pauline, leri entiyisweni ri tsariweke kwalomu ku sunguleni ka lembe xidzana ra vunharhu.”a Tipapirasi ta Chester Beatty Greek Biblical i ta khale ku tlula Sinaitic Manuscript na Vatican Manuscript No. 1209 lama dumeke ngopfu, lawa hinkwawo ya nga ya lembe xidzana ra vumune C.E. Lawa na wona ya na buku ya Varhoma.

7. Hi byihi vumbhoni lebyi nga kona bya ndhawu ni nkarhi wa vutsari bya Varhoma?

⁷ Varhoma yi tsaleriwe kwihi naswona rini? Ku hava ku kanetana exikarhi ka vahlamuseri va Bibele leswaku papila leri ri tsariwe eGreece, kumbexana a ri eKorinto, loko Pawulo a endzele kona tin’hweti to karhi ku ya eku heleni ka pfhumba rakwe ra vunharhu ra vurhumiwa. Vumbhoni bya le ndzeni byi kombetela eKorinto. Pawulo u tsale papila leri a ri ekaya ra Gayo, loyi a a ri xirho xa bandlha kwalaho, naswona u bumabumela Febe wa bandlha ra le kusuhi ra Kenikreya, hlaluko ra Korinto. Entiyisweni a a ri Febe loyi a yiseke papila leri eRhoma. (Varhoma 16:1, 23; 1 Vakor. 1:14) Eka Varhoma 15:23, Pawulo u tsarile a ku: “A ndza ha ri na ntirho etikweni leri,” naswona u kombisa eka ndzimana leyi landzelaka leswaku u kunguhata ku ndlandlamuxa ntirho wakwe wa vurhumiwa a ya evupela-dyambu, ku ya eSpain. A a ta tsala khwatsi hi ndlela leyi eku heleni ka pfhumba ra yena ra vunharhu, eku sunguleni ka 56 C.E.

LESWI NGA ENDZENI KA VARHOMA

8. (a) Pawulo u ri yini ehenhleni ka ntirho wakwe? (b) U kombisa leswaku Vayuda ni Vagriki va faneriwa hi vukari bya Xikwembu hi ndlela yihi?

⁸ Ku pfumala ku ya hi nghohe ka Xikwembu eka Vayuda ni Vamatiko (1:1–2:29). I yini lexi Pawulo la huhuteriweke a xi byelaka Varhoma? Emaritweni yakwe yo rhanga, u tihlamusela tanihi muapostola loyi a hlawuriweke hi Kriste ku dyondzisa ‘ku yingisa hi ripfumelo’ exikarhi ka matiko. U phofula ku navela ka yena lokukulu ka ku endzela vahlawuriwa le Rhoma, leswaku a tiphina hi ku “tiyisana swin’we” na vona, ni ku twarisa mahungu lamanene exikarhi ka vona lama nga “matimba ya Xikwembu yo ponisa hinkwavo lava pfumelaka.” Hi laha swi tsariweke khale ha kona, la lulameke u ta hanya “hi ku pfumela.” (1:5, 12, 16, 17) U kombisa leswaku Vayuda ni Vagriki va faneriwa hi vukari bya Xikwembu. Ku pfumala ka munhu ku chava Xikwembu ku hava ku tisirhelela hikuva ‘timfanelo leti nga vonekiki ta Xikwembu ti vonaka khwatsi ku sukela eku tumbuluxiweni ka misava ku ya emahlweni.’ (1:20) Kambe, matiko hi vuhunguki ma endla swikwembu hi swilo leswi vumbiweke. Hambi swi ri tano, Vayuda a va fanelanga ku avanyisa matiko hi vukari, tanihi leswi na vona va nga ni nandzu wa swidyoho. Mintlawa leyi hinkwayo yi ta avanyisiwa hi ku ya hi mintirho ya yona, hikuva Xikwembu a xi yi hi nghohe. Ku yimba ka nyama a hi mhaka yo avanyisa ha yona; “Muyuda wa xiviri, hi loyi a nga yena exihundleni xa mbilu, ni ku yimba ka xiviri i ku yimba ka mbilu.”—2:29.

