Tidyondzo Ta Matsalwa Lama Huhuteriweke Ni Xisekelo Xa Wona

Dyondzo 2—Nkarhi Ni Matsalwa Yo Kwetsima

Loko ti hlamusela swiyenge swa minkarhi leswi tirhisiweke eBibeleni, tikhalendara leti tolovelekeke ti tirhisa malembe ya nkoka ya Bibele ni tinhla to tsakisa malunghana ni “nxaxamelo wa nkarhi.”

1, 2. I yini leswi Solomoni a swi tsaleke malunghana ni nkarhi, naswona hikwalaho ka ku hatlisa ka nkarhi wolowo, hi fanele hi endla yini ha swona?

MUNHU u karhateka swinene hi ku hundza ka nkarhi. Hi ku fambanyana kun’wana ni kun’wana ka wachi, u ba goza rin’we a tshinelela makumu ya nkarhi. Hakunene, u tlharihile loko a tirhisa nkarhi wa yena hi ndlela leyi faneleke. Hi laha Hosi Solomoni a tsaleke ha kona: “Xilo xin’wana ni xin’wana xi ni nkarhi wa xona, kutani nkarhi wu kona wa hinkwaswo leswi endliwaka ehansi ka tilo. Nkarhi wu kona wa ku velekiwa, wu kona nkarhi wa ku fa; nkarhi wu kona wa ku simeka, wu kona nkarhi wa ku tsuvula leswi simekiweke. Nkarhi wu kona wa ku dlaya, wu kona nkarhi wa ku horisa; nkarhi wu kona wa ku hlanhla, wu kona nkarhi wa ku aka. Nkarhi wu kona wa ku rila, wu kona nkarhi wa ku hleka.” (Ekl. 3:1-4) Vona ndlela leyi nkarhi wu hatlisaka ha yona! Malembe ya 70 ya nkarhi lowu tolovelekeke wa vutomi i nkarhi lowuntsongo ngopfu leswaku munhu a nga nghenisa vutivi lebyi aneleke ni ku tsakela swilo leswinene hinkwaswo leswi Yehova a swi lunghiseleleke munhu emisaveni leyi. “Xi endlile hinkwaswo swi sasekile hi nkarhi wa swona, xi vekile ku anakanya ka vutomi lebyi nga heriki etimbilwini ta vona; hambi swi ri tano, a ku na munhu la twisisaka mintirho leyi endliweke hi Xikwembu eku sunguleni ka yona eku yisa ku heteleleni.”—Ekl. 3:11; Ps. 90:10.

² Yehova hi yexe u hanya nkarhi lowu nga riki na makumu. Swi n’wi tsakisile leswaku a veka swivumbiwa swa yena enxaxamelweni wa nkarhi. Tintsumi ta tilo, ku katsa na Sathana wa muxandzuki, ta ku xiya ku hundza ka nkarhi. (Dan. 10:13; Nhlav. 12:12) Malunghana ni vanhu ku tsariwile, “nkarhi ni xiendlakalo xa xitshuketa swi va wela hinkwavo.” (Ekl. 9:11, NW) Wa tsaka munhu loyi minkarhi hinkwayo a katsaka Xikwembu eka mianakanyo ya yena ni loyi a amukelaka lunghiselelo ra Xikwembu ra “swakudya hi nkarhi wa kona”!—Mat. 24:45.

3. Xana nkarhi ni mpfhuka i yini leswi swi fanaka ha swona?

³ Nkarhi Wu Kongoma Tlhelo Rin’we. Hambi loko nkarhi wu ri wa hinkwako-nkwako, a nga kona la hanyaka la kotaka ku vula leswaku nkarhi i yini. Ku fana ni mpfhuka, a wu twisiseki. Ku hava la nga hlamuselaka laha nxaxamelo wa nkarhi wu sunguleke kona kumbe laha wu yaka kona. Swilo leswi i swa vutivi lebyi nga hikiwangiki bya Yehova, loyi a hlamuseriwaka tanihi la nga Xikwembu “hi minkarhi ni minkarhi.”—Ps. 90:2.

4. Ku nga vuriwa yini malunghana ni ku famba ka nkarhi?

⁴ Hi tlhelo lerin’wana, nkarhi wu na timfanelo tin’wana leti nga twisisiwaka. Mpimo wa ku famba ka wona wu nga pimiwa. Tlhandla-kambirhi, wu ya tlhelo rin’we ntsena. Ku fana ni mimovha egondzweni leri kongomeke tlhelo rin’we ntsena, nkarhi wu famba handle ko karhala wu kongome tlhelo rero rin’we—ri tshama ri ri leri yaka emahlweni. Ku nga khathariseki rivilo ra ku famba ka wona, nkarhi a wu nge tlheriseriwi endzhaku. Hi hanya eka vukona lebyi nyanyulaka. Hambi swi ri tano, vukona lebyi bya famba, byi ya endzhaku nkarhi na nkarhi. A byi yimi.

5. Ha yini ku nga ha vuriwaka leswaku nkarhi lowu hundzeke wu tirhisiwile kumbe wu lahlekile?

⁵ Nkarhi Lowu Hundzeke. Nkarhi lowu hundzeke wu fambile, i matimu naswona a wu nge tlheli wu vuya. Ku ringeta ku tlherisa nkarhi lowu hundzeke a swi koteki ku fana ni ku ringeta ku endla boboma ra mati ri gonya xitsunga kumbe ku endla nseve wu tlhelela eka lexi xi wu copeke. Swihoxo swa hina swi siye swivati enxaxamelweni wa nkarhi, xivati lexi xi nga susiwaka hi Yehova ntsena. (Esa. 43:25) Hi ku fanana, mintirho leyinene ya munhu enkarhini lowu hundzeke yi endle rhekhodo leyi nga ta “tlheriseriwa ka yena” yi ri na mikateko ya Yehova. (Swiv. 12:14; 13:22) Nkarhi lowu hundzeke wu nga ha va wu winiwile kumbe wu lahlekile. A swa ha koteki ku wu lawula. Malunghana ni lavo biha ku tsariwile: “Hikuva va ta tsemiwa ku kotisa byanyi, va ta vuna ku kotisa rihlaza.”—Ps. 37:2.

6. Xana nkarhi lowu taka wu hambana njhani ni nkarhi lowu hundzeke, naswona ha yini hi fanele hi wu tsakela hi ku hlawuleka?