9. (a) Vayuda va tlakukile hi yini, naswona hambi swi ri tano, i matsalwa wahi lawa Pawulo a ma tshahaka ku kombisa leswaku hinkwavo va le hansi ka xidyoho? (b) Kutani ke, munhu u ta vuriwa la lulameke hi ndlela yihi, naswona i xikombiso xihi lexi seketelaka nhlamuselo leyi?

⁹ Hinkwavo va vuriwa lava lulameke hi ku pfumela (3:1–4:25). “Loko swi ri tano, i ncini lexi Muyuda a tlulaka van’wana ha xona xana?” I swinene, hikuva Vayuda va byarhisiwe marito lama hlawulekeke ya Xikwembu. Kambe ke, ‘Vayuda kun’we ni Vagriki hinkwavo va le hansi ka xidyoho,’ naswona ku hava la “lulameke” emahlweni ka Xikwembu. Mintshaho ya nkombo yi endliwile eMatsalweni ya Xiheveru ku kombisa yinhla leyi. (Varhoma 3:1, 9-18; Ps. 14:1-3; 5:9; 140:3; 10:7; Swiv. 1:16; Esa. 59:7, 8; Ps. 36:1) Nawu wu kombisa ku dyoha ka munhu, kutani “a ku na munhu ni un’we loyi a nga ta hlayiwa la lulameke [hi mintirho ya nawu].” Hambi swi ri tano, hi ku tirhisa musa lowu nga fanelangiki wa Xikwembu ni ku ntshunxiwa hi nkutsulo, Vayuda ni Vagriki va vuriwa lava lulameke “hi ku pfumela, ku nga ri hi ku endla leswi lerisiweke hi Nawu.” (3:20, 28) Pawulo u seketela nhlamuselo leyi hi ku tshaha xikombiso xa Abrahama, loyi a vuriweke loyi a lulameke, hayi hikwalaho ka mintirho kumbe ku yimba, kambe hikwalaho ka ripfumelo rakwe ra xikombiso. Xisweswo Abrahama a nga vanga tata wa Vayuda ntsena, kambe wa “hinkwavo lava pfumelaka.”—4:11.

10. (a) Rifu ri ve leri fumaka tanihi hosi hi ndlela yihi? (b) I yini lexi veke kona hikwalaho ka ku yingisa ka Kriste, kambe i xitsundzuxo xihi lexi twarisiwaka malunghana ni xidyoho?

¹⁰ A va ha ri mahlonga ya xidyoho kambe ya ku lulama hi ku tirhisa Kriste (5:1–6:23). Hi munhu un’we, ku nga Adamu, xidyoho xi nghene emisaveni, naswona xidyoho xi vange rifu, “hi mukhuva wolowo rifu ri tlulele vanhu hinkwavo, hikuva hinkwavo va dyohile.” (5:12) Rifu ri fume tanihi hosi ku sukela eka Adamu ku ya fika eka Muxe. Loko Nawu wu nyikeriwile hi ku tirhisa Muxe, vudyoho a byi tele, naswona rifu ri hambetile ri fuma. Kambe musa lowu nga fanelangiki wa Xikwembu sweswi wu tele ku tlurisa, naswona hi ku yingisa ka Kriste vo tala va vuriwa lava lulameke leswaku va kuma vutomi lebyi nga heriki. Kambe lowu a hi mpfumelelo wo hanya eku dyoheni. Vanhu lava khuvuriweke eka Kriste va fanele ku va lava feke eku dyoheni. Vumunhu bya vona bya khale bya beleriwa, naswona va hanyela Xikwembu. Xidyoho a xa ha fumi ehenhla ka vona, kambe va va mahlonga ya ku lulama, va ri ni ku hlawuleka. “Hikuva ku dyoha ka hakela, hakelo ya kona i rifu, kambe nyiko leyi nyikiwaka ntsena, leyi humaka eka Xikwembu, i vutomi lebyi nga heriki, ha Kriste Yesu Hosi ya hina.”—6:23.

11. (a) Pawulo u kombisa ku ntshunxiwa ka Vayuda va Vukriste eNawini hi ndlela yihi? (b) I yini leswi Nawu wu swi vekeke erivaleni, naswona i swilo swihi leswi swi lwisanaka eka Mukriste?