⁶ Vumundzuku. Vumundzuku byi hambanile. Minkarhi hinkwayo byi ta eka hina. Hi mpfuno wa Rito ra Xikwembu, hi nga swi kota ku vona swihinga leswi nga emahlweni ka hina ni ku lunghiselela ku hlangavetana na swona. Hi nga tihlengeletela “xuma etilweni.” (Mat. 6:20) Xuma lexi a xi nge kukuriwi hi ku famba ka nkarhi. Xi ta tshama na hina naswona xi ta tshama ku fikela eka mikateko ya vumundzuku lebyi nga heriki. Hi tsakela swinene ku tirhisiwa lokunene ka nkarhi, hi leswi ku khumbaka vumundzuku byebyo.—Vaef. 5:15, 16.

7. Hi swihi swikomba-nkarhi leswi Yehova a swi nyikeke munhu?

⁷ Swikombo Swa Nkarhi. Tiwachi ni swikomba-nkarhi swa hina swa manguva lawa i swikombo swa nkarhi. Swi tirha tanihi swipimi swo pima nkarhi. Hi mukhuva lowu fanaka, Yehova Muvumbi, u veke swikomba-nkarhi leswikulu leswi fambaka—misava yi rhendzeleka eka akisisi ya yona, n’weti wu rhendzela misava, ni dyambu—leswaku hi langutelo ra yena, a ri emisaveni, munhu a a ta tiva nkarhi hi ku pakanisa. “Kutani Xikwembu xi ku: Swo voninga a swi ve kona empfhukeni; wa matilo, swi hambanisa nhlikani ni vusiku, swi va swikombiso swa tinguva, ni masiku ni malembe.” (Gen. 1:14) Xisweswo, tanihi swivumbiwa swo tala leswi nga ni swikongomelo leswi hlanganeke, swivumbiwa leswi swa le tilweni swi famba hi mindzhendzeleko ya swona leyi hetisekeke, handle ko yima kumbe ku endla xihoxo swi pima ku famba ka nkarhi loku kongomeke tlhelo rin’we.

8. Xana rito “siku” ri tirhisiwa hi mongo wihi lowu hambanaka eBibeleni?

⁸ Siku. Rito “siku” eBibeleni ri tirhisiwa ri ri na tinhlamuselo to tala to hambana-hambana, tanihi leswi ri nga ni tinhlamuselo to tala ni le minkarhini ya manguva lawa. Loko misava yi endla ndzhendzeleko wa yona lowu heleleke eka akisisi ya wona, yi pima siku rin’we ra tiawara ta 24. Laha, siku ri endliwa hi nhlikanhi ni vusiku, ntsengo wa tiawara ta 24. (Yohane 20:19) Hambi swi ri tano, nhlikanhi hi woxe, hi ntolovelo wu na tiawara ta 12, na wona wu vuriwa siku. “Kutani Xikwembu xi thya ku vonakala Siku, kambe munyama xi ku i Vusiku.” (Gen. 1:5, NW) Leswi swi yisa eka rito ra nkarhi ra “vusiku,” nkarhi lowu hi ntolovelo wu nga na avhareji ya tiawara ta 12 ta munyama. (Eks. 10:13) Mongo wun’wana hi laha rito “(ma)siku” ri kombetelaka eka nkarhi lowu fambisanaka ni munhu la xiyekaka. Hi xikombiso, Esaya u vone xivono xa yena “[emasikwini] ya Uziya, Yotamu, Ahaziya na Hezekiya” (Esa. 1:1), naswona masiku ya Nowa ni ya Lota ma vuriwa ma ri ya vuprofeta. (Luka 17:26-30) Xikombiso xin’wana xa ku tirhisiwa loku anameke kumbe ko fanekisela ka rito “siku” i ku vula ka Petro a ku “emahlweni ka [Yehova] siku rin’we ri kotisa malembe ya 1 000.” (2 Pet. 3:8) Emhakeni ya Genesa, siku ra ku tumbuluxa i nkarhi lowu leheke—magidi ya malembe. (Gen. 2:2, 3; Eks. 20:11) Mongo wa Bibele wu kombisa ndlela leyi rito “siku” ri tirhaka ha yona.

9. (a) Xana ku aviwa ka siku hi tiawara ta 24 leti nga na timinete ta 60 ha yin’we ku sungule njhani? (b) Hi swihi swikomba-nkarhi leswi boxiwaka eMatsalweni ya Xiheveru?

⁹ Awara. Ku aviwa ka siku hi tiawara ta 24 ku tlhelela le ndzhaku aEgipta. Ku ava ka hina ka manguva lawa ka awara hi timinete ta 60 ku huma eka tinhlayo ta le Babilona, leti a ti ri fambiselo ra sexagesimal (leri sekeriweke eka nhlayo ya 60). Ematsalweni ya Xiheveru a ku kona laha ku vulavuriwaka hi ku ava hi tiawara.a Ematshan’weni ya ku ava siku hi tiawara to karhi, Matsalwa ya Xiheveru ma tirhisa marito yo tanihi “mixo,” “nhlikanhi,” “ndzhenga,” ni “madyambu” tanihi hi swikombo swa nkarhi. (Gen. 24:11; 43:16; Deut. 28:29; 1 Tih. 18:26) Vusiku a byi aviwe hi minkarhi minharhu leyi vuriwaka “minkarhi ya vusiku” (Ps. 63:6), leyi mimbirhi ya yona yi vuriwaka hi ku kongoma eBibeleni: “ku langutela ka vusiku lebyikulu” (Vaav. 7:19) ni “nkarhi wa mixo.”—Eks. 14:24; 1 Sam. 11:11.

10. Xana Vayuda a va ti hlayela njhani tiawara enkarhini wa Yesu, naswona xana ku tiva leswi swi hi pfunisa ku yini leswaku hi kuma nkarhi wa ku fa ka Yesu?

¹⁰ Hambi swi ri tano, Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki ma tala ku boxa “awara.” (Yoh. 12:23; Mat. 20:2-6) Tiawara a ti hlayeriwa ku sukela eku humeni ka dyambu, kumbe kwalomu ka 6 a.m. Bibele yi vulavula hi “nkarhi wa vunharhu,” lowu wu nga vaka kwalomu ka 9 a.m. “nkarhi . . . wa ntlhanu na wun’we” wu boxiwa tanihi nkarhi lowu munyama wu weleke Yerusalema loko Yesu a vambiwa. Leswi a a swi ta fambisana na 12 ya hina ya ninhlikanhi. Ku fa ka Yesu emhandzini ya nxaniso ku vuriwa leswaku ku humelele “loko ku lavile ku va nkarhi wa ntlhanu na mune,” kumbe kwalomu ka 3 p.m.—Marka 15:25; Luka 23:44; Mat. 27:45, 46.b

11. Xana ku tirhisiwa ka “vhiki” tanihi mpimo wa nkarhi i ka khale ku fikela kwihi?

¹¹ Vhiki. A ku ri eku sunguleni ka matimu laha munhu a sunguleke ku hlayela masiku ya yena hi ndzhendzeleko wa nkombo. Hi ku endla leswi, a a landzelela xikombiso xa Muvumbi wa yena, loyi a hambeteke a chaputa masiku ya yena ya ku tumbuluxa ya tsevu hi nguva ya vunkombo leyi na yona yi vuriwaka siku. Nowa a a hlayela masiku hi ndzhendzeleko wa nkombo. Hi Xiheveru, “vhiki” hi ku kongoma ri vula nkarhi wa swiyenge swa nkombo.—Gen. 2:2, 3; 8:10, 12; 29:27.

12. Xana n’hweti ya n’weti i yini, naswona yi hambanisa ku yini ni tin’hweti ta manguva lawa?

¹² Tin’hweti ta Xiyuda. Bibele yi vulavula hi “[ti]n’hweti [ta Xiyuda].” (Eks. 2:2; Deut. 21:13; 33:14; Ezra 6:15) Tin’hweti ta hina ta manguva lawa a ta ha ri tin’hweti ta Xiyuda, hi mhaka ya leswi ti nga endliwiki hi n’weti. To va ku aviwa ka 12 ntsena ka lembe leri pimiwaka hi dyambu. N’hweti ya Xiyuda i n’hweti leyi endliwaka hi n’weti lowuntshwa. Ku na swivumbeko swa mune swa n’weti, leswi vumbaka n’hweti yin’we leyi nga ni masiku ya 29, tiawara ta 12, ni timinete ta 44. Munhu u languta xivumbeko xa n’weti ntsena leswaku a ringanyeta siku ra n’hweti ya Xiyuda.

13. Xana Ndhambi yi rhekhodiwe njhani hi ku pakanisa malunghana ni nkarhi?

¹³ Ematshan’weni yo tirhisa tin’hweti ta Xiyuda hi ku kongoma, Nowa u vonaka a rhekhode swiendlakalo hi tin’hweti tin’wana ni tin’wana ta masiku ya 30. Hi ku ya hi khalendara leyi Nowa a yi hlayisile engalaveni, ha twisisa leswaku mati ya Ndhambi ma hambete ma funengeta misava hi nkarhi wo ringana tin’hweti ta ntlhanu, kumbe “masiku ya dzana na ntlhanu wa makume.” A ku ri endzhaku ka tin’hweti ta 12 ni masiku ya 10 laha misava yi omeke leswaku vakhandziyi va ngalava va ta swi kota ku huma. Xisweswo, swiendlakalo leswi leswi tsemaka nguva swi rhekhodiwe hi ku pakanisa hi nkarhi wolowo.—Gen. 7:11, 24; 8:3, 4, 14-19.

14. (a) Xana Yehova u ri endle njhani lunghiselelo ra tinguva? (b) Xana lunghiselelo ra tinguva ri ta teka nkarhi wo tanihi kwihi?

¹⁴ Tinguva. Loko a lunghiselela misava leswaku yi akiwa, Yehova u endle lunghiselelo ra vutlhari ni ra rirhandzu ra tinguva. (Gen. 1:14) Leti ti humelela endzhaku ka loko misava yi hundzuriwile, kumbe yi voyamisiwile, hi mboyamo wa 23.5° eka vuandlalo bya ku rhendzela ka yona dyambu. Leswi swi sungula eHafini ya Misava-Dzonga ivi, endzhaku ka tin’hweti ta tsevu, eHafini ya Misava N’walungu yi ri karhi yi hundzuleriwa edyambyini, leswaku tinguva ti famba hi ku landzelelana ka tona. Ku cinca loku ka tinguva ku nyikela ku hambana-hambana naswona ku lawula minkarhi ya ku byala ni ya ku tshovela. Rito ra Xikwembu ra hi tiyisekisa leswaku lunghiselelo leri ra ku cinca ni ku hambana ka tinguva elembeni ri ta ya emahlweni hi laha ku nga heriki. “Hi masiku hinkwawo ya misava, ku byala ni ku tshovela, xirhami ni mumu, eximumu ni vuxika, ehlekanhi ni vusiku, swi nga ka swi nga pfumaleki.”—Gen. 8:22.

15, 16. (a) Xana tinguva ta timpfula eTikweni leri Tshembisiweke ti nga aviwa hi ndlela yihi? (b) Hlamusela tinguva ta timpfula ni vuxaka bya tinguva leti eka ntirho wa vurimi.

¹⁵ Lembe eTikweni leri Tshembisiweke hi ntolovelo ri nga aviwa hi nguva ya mpfula ni leyi omeke. Ku sukela kwalomu ka le xikarhi ka April ku ya exikarhi ka October, a ku ni mpfula yo tala. Nguva ya mpfula yi nga ha aviwa yi va ya leto sungula, kumbe mpfula ya “xixikana” (October-November); timpfula letikulu ta xixika ni maxelo yo titimela (December-February); ni leto hetelela, kumbe mpfula ya “ximun’wana” (March-April). (Deut. 11:14; Yoel 2:23) Ku ava loku i ko ringanyeta, tinguva ta hambana-hambana hi ku ya hi ku hambana ka maxelo ya swiyenge swo hambana-hambana swa tiko. Timpfula to sungula ti olovisa misava leyi omeke, leswaku October-November wu va nkarhi wa ku ‘rima’ ni wa ku “byala [mbewu].” (Eks. 34:21; Lev. 26:5) Hi nkarhi wa timpfula ta matimba ta xixika ku sukela hi December ku ya eka February, ku wa ka gamboko ku tolovelekile, naswona hi January na February, mahiselo ma nga ha ehla ma ya ehansi ka mpimo wa ku gwitsila etindhawini leti tlakukeke. Bibele yi vulavula hi Benaya, un’wana wa tinhenha ta Davhida, tanihi la dlayaka nghala “hi siku ra gamboko.”—2 Sam. 23:20.