¹¹ Ku fa eNawini, ku hanya hi moya eku hlanganeni na Kriste (7:1–8:39). Pawulo u tirhisa xikombiso xa wansati, loyi a bohiweke eka nuna wakwe loko a ha hanya kambe loyi a ntshunxekeke ku tekiwa nakambe loko a fa, ku kombisa ndlela leyi hi ku tirhisa gandzelo ra Kriste Vayuda va Vukriste va endliweke ha yona lava feke eNawini ivi va va lava ntshunxekeke ku va Vakriste ni ku tswala mihandzu eka Xikwembu. Nawu lowo kwetsima wu endle leswaku xidyoho xi vonaka swinene, naswona xidyoho xi tise rifu. Xidyoho, lexi xi tshamaka emimirini ya hina ya nyama, xi lwisana ni swikongomelo swa hina leswinene. Hi laha Pawulo a vulaka ha kona: “Hikuva leswinene leswi ndzi navelaka ku swi endla, a ndzi swi endli, kambe leswo biha leswi ndzi nga naveliki ku swi endla, ndza swi endla.” Xisweswo, “swi komba leswaku loko ndzi endla leswi ndzi nga naveliki ku swi endla, a nga ha ri mina hi xiviri xa mina la swi endlaka, kambe i ku dyoha loku akeke eka mina.”—7:19, 20.

12. Van’wana va va vadyandzhaka-kulobye na Kriste hi ndlela yihi, naswona lava va hlula hi laha ku heleleke eka yini?

¹² I yini lexi nga ponisaka munhu exiyin’weni lexi xa nhlomulo? Xikwembu xi nga endla leswaku lava va nga va ka Kriste va hanya hi ku tirhisa moya wa xona! Va amukeriwe tanihi vana, va vuriwa lava lulameke, va va vadyandzhaka va Xikwembu ni vadyandzhaka-kulobye na Kriste, naswona va kwetsimisiwa. Pawulo u ri eka vona: “Loko Xikwembu xi yima na hina, i mani la nga lwaka na hina xana? I mani loyi a nga ta hi hambanisa ni rirhandzu ra Kriste?” A nga kona! Hi ndlela yo hlula u ri: “Eka sweswo hinkwaswo, hi hlula hi va hi hlurisisa hikwalaho ka yena loyi a hi rhandzeke. Hikuva ndzi kholwa swinene ngopfu leswaku, hambi ri nga va rifu kumbe vutomi, hambi ti nga va tintsumi kumbe matimba ya mademona, hambi swi nga va leswi nga kona sweswi kumbe leswi nga ta ta, hambi yi nga va mimoya ya matimba leyi nge henhla mpfhukeni kumbe leyi nga hansi ka misava, hambi xi nga va xivumbiwa xihi na xihi, ndzi ri: Ku hava lexi nga ta kota ku hi hambanisa ni rirhandzu ra Xikwembu leri nga kombisiwa ha Kriste Yesu, Hosi ya hina.”—8:31, 35, 37-39.

13. (a) Hi ku ya hi vuprofeta, i vamani lava va katsiwaka eka Israyele wa xiviri wa Xikwembu, naswona leswi swi pfumelelana ni nsinya wihi wa nawu wa Xikwembu? (b) Hikwalaho ka yini Israyele wa nyama a hlulekile, kambe i yini lexi lavekaka leswaku hi pona?

¹³ “Israyele” a ponisiwa hi ripfumelo na hi musa wa Xikwembu (9:1–10:21). Pawulo u phofula “nhlomulo lowu nga heriki” eka Vaisrayele-kulobye, kambe u xiya leswaku a hi Vaisrayele va nyama hinkwavo lava va nga “Israyele,” tanihi leswi Xikwembu xi nga ni matimba yo hlawula vahi ni vahi lava xi va tsakelaka tanihi vana. Hi laha swi kombisiweke ha kona hi ku tirhisana ka Xikwembu na Faro na hi xifaniso xa muvumbi, “a hi mhaka leyi humaka eku rhandzeni ka munhu kumbe eku tikarhateni ka yena, kambe yi huma eka Xikwembu, xi nga xona xi tsetselelaka.” (9:2, 6, 16) Xi vitana vana “ku nga ri exikarhi ka Vayuda ntsena, kambe ni le xikarhi ka vamatiko,” hi laha Hosiya a vhumbeke khale ha kona. (Hosea 2:23) Israyele ri dyohile hikwalaho ka ku lava ku kuma tintswalo ta Xikwembu, “va nga ri na ku pfumela, kambe a va tshemba mintirho ya vona,” ni hikwalaho ka ku wela eka Kriste, “ribye leri wisaka vanhu.” (Varhoma 9:24, 32, 33) A va “hisekela Xikwembu” kambe “va nga ri na vutivi.” Kriste i ku hela ka Nawu eka lava va kombisaka ripfumelo hi ku lulama, naswona leswaku munhu a kuma ku hlayiseka u fanele ku vula erivaleni “leswaku Yesu i Hosi” ni ku kombisa ripfumelo “leswaku Xikwembu xi n’wi pfuxile exikarhi ka vafi.” (10:2, 9) Vachumayeri va rhumeriwa ku pfuna vanhu va matiko hinkwawo ku twa, ku va ni ripfumelo ni ku vula vito ra Yehova leswaku va ponisiwa.

14. Pawulo u kombisa yini hi murhi wa mutlhwari?

¹⁴ Xifaniso xa murhi wa mutlhwari (11:1-36). Hikwalaho ka musa lowu nga fanelangiki, masalela ya Israyele wa ntumbuluko ya hlawuriwile, kambe hikwalaho ka leswi vunyingi byi khunguvanyekeke, “ku ponisiwa ku fikela vamatiko.” (11:11) Loko a tirhisa xifaniso xa murhi wa mutlhwari, Pawulo u kombisa ndlela leyi hikwalaho ka ku kayivela ripfumelo ka Israyele wa nyama, lava va nga riki Vayuda, va nghenisiweke ha yona. Kambe ke, lava va nga riki Vayuda a va fanelanga ku tsakela ku tshikiwa ka Israyele, tanihi leswi loko Xikwembu a xi nga tsetselelanga marhavi lama nga tshembekiki ya ntumbuluko, a xi nga ta tsetselela marhavi ya mutlhwari wa le nhoveni lama hlanganisiweke ma huma exikarhi ka matiko.

15. I yini lexi katsekaka eku nyikeleni ka magandzelo lama hanyaka eka Xikwembu?

¹⁵ Ku lulamisa mianakanyo; vafumi lava tlakukeke (12:1–13:14). Nyikelani mimiri ya n’wina tanihi magandzelo lama hanyaka eka Xikwembu, ku tsundzuxa Pawulo. Mi nga ha “landzi hanyelo ra nguva leyi,” kambe mi “va vantshwa emiehleketweni ya n’wina.” Mi nga tikukumuxi. Miri wa Kriste, ku fana ni miri wa munhu, wu ni swirho swo tala, leswi swi nga ni mintirho leyi hambaneke, kambe swa tirhisana hi vun’we. Mi nga tlheriseli vubihi hi vubihi eka mani na mani. Tshikelani ku tirihisela eka Yehova. Hlulani “leswo biha hi leswinene.”—12:2, 21.

16. Vakriste va fanele ku fambisa ku yini emahlweni ka vafumi ni van’wana?

¹⁶ Titsongahateni eka vafumi lava tlakukeke; i lunghiselelo ra Xikwembu. Hambetani mi endla leswinene naswona mi nga koloti munhu nchumu handle ka ku rhandzana. Ku hlayiseka ku tshinele, kutani “a hi cukumeteni mintirho ya munyama” ivi “hi hakarha matlhari ya ku vonakala.” (13:12) Fambani hi mahanyelo lamanene, hayi hi ku ya hi ku navela ka nyama.

17. I yini lexi xi tsundzuxiwaka malunghana ni ku avanyisa ni ku aka lava tsaneke?

¹⁷ Amukelani hinkwavo mi nga yi hi nghohe handle ko avanyisa (14:1–15:33). Hanyisanani ni lava, hikwalaho ka leswi ripfumelo ra vona ri tsaneke, va papalataka swakudya swo karhi kumbe ku hlayisa masiku ya minkhuvo. Naswona u nga avanyisi makwenu kumbe ku n’wi khunguvanyisa hi ku dya ni ku nwa ka wena, hikuva Xikwembu xi avanyisa un’wana ni un’wana. Landzelelani ku rhula ni swilo leswi akaka, kutani mi byarha ku tsana ka van’wana.