¹⁶ Tin’hweti ta March na April (ku lava ku va tin’hweti ta Xiheveru ta Nisan na Iyyar) i tin’hweti ta “mpfula ya ximun’wana.” (Zak. 10:1, NW) Leyi i mpfula yo hetelela, leyi yi lavekaka leswaku tindzoho leti byariweke hi xixikana ti kukumuka, leswaku ku ta va ni ntshovelo lowunene. (Hos. 6:3; Yak. 5:7) Leyi nakambe i nguva ya ntshovelo wo rhanga, naswona Xikwembu xi lerise Israyele ku nyikela hi mihandzu yo sungula ya ntshovelo hi Nisan 16. (Lev. 23:10; Ruti. 1:22) I nkarhi wa vuxongi ni ntsako. “Swiluva swa baleka etikweni; nkarhi wa miloti ya tinyanyana wu fikile, rito ra tuva ra twakala etikweni ra rikwerhu. Murhi wa nkuwa wu humesa mihandzu ya wona leya rilambyana, ni tivhinya ti neha risuna lero nandziha.”—Risimu 2:12, 13.

17. (a) Xana swimilana swi hlayisiwa njhani hi nguva leyi omeke? (b) Xiya chati leyi nge “Lembe ra Vaisrayele” ivi u ava lembe hi ku ya hi tinguva hi laha ku hlamuseriweke ha kona eka tindzimana 15-17. (c) Xana ntshovelo wo sungula, ntshovelo wa mavele, ni nkarhi lowu mihandzu hinkwayo a yi hlengeletiwa ha wona a wu ri wihi, naswona i nkhuvo wihi lowu a wu kotlana ni swiendlakalo leswi?

¹⁷ Kwalomu ka le xikarhi ka April nguva yo oma ya sungula, kambe ku lava ku va eka nguva leyi hinkwayo, naswona ngopfu-ngopfu etimbaleni ta le ribuweni ra lwandle ni ta le swiehlweni swa le vupela-dyambu bya tintshava, mberha yo tala yi tiyisa swimilana swa ximumu. (Deut. 33:28) Hi May, tindzoho ta tshoveriwa, naswona a ku ri eku heleni ka n’hweti leyi laha Nkhuvo wa Mavhiki (Pentekosta) wu tlangeriweke ha yona. (Lev. 23:15-21) Kutani ke, loko maxelo ma kufumelanyana naswona misava yi omilenyana, madiriva lama vupfeke lama nge murhini wa vhinya ma tshoveriwa, ku landzela mihandzu yin’wana ya ximumu, yo tani hi mitlhwari, mincindzu ni makuwa. (2 Sam. 16:1) Loko ku hela nguva yo oma ni ku sungula ka timpfula to rhanga, mihandzu hinkwayo ya tiko yi va yi tshoveriwile, naswona a ku ri hi nkarhi wolowo (kwalomu ku sunguleni ka October) laha Nkhuvo wa Mitsonga kumbe Titabernakele wu khomiweke ha wona.—Eks. 23:16; Lev. 23:39-43.

18. (a) Ha yini nhlamuselo ya Xiheveru ya rito “lembe” yi fanerile? (b) Xana lembe ra ntiyiso ra dyambu i yini malunghana ni misava?

¹⁸ Lembe. Ku dyondza ka hina hi nkarhi eBibeleni sweswi ku hi tisa eka rito “lembe.” Ku sukela ematin’wini ya munhu, ra vuriwa. (Gen. 1:14) Rito ra Xiheveru leri nge “lembe,” sha·nahʹ, ri huma eka rimitsu leri vulaka “ku engeta; ku phindha” naswona ri na mianakanyo ya ndzhendzeleko wa nkarhi. Leswi a swi fanerile, hikuva lembe na lembe ndzhendzeleko wa tinguva a wu engetiwa. Lembe ra misava i nkarhi lowu swi tekaka wona ku endla ndzhendzeleko wun’we lowu heleleke kumbe riendzo ro rhendzela dyambu. Nkarhi lowu entiyisweni hina hi wu tekaka laha misaveni ku heta riendzo leri heleleke i masiku ya 365, tiawara ta 5, timinete ta 48, tisekene ta 46, kumbe kwalomu ka masiku ya 365 1/4. Leri ri vuriwa lembe ra dyambu ra ntiyiso.

19. (a) Xana malembe ya khale ya Bibele a ma vitanisiwa ku yini? (b) Hi rihi ‘lembe ro kwetsima’ leri Yehova endzhakunyana a ri leriseke?

¹⁹ Malembe ya Bibele. Hi ku ya hi mavulavulelo ya Bibele ya khale, lembe a ri sukela eka xixikana ri ya eka xixikana. Leswi hi ku hlawuleka a swi fambelana ni vutomi bya vurimi, lembe leri ri sungula hi ku rima ni ku byala, ku ya eku sunguleni ka xiyenge xo sungula xa October, ivi ri hela hi ku hlengeletiwa ka ntshovelo. Nowa u hlayele lembe tanihi leri sungulaka hi xixikana. U rhekhode Ndhambi tanihi leyi sungulaka “hi n’hweti ya vumbirhi,” leswi a swi ta fambisana ni hafu ya le ndzhakunyana ya n’hweti ya October ni hafu yo sungula ya November. (Gen. 7:11) Ku ta fikela namuntlha, vanhu vo tala emisaveni va ha sungula lembe ra vona lerintshwa hi xixikana. Hi nkarhi wa ku Suka aEgipta, hi 1513 B.C.E., Yehova u lerise leswaku Abib (Nisan) yi fanele yi va “masungulo ya tin’hweti” eka Vayuda, leswaku va va ni lembe ro kwetsima, leri sungulaka hi ximun’wana ku ya fika eka ximun’wana. (Eks. 12:2) Hambi swi ri tano, Vayuda va le nkarhini wa hina va xiya lembe ra kwalaho kumbe ra vanhu leri sungulaka hi xixikana, Tishri ku nga n’hweti yo sungula.

20. Xana lembe ra n’weti a ri lulamisiwa njhani leswaku ri fambisana ni lembe ra dyambu, naswona malembe ya n’weti ni dyambu i yini?