18. (a) I mintshaho yihi yin’wana leyi Pawulo a yi endlaka ku kombisa ku amukela ka Xikwembu ka lava nga riki Vayuda? (b) Pawulo hi byakwe u tirhisa musa lowu nga fanelangiki wa Xikwembu hi ndlela yihi?

¹⁸ Muapostola Pawulo wa tsala a ku: “Hinkwaswo leswi tsariweke hi lava khale, swi tsariwile leswaku hi dyondza ha swona,” naswona u nyika mintshaho ya mune leyi engetelekeke ya Matsalwa ya Xiheveru tanihi vumbhoni byo hetelela bya leswaku vaprofeta lava huhuteriweke va vhumbe ka ha ri khale swinene leswaku switshembiso swa Xikwembu a swi ta ndlandlamukela ni le ka matiko lama nga riki ya Vayuda. (Varhoma 15:4, 9-12; Ps. 18:49; Deut. 32:43; Ps. 117:1; Esa. 11:1, 10) “Hikokwalaho,” ku tsundzuxa Pawulo, “amukelanani, kukotisa leswi Kriste na yena a mi amukeleke, eku dzuniseni ka Xikwembu.” (Varhoma 15:7) Pawulo u phofula ku tlangela ka musa lowu nga fanelangiki lowu a wu nyikiweke hi Xikwembu wa ku va nandza wa le rivaleni eka matiko, a “vula Mahungu Lamanene ya Xikwembu.” Minkarhi hinkwayo u lava ku pfula masimu lamantshwa ematshan’wini yo “aka emasungulweni lama vekiweke hi munhu un’wana.” Naswona a nga si heta, hikuva endzhaku ka ku yisa minyikelo eYerusalema, u kunguhata pfhumba lerikulu swinene ro chumayela eSpain ra le kule naswona, endleleni yakwe yo ya kona, a tisa “ndzalo ya mikateko ya Kriste” eka vamakwavo va moya eRhoma.—15:16, 20, 29.

19. I ku xeweta ni xikhutazo xihi leswi swi dlayelelaka papila leri?

¹⁹ Ku xeweta ko hetelela (16:1-27) Pawulo u rhumela marungula ya munhu hi xiyexe eka swirho swa 26 swa bandlha ra le Rhoma hi vito, kun’we ni le ka van’wana, naswona u swi khutaza ku papalata vanhu lava va nga ni ku avana ni ku “va lavo tlhariha hi tlhelo ra leswinene, ni lava va nga tiviki nchumu hi tlhelo ra leswo biha.” Hinkwaswo swi yisa ku dzuneka eka Xikwembu “ha Yesu Kriste, hi minkarhi ni minkarhi, Amen!”—16:19, 27.

MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA

20. (a) Hi xihi xivangelo lexinene lexi Varhoma yi xi nyikaka xa ku pfumela eka Xikwembu? (b) Ku lulama ni musa wa Xikwembu swi kombisisiwa ku yini, naswona leswi swi vangela Pawulo ku vula yini?

²⁰ Buku ya Varhoma yi nyikela xisekelo lexinene xa ku pfumela eka Xikwembu, yi hlamusela leswaku “hi mpfhuka misava yi tumbuluka, leswi swi nga vonakiki swa Xikwembu, ma nga matimba ya xona lama nga heriki ni vukwembu bya xona, swa vonaka swinene loko ku anakanyiwa mintirho ya xona.” Kambe ku tlula leswi, yi ya emahlweni yi kurisa ku lulama ka xona ni ku twarisa tintswalo ta xona letikulu ni musa lowu nga fanelangiki. Leswi swi tisiwe enyingisweni wa hina hi ndlela yo xonga hi ku tirhisa xifaniso xa murhi wa mutlhwari, lexi eka xona marhavi ya le nhoveni ya nghenisiwaka loko marhavi ya ntumbuluko ma tsemiwa. Loko a tiyisekisa ku vava loku ni musa wa Xikwembu, Pawulo u ri: “Vukosi bya Xikwembu, ni vutlhari bya xona, ni vutivi bya xona a hi ku enta ka swona!”—1:20; 11:33.