²⁰ Lembe ra N’weti ni ra Dyambu. Ku fikela enkarhini wa Kriste, matiko yo tala a ma tirhisa malembe ya n’weti ku hlayela nkarhi, ma tirhisa tindlela to hambana-hambana ta ku cinca lembe leswaku ri fambisana ni lembe ra dyambu. Lembe ra n’weti leri tolovelekeke ra tin’hweti ta 12 ta n’weti ri na masiku ya 354, tin’hweti ti ri na masiku ya 29 kumbe ya 30, hi ku ya hi ku humelela ka n’hweti yin’wana ni yin’wana leyintshwa. Lembe ra n’weti hikwalaho ri kayivela hi masiku ya 11 ni 1/4 eka lembe ra ntiyiso ra dyambu ra masiku ya 365 1/4. Vaheveru a va landzelela lembe ra n’weti. Kambe ndlela leyi a va cinca lembe leri ha yona leswaku ri fambisana ni lembe ra dyambu ha yona a yi hlamuseriwanga eBibeleni, kambe va fanele va engetele tin’hweti to karhi loko ti laveka. Lunghiselelo ra tin’hweti leti engeteleriweke endzhakunyana hi lembe xidzana ra vuntlhanu B.C.E. ri hleriwile ri va leswi tiviwaka tanihi ndzhendzeleko wa Meton. Leswi swi pfumelele leswaku n’hweti yin’wana yi engeteriwa hi makhamba ya nkombo eka malembe man’wana ni man’wana ya 19, naswona eka khalendara ya Xiyuda, a yi nghenisiwa endzhaku ka n’hweti ya vu-12, Adar naswona a yi vuriwa Veadar, kumbe “Adar ya vumbirhi.” Tanihi leswi khalendara ya n’weti yi ololoxisiwaka xisweswo eka ya dyambu, malembe, lama nga na tin’hweti ta 12 kumbe ta 13, ma tiviwa tanihi malembe ya n’weti ni dyambu.

21. (a) Xana khalendara ya Julius i yini? (b) Ha yini khalendara ya Gregory yi pakanisa swinene?

²¹ Khalendara ya Julius ni ya Gregory. Khalendara i fambiselo ro veka ku sungula, ku leha ni ku aviwa ka lembe ni ku hlela ku ava loku hi nhleleko. Khalendara ya Julius yi sunguriwe hi Julius Caesar hi 46 B.C.E., leswaku a nyika Varhoma lunghiselelo ra nkarhi ra lembe ra dyambu ematshan’weni ya lembe ra n’weti. Khalendara ya Julius yi na masiku ya 365 hi lembe, kambe eka lembe rin’wana ni rin’wana ra vumune (leap year), ku engeteriwa siku rin’we, leswaku ku va masiku ya 366. Hambi swi ri tano, hi ku famba ka nkarhi, ku kumiwe leswaku khalendara ya lembe ya Julius kahle-kahle yi lehilenyana hi timinete ta 11 eka lembe ra ntiyiso ra dyambu. Hi lembe xidzana ra vu-16 C.E., ku hambana ka masiku ya khume lama teleke a ku ri kona. Xisweswo, hi 1582, Mupapa Gregory XIII u sungule nkambisiso wo hambananyana, a simeka leswi swi tiviwaka tanihi khalendara ya Gregory. Hi papila ra vapapa masiku ya khume ma susiwile ku sukela hi lembe ra 1582, leswaku siku ra le ndzhaku ka October 4 ri va October 15. Khalendara ya Gregory yi vula leswaku malembe xidzana lama nga avekiki hi 400 a ma fanelanga ma vuriwa leap years. Hi xikombiso, ku hambana ni lembe ra 2 000, lembe ra 1900 a ri endliwanga ri va leap year hi mhaka ya leswi 1900 yi nga avekiki hi 400. Khalendara ya Gregory sweswi hi yona yi tirhisiwaka hi ntolovelo eswiphen’wini swo tala swa misava.

22, 23. Xana lembe ra vuprofeta ri lehise ku yini?

²² “Lembe” ra Vuprofeta. Evuprofeteni bya Bibele rito “lembe” hakanyingi ri tirhisiwa hi mongo wo karhi tanihi leri ringanaka ni tin’hweti ta 12, n’hweti yin’wana ni yin’wana yi na masiku ya 30, ku nga ntsengo wa masiku ya 360. Xiya leswaku buku yin’wana yi ri yini ehenhleni ka Ezekiel 4:5, 6: “Hi nga ringanyeta leswaku Ezekiyele a a tiva lembe ra masiku ya 360. Leri a hi lembe ra ntiyiso ra dyambu kumbe ra n’weti. I lembe ra ‘avhareji’ leri eka rona n’hweti yin’wana ni yin’wana yi nga ni masiku ya 30.”c

²³ Lembe ra vuprofeta nakambe ri vuriwa “nkarhi,” naswona dyondzo ya Nhlavutelo 11:2, 3 na 12:6, 14 yi paluxa ndlela leyi “nkarhi” wu vuriwaka masiku ya 360 ha yona. Hi vuprofeta lembe hi ntolovelo na kona ri yimeriwa hi “siku” hi ndlela yo fanekisela.—Ezek. 4:5, 6.

24. Xana vanhu vo tala va khale a va ku sungurisa ku yini ku hlayela ka vona?

²⁴ A ku na Lembe ra Ziro. Vanhu va khale, ku katsa Magriki lama dyondzekeke, Varhoma, ni Vayuda, a va nga ri na yona mianakanyo ya ziro. Eka vona, hinkwaswo a swi sungula ku hlayela eka n’we. Loko u ti dyondzile tinhlayo ta Xirhoma exikolweni (I, II, III, IV, V, X, ni swin’wana), xana u yi dyondzile nhlayo ya ziro? Doo, hi mhaka ya leswi Varhoma a va ri hava. Tanihi leswi Varhoma a va nga yi tirhisi nhlayo ya ziro, Nguva leyi Tolovelekeke yi sungurile, ku nga ri hi lembe ra ziro, kambe hi 1 C.E. Leswi nakambe swi sungule ku hleriwa ka tinomboro hi ku landzelana ka tona, tanihi nchumu wo sungula (1st), wa vumbirhi (2nd), wa vunharhu (3rd), vukhume (10th), naswona dzana (100th). Eka tinhlayo ta manguva lawa, munhu u twisisa leswaku xin’wana ni xin’wana xi sungula eka ziro. Ziro kumbexana u sunguriwe hi Mahindu.