21. Varhoma yi kombisa ku ndlandlamuka kun’wana ka xihundla lexo hlawuleka xa Xikwembu hi ndlela yihi?

²¹ Hi le mhakeni leyi laha buku ya Varhoma yi hlamuselaka ku ndlandlamuka kun’wana ka xihundla lexo hlawuleka xa Xikwembu. Ebandlheni ra Vukriste, a ka ha ri na ku hambana exikarhi ka Muyuda ni Wamatiko, kambe vanhu va matiko hinkwawo va nga ha hlanganyela emuseni lowu nga fanelangiki wa Yehova hi ku tirhisa Yesu Kriste. “Xikwembu a xi yi hi nghohe.” “Muyuda wa xiviri, hi loyi a nga yena exihundleni xa mbilu, ni ku yimba ka xiviri, i ku yimba ka mbilu, loku endliwaka emoyeni, ku nga ri hi leswi tsariweke swa Nawu.” “A ku na ku hambana exikarhi ka Vayuda ni vamatiko, hikuva hinkwavo va na Hosi yin’we, leyi mikateko ya yona yi talelaka hinkwavo lava khongelaka yona.” Eka lava hinkwavo i ripfumelo naswona hayi mintirho, leri ri hlayiwaka eka vona tanihi ku lulama.—2:11, 29; 10:12; 3:28.

22. I xitsundzuxo xihi lexi tirhaka lexi Varhoma yi xi nyikaka malunghana ni vuxaka ni lava va nga ehandle ka bandlha?

²² Xitsundzuxo lexi tirhaka lexi xi nga epapileni leri lexi xi yaka eka Vakriste eRhoma xi pfuna hi ndlela leyi fanaka eka Vakriste namuntlha, lava va bohekaka ku hlangavetana ni swiphiqo leswi fanaka emisaveni leyo biha. Mukriste u khutaziwa ku “hanyisana ni vanhu hinkwavo hi ku rhula,” ku katsa ni lava va nga ehandle ka bandlha. Munhu un’wana ni un’wana u fanele “ku [tiveka] ehansi ka tihosi,” hikuva tona ti vumba lunghiselelo ra Xikwembu naswona ta chaviwa, hayi hi lava va hlayisaka nawu, kambe hi lava va endlaka mintirho leyo biha. Vakriste va fanele ku titsongahatela ku hlayisa nawu hayi hikwalaho ka ku chava ku xupuriwa, kambe hikwalaho ka ripfalo ra Vukriste, hikwalaho va hakela mindzuvo ya vona, va nyikela timfanelo ta vona, va hlangavetana ni mindzhwalo ya vona, va nga koloti munhu, “loko ku nga ri . . . ku rhandzana.” Rirhandzu ri hetisisa Nawu.—12:17-21; 13:1-10.

23. Pawulo u kandziyisa ntikelo wa ku vulavula ka le rivaleni hi ndlela yihi, naswona i xikombiso xihi lexi a xi nyikaka malunghana ni ku lunghiselela vutirheli?

²³ Pawulo u kandziyisa mhaka ya vumbhoni bya le rivaleni. Hambi leswi munhu a kombisaka ripfumelo hi mbilu leswaku a kuma ku lulama, munhu u vula hi nomu erivaleni leswaku a ponisiwa. “Un’wana ni un’wana la khongelaka vito ra [Yehova], u ta ponisiwa.” Kambe leswaku leswi swi endleka, i swa ntikelo eka vachumayeri ku huma ivi va “[twarisa] Mahungu Lamanene.” Xiyenge xa hina xi katekile loko hi ri exikarhi ka vachumayeri lava mpfumawulo wa vona sweswi wu twaleke “emisaveni hinkwayo.” (10:13, 15, 18) Naswona loko hi lunghiselela ntirho lowu wo chumayela, onge hi nga ringeta ku tolovelana ni Matsalwa lama huhuteriweke hi laha Pawulo a a tolovelane na wona ha kona, hikuva eka ndzima leyi yin’we (10:11-21) u endla mintshaho leyi landzelelanaka eka Matsalwa ya Xiheveru. (Esa. 28:16; Yoel 2:32; Esa. 52:7; 53:1; Ps. 19:4; Deut. 32:21; Esa. 65:1, 2) A a ta ha vula kahle a ku: “Hinkwaswo leswi tsariweke hi lava khale, swi tsariwile leswaku hi dyondza ha swona, ni leswaku hi va ni ku langutela, hikokwalaho ka ku tiyisela ni ku chaveleriwa loku hi ku kumaka eMatsalweni.”—Varhoma 15:4.