25. Xana tinomboro ta ku landzelelana ti hambana njhani ni ta nxaxamelo?

²⁵ Xisweswo, loko ku tirhisiwe tinomboro leti landzelelanaka (ordinal), minkarhi hinkwayo hi fanele hi susa n’we leswaku hi kuma nhlayo leyi taleke. Hi xikombiso, loko hi vulavula hi nkarhi hi lembe xidzana ra vu-20 C.E., xana swi vula leswaku ku ve na malembe xidzana lama heleleke ya 20? E-e, swi vula malembe xidzana ya 19 lama heleleke ni malembe ehenhla. Leswaku yi vula tinhlayo leti heleleke, Bibele, kun’we ni tinhlayo ta manguva lawa, swi tirhisa tinomborho ta nxaxamelo (cardinal) to tanihi 1, 2, 3, 10, na 100. Leti nakambe ti vuriwa “tinomboro leti heleleke.”

26. Xana u nga ma kumisa ku yini (a) malembe ku sukela eka October 1, 607 B.C.E., ku ya eka October 1, 1914 C.E.? (b) malembe ya 2 520 ku sukela eka October 1, 607 B.C.E.?

²⁶ Kutani ke, tanihi leswi Nguva leyi Tolovelekeke yi nga sungulangiki hi ziro kambe hi 1 C.E., naswona khalendara ya le mahlweni ka Nguva leyi Tolovelekeke yi nga hlayelangiki ku sukela eka lembe ra ziro kambe hi 1 B.C.E., nomboro leyi tirhiseriweke lembe eka nkarhi wihi na wihi entiyisweni i nomboro leyi landzelaka. Hi leswaku, 1990 C.E. hakunene yi yimela malembe lama teleke ya 1 989 ku sukela eku sunguleni ka Nguva leyi Tolovelekeke, naswona siku ra July 1, 1990, ri yimela 1 989 wa malembe kun’we ni hafu ya lembe ku sukela eku sunguleni ka Nguva leyi Tolovelekeke. Endlelo leri fanaka ri tirha ni le ka malembe ya B.C.E. Kutani leswaku u kuma leswaku i malembe mangani lama heleke exikarhi ka October 1, 607 B.C.E. na October 1, 1914 C.E., engetela malembe ya 606 (swin’we ni tin’hweti tinharhu to hetelela ta lembe leri hundzeke) eka 1 913 (swin’we ni tin’hweti to sungula ta kaye ta lembe leri tlhandlamaka), naswona vuyelo byi va 2 519 (swin’we ni tin’hweti ta 12) kumbe 2 520 wa malembe. Kumbe loko u lava ku tiva leswaku i lembe rihi leri nga ta va kona endzhaku ka 2 520 wa malembe ku sukela endzhaku ka October 1, 607 B.C.E, tsundzuka leswaku 607 i nhlayo leyi nga helelangiki—yi yimela 606 wa malembe lama heleleke—naswona tanihi leswi hi hlayelaka, hi nga suki eka December 31, 607 B.C.E., kambe eka October 1, 607 B.C.E., hi fanele hi engetela tin’hweti leti tinharhu eka 606 eku heleni ka 607 B.C.E. Sweswi susa 606 1/4 eka malembe ya 2 520. Ku sala 1 913 3/4. Leswi vulaka leswaku malembe ya 2 520 eka October 1, 607 B.C.E., ya hi yisa eka malembe ya 1 913 3/4 eka Nguva ya hina leyi Tolovelekeke—1 913 wa malembe lama taleke ma hi tisa eku sunguleni ka 1914 C.E., naswona nharhu xa mune xa lembe xi hi tisa eka October 1, 1914 C.E.d

27. Xana minkarhi ya nkoka i yini, naswona ha yini yi ri ya nkoka swonghasi?

²⁷ Malembe ya nkoka. Nxaxamelo wa minkarhi ya Bibele lowu tshembekaka wu sekeriwe eka minkarhi yo karhi ya nkoka. Nkarhi wa nkoka i nkarhi wa le ka khalendara ematin’wini lowu nga na xivangelo lexi twalaka xo amukeriwa ni lowu fambisanaka ni xiendlakalo xo karhi lexi rhekhodiweke eBibeleni. Kutani wu nga ha tirhisiwa eku sunguleni laha nxaxamelo wa swiendlakalo swa Bibele swi nga kumiwaka kona eka khalendara hi ku tiyiseka. Loko nkarhi lowu wa nkoka wu kumiwile, ku hlayela loku yaka endzhaku ni le mahlweni loku sukelaka enkarhini lowu ka endliwa eka tirhekhodo leti pakanisaka ta Bibele hi toxe, tanihi malembe ya vanhu lama boxiweke kumbe nkarhi wa ku fuma ka tihosi. Xisweswo, ku sukela eka yinhla leyi vekiweke, hi nga tirhisa nxaxamelo wa minkarhi lowu tshembekaka ya le ndzeni ya Bibele hi yoxe leswaku hi kuma nkarhi wa swiendlakalo swo tala swa Bibele.

28. Hi wihi nkarhi wa nkoka lowu nyikiweke eka Matsalwa ya Xiheveru?

²⁸ Minkarhi Ya Nkoka Ya Matsalwa Ya Xiheveru. Xiendlakalo lexi xiyekaka lexi rhekhodiweke eBibeleni ni le matin’wini ya misava i ku wisiwa ka muti wa Babilona hi Vameda ni Vaperesi ehansi ka Korexi. Bibele yi rhekhoda xiendlakalo lexi eka Daniel 5:30. Swihlovo swo hambana-hambana swa matimu (ku katsa Diodorus, Africanus, Eusebius, Ptolemy ni swiphambati swa le Babilona) swi seketela 539 B.C.E. tanihi lembe ra ku wisiwa ka Babilona hi Korexi. Tsalwa ra Nabonidus ri nyikela n’hweti ni siku ra ku wa ka muti (lembe a ri kona). Vativi va nxaxamelo wa minkarhi va misava xisweswo va veke nkarhi wa ku wa ka Babilona tanihi October 11, 539 B.C.E., hi ku ya hi khalendara ya Julius kumbe October 5 hi khalendara ya Gregory.e

29. Xana xileriso xa Korexi xi humesiwe rini, xi pfumelela nkarhi wa ku endla yini?

²⁹ Endzhaku ka ku hlula Babilona, naswona hi nkarhi wa lembe rakwe ro sungula ra ku fuma Babilona la hluriweke, Korexi u humese xileriso xa yena lexi dumeke xo pfumelela Vayuda leswaku va tlhelela eYerusalema. Hi ku ya hi rhekhodo ya Bibele, xileriso lexi swi nga ha endleka xi endliwe endzhakunyana hi 538 B.C.E. kumbe ku ya eka xixikana xa 537 B.C.E. Leswi a swi ta nyika Vayuda nkarhi lowu aneleke wo tshamiseka etiko-xikaya ra vona ni ku ta eYerusalema va ta pfuxeta vugandzeri bya Yehova hi “n’hweti ya ntlhanu na timbirhi,” Tishri, kumbe kwalomu ka October 1, 537 B.C.E.—Ezra 1:1-4; 3:1-6.f

30. Xana nkarhi wa nkoka ni vuprofeta lebyi hetisekeke swi wu veka njhani nkarhi wa ku khuvuriwa ka Yesu ni wa ku velekiwa ka yena?

³⁰ Nkarhi Wa Nkoka Wa Matsalwa Ya Vukriste Ya Xigriki. Nkarhi wa nkoka eka Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki wu kumiwa hi siku leri Tiberiyo Khezari a tlhandlameke Mufumi Awugusto ha wona. Awugusto u fe hi August 17, 14 C.E. (Khalendara ya Gregory); Tiberiyo u vuriwe mufumi hi Senate ya Rhoma hi September 15, 14 C.E. Eka Luka 3:1, 3 ku vuriwa leswaku Yohane Mukhuvuri u sungule vutirheli bya yena hi lembe ra vu-15 ra ku fuma ka Tiberiyo. Loko lembe leri ri hlayeriwe ku sukela eku feni ka Awugusto, lembe ra vu-15 ri sungule hi August ya 28 C.E. ku ya eka August 29 C.E. Loko ri hlayeriwe ku sukela loko Tiberiyo a vuriwe mufumi hi Senate, lembe ri sukela eka September 28 C.E. ku ya eka September 29 C.E. Hi ku hatlisa endzhaku ka leswi, Yesu, loyi a a ri ntsongo eka Yohane Mukhuvuri hi kwalomu ka tin’hweti ta tsevu, u tile ku ta khuvuriwa, loko a ri na “malembe ya 30.” (Luka 3:2, 21-23; 1:34-38) Leswi swi pfumelelana ni vuprofeta bya Daniel 9:25 leswaku “mavhiki” ya 69 (mavhiki ya vuprofeta ya rin’wana ni rin’wana ra malembe ya 7, leswi endlaka ntsengo wa 483 wa malembe) a ma ta sungula ku sukela “eritweni leri leriseke leswaku Yerusalema wu ta tlhela wu akiwa” ni khumbi ra wona ku kondza ku humelela Mesiya. (Daniel 9:24, NW nhlamuselo ya le hansi) “Rito” rero ri pfumeleriwe hi Ataserkisi (Longimanus) hi 455 B.C.E. naswona ri tirhisiwe hi Nehemiya eYerusalema eku heleni ka lembe rero. Naswona endzhaku ka melembe ya 483, eku heleni ka 29 C.E., loko a khuvuriwe hi Yohane, Yesu nakambe u totiwe hi moya lowo kwetsima wo huma eka Xikwembu, xisweswo a va Mesiya kumbe Mutotiwa. Leswaku Yesu u khuvuriwe a tlhela a sungula vutirheli bya yena eku heleni ka lembe rero nakambe swi pfumelelana ni vuprofeta bya leswaku a a ta tsemiwa “exikarhi ka vhiki” ra malembe (kumbe endzhaku ka malembe manharhu ni hafu). (Dan. 9:27) Tanihi leswi a feke hi xixikana, vutirheli bya yena bya malembe manharhu ni hafu byi fanele byi sungule eku heleni ka 29 C.E.g Hi xiwelo, vumbhoni lebyi ha byimbirhi na byona byi seketela leswaku Yesu u tswariwe hi ximun’wana xa 2 B.C.E., tanihi leswi Luka 3:23 yi kombisaka leswaku Yesu a a ri kwalomu ka 30 wa malembe hi vukhale loko a sungula ntirho wa yena.h

31. (a) Ha yini mpimo wa ku hundza ka nkarhi wu vonaka wu hambana? (b) Xisweswo vantshwa va na lunghelo rihi?

³¹ Ndlela Leyi Nkarhi Wu Fambaka Hi Xihatla Ha Yona. Ku ni xiga xa khale lexi nge “ketlele leyi hlaleriweke a yi vili.” I ntiyiso leswaku loko hi hlalela nkarhi, loko hi wu lemuka nkarhi na nkarhi, loko hi rindzele swo karhi leswaku swi humelela, kutani wu vonaka wu famba hi ku nonoka. Hambi swi ri tano, loko hi khomekile, loko hi tsakela ni ku khomeka hi leswi hi swi endlaka, kutani swi vonaka kahle leswaku “nkarhi wa haha.” Ku tlula kwalaho, eka vanhu lavakulu nkarhi wu vonaka wu famba hi xihatla ku tlula eka vana lavantsongo. Ha yini swi ri tano? Ku engeteleka ka lembe rin’we eka la nga ni lembe rin’we swi vula ku engetelaka ka ntokoto wa vutomi hi tiphesente ta 100. Lembe rin’we leri engetelekaka eka la nga ni malembe ya 50 hi vukhale swi vula tiphesente timbirhi ntsena leti engetelekeke. Eka n’wana, lembe ri vonaka ri ri nkarhi wo leha swinene. Munhu lonkulu, loko a khomekile naswona a hanye kahle, u kuma leswaku malembe ma famba hi xihatla swinene. U ma twisisa hi laha ku enteke marito ya Solomoni: “A ku na leswintshwa ehansi ka dyambu.” Hi tlhelo rin’wana, vantshwa va ha ri ni malembe lama vonakaka ma nonoka ya ku kula. Ematshan’wini yo ‘hlongorisa moya’ hi swilo leswi vonekaka swa misava, va nga ha tirhisa malembe lawa hi laha ku fuwisaka eku andziseni ka rifuwo ra ntokoto wa ku chava Xikwembu. Ma le nkarhini marito ya Solomoni lama nge: “Anakanya Muvumbi wa wena hi masiku ya vuntshwa bya wena, ku nga si ta masiku ya khombo, ku nga si fika ni malembe lawa u nga ta vula ha wona, u ku: A ndza ha tsakisiwi ha wona.”—Ekl. 1:9, 14; 12:1.