24. Hi xihi xitsundzuxo lexi Pawulo a xi nyikaka ehenhleni ka ku aka ku chivirika ni vuxaka lebyi tsakeke exikarhi ka bandlha?

²⁴ Xitsundzuxo lexi tirhaka xi nyikeriwa hi ndlela yo hlamarisa ehenhleni ka vuxaka exikarhi ka bandlha ra Vukriste. Ku nga khathariseki leswi matshamelo ya vona ya khale ya tiko, rixaka, kumbe ya ntshamisano a ya ri swona, hinkwavo va fanele ku lulamisa mianakanyo ya vona va nyikela Xikwembu ntirho lowo hlawuleka hi ku ya hi “ku rhandza lokunene ka [xona], loku nkhensekaka ni ku hetiseka.” (11:17-22; 12:1, 2) Mayana ku twisiseka loku tirhaka loku ku nga kona eka xitsundzuxo hinkwaxo xa Pawulo lexi nga eka Varhoma 12:3-16! Laha hakunene ku ni xitsundzuxo lexinene xa ku aka ku hiseka, vutitsongahati ni rirhandzu ra nsovo exikarhi ka hinkwavo ebandlheni ra Vukriste. Eka tindzima to hetelela, Pawulo u nyika xitsundzuxo xa matimba ehenhleni ka ku hlalela ni ku papalata lava va vangaka ku avana, kambe u tlhela a vulavula hi ntsako ni ku phyuphyisa lokukulu leswi swi humaka eka xinakulobye lexi baseke ebandlheni.—16:17-19; 15:7, 32.

25. (a) Hi rihi langutelo lerinene ni ku twisisa kun’wana leswi Varhoma yi swi nyikelaka ehenhleni ka Mfumo wa Xikwembu? (b) Dyondzo ya Varhoma yi fanele ku hi pfuna hi tindlela tihi?

²⁵ Tanihi Vakriste, hi fanele ku hambeta hi khathalela vuxaka bya hina ni van’wana. “Hikuva Mfumo wa Xikwembu a hi ku dya, a hi ku nwa; kambe i ku lulama, ni ku rhula, ni ku tsaka, hi matimba ya Moya lowo Kwetsima.” (14:17) Ku lulama loku, ku rhula ni ntsako ngopfu-ngopfu i xiphemu xa “vadyandzhaka swin’we na Kriste,” lava va faneleke ku ‘kwetsimisiwa kun’we’ na yena eMfun’weni wa le tilweni. Nakambe, xiya ndlela leyi Varhoma yi kombaka goza rin’wana eku hetisekeni ka xitshembiso xa Mfumo lexi nyikeriweke aEdeni ha yona, yi ku: “Xikwembu lexi nyikaka ku rhula, xi ta hatla xi pfotlosela Sathana ehansi ka milenge ya n’wina.” (Varhoma 8:17; 16:20; Gen. 3:15) Hi ku tshemba mintiyiso leyi yikulukumba, onge hi nga hambeta hi tala hi ntsako ni ku rhula hinkwako ni ku titsakela eku languteleni. Onge ku tiyimisela ka hina ku nga va ku hlula kun’we ni Mbewu ya Mfumo, hikuva ha tiyiseka leswaku ku hava nchumu lowu nga ehenhla etilweni kumbe ehansi emisaveni “hambi xi nga va xivumbiwa xihi na xihi, [hi] ri: Ku hava lexi nga ta kota ku hi hambanisa ni rirhandzu ra Xikwembu leri nga kombisiwa ha Kriste Yesu, Hosi ya hina.”—Varhoma 8:39; 15:13.

[Nhlamuselo ya le hansi]