32. Xana vanhu va ri twisisisa ku yini ku antswa langutelo ra Yehova hi nkarhi?

³² Nkarhi—Lowu Vanhu Va Hanyaka Hi Laha Ku Nga Heriki. Hambi swi ri tano, ku ni masiku ya ku tsaka emahlweni ka hina lama nga ta va ni khombo swinene. Varhandzi va vululami, lava ‘minkarhi ya vona yi nga emavokweni ya Yehova,’ va nga ha langutela vutomi lebyi nga heriki ehansi ka Mfumo wa Xikwembu. (Ps. 31:14-16; Mat. 25:34, 46) Ehansi ka Mfumo, rifu a ri nge he vi kona. (Nhlav. 21:4) Ku loloha, ku vabya, xivundza ni vuhava swi ta va swi herile. Ku ta va ku ri na ntirho wo wu endla, lowu tsakisaka ni lowu rhandzekaka, lowu lavaka ku humesiwa ka vuswikoti lebyi hetisekeke bya munhu ni lowu tisaka ku eneriseka ka ntiyiso loko wu endliwile. Malembe ma ta vonaka ma famba hi xihatla swinene, naswona mianakanyo leyi tlangelaka ni leyi hlayisaka vutivi yi ta hambeta yi fuwisiwa hi ku tsundzuka swiendlakalo leswi tsakisaka. Loko malembe xidzana ma hundza, handle ko kanakana vanhu va misava leyi va ta ri twisisa ku antswa langutelo ra Yehova ra nkarhi hi xitalo: ‘Hikuva malembe ya gidi emahlweni ya Yehova ma fana na tolo loko a hundzile.’—Ps. 90:4.

33. Malunghana ni nkarhi, hi wihi nkateko lowu Yehova a wu leriseke?

³³ Loko hi languta nxaxamelo wa nkarhi hi langutelo ra hina ra sweswi ra vumunhu ivi hi tsundzuka xitshembiso xa Xikwembu xa misava leyintshwa ya ku lulama, vona ndlela leyi mikateko ya siku rero yi tsakisaka ha yona ku yi langutela: “Hikuva hi kona Yehova a leriselaka mikateko, ni vutomi, hi laha ku nga heriki”!—Ps. 133:3.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Chati leyi nga eka tluka 281]

LEMBE RA VAISRAYELE

Vito Ra N’hweti Nisan (Abib)

Ri Yelana Ni March - April

Lembe Ro Kwetsima n’hweti yo 1

Lembe Leri Tolovelekeke n’hweti ya vu-7

Mintshaho Eks. 13:4; Neh. 2:1

Minkhuvo Nisan 14 Paseka

Nisan 15-21 Nkhuvo Wa Xinkwa Xo Pfumala Comela

Nisan 16 Gandzelo ra mihandzu yo rhanga

Vito Ra N’hweti Iyyar (Ziv)

Ri Yelana Ni April - May

Lembe Ro Kwetsima n’hweti ya vu-2

Lembe Leri Tolovelekeke n’hweti ya vu-8

Mintshaho 1 Tih. 6:1

Vito Ra N’hweti Sivan

Ri Yelana Ni May - June

Lembe Ro Kwetsima n’hweti ya vu-3

Lembe Leri Tolovelekeke n’hweti ya vu-9

Mintshaho Est. 8:9

Vito Ra N’hweti Tammuz

Ri Yelana Ni June - July

Lembe Ro Kwetsima n’hweti ya vu-4

Lembe Leri Tolovelekeke n’hweti ya vu-10

Mintshaho Yer. 52:6

Vito Ra N’hweti Ab

Ri Yelana Ni July - August

Lembe Ro Kwetsima n’hweti ya vu-5

Lembe Leri Tolovelekeke n’hweti ya vu-11

Mintshaho Ezra 7:8

Vito Ra N’hweti Elul

Ri Yelana Ni August - September

Lembe Ro Kwetsima n’hweti ya vu-6

Lembe Leri Tolovelekeke n’hweti ya vu-12

Mintshaho Neh. 6:15

Vito Ra N’hweti Tishri (Ethanim)

Ri Yelana Ni September - October

Lembe Ro Kwetsima n’hweti ya vu-7

Lembe Leri Tolovelekeke n’hweti ya vu-1

Mintshaho 1 Tih. 8:2

Minkhuvo Tishri 1 Siku ra ku chaya nanga

Tishri 10 Siku ra ku Phahlelana Mariyeta

Tishri 15-21 Nkhuvo wa Mintsonga

Tishri 22 Nhlengeletano leyi xiximekaka

Vito Ra N’hweti Heshvan (Bul)

Ri Yelana Ni October - November

Lembe Ro Kwetsima n’hweti ya vu-8

Lembe Leri Tolovelekeke n’hweti ya vu-2

Mintshaho 1 Tih. 6:38

Vito Ra N’hweti Chislev

Ri Yelana Ni November - December

Lembe Ro Kwetsima n’hweti ya vu-9

Lembe Leri Tolovelekeke n’hweti ya vu-3

Mintshaho Neh. 1:1

Vito Ra N’hweti Tebeth

Ri Yelana Ni December - January

Lembe Ro Kwetsima n’hweti ya vu-10

Lembe Leri Tolovelekeke n’hweti ya vu-4

Mintshaho Est. 2:16

Vito Ra N’hweti Shebat

Ri Yelana Ni January - February

Lembe Ro Kwetsima n’hweti ya vu-11

Lembe Leri Tolovelekeke n’hweti ya vu-5

Mintshaho Zak. 1:7

Vito Ra N’hweti Adar

Ri Yelana Ni February - March

Lembe Ro Kwetsima n’hweti ya vu-12

Lembe Leri Tolovelekeke n’hweti ya vu-6

Mintshaho Est. 3:7

Vito Ra N’hweti Veadar

Lembe Ro Kwetsima n’hweti ya vu-13