Ndzima 4

Vugwinehi Lebyikulu Byi Humelela

“KU NI Hosi yin’we, ni ku pfumela kun’we.” (Ef. 4:5) Loko muapostola Pawulo a huhuteriwa ku tsala marito lawa (kwalomu ka 60-61 C.E.), a a ku ri ni ku pfumela kun’we ka Vukreste. Kambe, namuntlha hi vona ku andza ka mintlawa, mimpambukwa ni mihivahivana ya vugandzeri leyi tivulaka ya Vukreste, kambe yi dyondzisa tidyondzo leti hambanaka naswona yi ni mimpimanyeto leyi nga faniki ya mahanyelo. Vona ku hambana konghasi ni vandlha rin’we leri hlanganeke ra Vukreste leri sunguleke hi Pentekosta ya 33 C.E.! Xana mintlawa leyi yi tise ku yini? Leswaku hi kuma nhlamulo, hi fanele hi tlhelela endzhaku eka lembe xidzana ro sungula ra Nguva ya hina leyi Tolovelekeke.

Ku sukela eku sunguleni, Nala, Sathana, u ringete ku miyeta vumbhoni bya timbhoni ta Yehovha ta Vukreste hi ku va endla va xanisiwa hi lava nga ehandle ka vandlha. (1 Pet. 5:8) Ro sungula, nkaneto a wu huma eka Vayuda ivi ku landzela lowu humaka eka Mfumo wa Rhoma wa Matiko. Vakreste vo sungula va tiyisele tinxaka hinkwato ta nkaneto hi laha ku humelelaka. (Ringanisa Nhlavutelo 1:9; 2:3, 19.) Kambe Nala a nga lan’wanga. Loko a nga swi koti ku va miyeta hi ntshikilelo wa lava nga ehandle, ha yini a nga va onhi endzeni? Loko vandlha ra Vukreste ra ha ri rintshwa, vukona bya rona byi xungetiwile hi nala la nga endzeni—vugwinehi.a

Kambe, vugwinehi byi tivisiwile byi nga si nghena evandlheni. Tanihi Nhloko ya vandlha, Kreste u endle leswaku valandzeri vakwe va tivisiwa ka ha ri emahlweni.—Kol. 1:18.

“Ku . . . Ta Va Ni Vadyondzisi Va Mavunwa eXikarhi Ka N’wina”

Yesu u tsundzuxile a ku: “Tivoneleni eka vaprofeta va mavunwa lava taka ka n’wina va ambele tanihi tinyimpfu.” (Mt. 7:15) Yesu a a swi tiva leswaku Sathana u ta ringeta ku ava ni ku onha valandzeri Vakwe. Kutani ku sukela eku sunguleni ka vutirheli bya yena, u va tsundzuxe hi vadyondzisi va mavunwa.

Xana vadyondzisi lava va mavunwa a va ta va va huma kwihi? “Exikarhi ka n’wina,” ku vule muapostola Pawulo kwalomu ka 56 C.E., loko a vulavula ni valanguteri va le Efesa. Ina, evandlheni, a ku ta huma vanhu “lava nga ta vula mavunwa ku tilavela vadyondzisiwa.” (Mint. 20:29, 30) Vagwinehi vo tano va vutianakanyi a va nge aneriseki hi ku endla vadyondzisiwa va vona vini; va ta lwela ku ‘hambukisa vadyondzisiwa,’ ku nga, vadyondzisiwa va Kreste.

Muapostola Petro (kwalomu ka 64 C.E.) na yena u vhumbe hi ku onha ka le ndzeni ivi a tlhela a hlamusela ndlela leyi vagwinehi volavo va nga ta tirha ha yona: “Ku . . . ta va ni vadyondzisi va mavunwa exikarhi ka n’wina, lava nga ta nghenisa hi le xihundleni tidyondzo to hambuka leti onhaka; . . . Kutani, hikwalaho ka makwanga ya vona, va ta mi dyelela hi marito ya vona ya vuxisi.” (2 Pet. 2:1, 3) Ku fana ni tinhlori kumbe vaxengi ekampeni ya nala, vadyondzisi va mavunwa, hambi loko va huma exikarhi ka vandlha, a va ta nghenisa mianakanyo ya vona leyi onhaka hi ndlela ya xihundla kumbe ya vuxisi.

Switsundzuxo leswi swa Yesu ni vaapostola va yena a swi nga ri swa hava. Nkaneto wa le ndzeni a wa ha ku sungulanyana, kambe wu humelele khale vandlha ra Vukreste ra ha ku sungula.

‘Ku Le Ku Tirheni Ni Sweswi’

Ku nga si hela malembe ya 20 endzhaku ka ku fa ka Yesu, muapostola Pawulo u kombise leswaku matshalatshala ya Sathana yo vanga ku avana ni ku hambukisa vanhu eripfumelweni ra ntiyiso ma “le ku tirheni nisweswi.” (2 Tes. 2:7) Eku sunguleni ka 49 C.E., eka papila leri rhumeriweke emavandlheni, huvo leyi fumaka yi te: “Hi twile leswaku van’wana lava humaka ka hina va mi tshukisile hi ku vulavula ka vona, va mi kanakanisa emimoyeni ya n’wina; kasi a hi nga va lerisanga nchumu.” (Mint. 15:24) Van’wana endzeni ka vandlha a va boxa mianakanyo ya vona leyi hambukeke—handle ko kanakana emhakeni ya loko Vakreste va Vamatiko va boheka ku yimba ni ku hlayisa Nawu wa Muxe kumbe e-e.—Mint. 15:1, 5.

Loko lembe xidzana ro sungula ri ya emahlweni, mianakanyo leyi vangaka ku avana yi hangalakile tanihi xilondza lexi pfundzelaka. (Ringanisa 2 Timotiya 2:17.) Kwalomu ka 51 C.E., van’wana eTesalonika hi laha ku hoxeke a va vhumba leswaku ‘vukona’ bya Hosi Yesu a byi ri kusuhi swinene. (2 Tes. 2:1, 2) Kwalomu ka 55 C.E., van’wana le Korinto va ale dyondzo ya Vukreste leyi nga erivaleni malunghana ni ku pfuka ka vafi. (1 Kor. 15:12) Kwalomu ka 65 C.E., van’wana va vule leswaku ku pfuka ka vafi ana se ku humelerile, va vula leswaku i ko fanekisela, hi loku Vakreste lava hanyaka va ku tokotaka.—2 Tim. 2:16-18.

Ku hava tirhekhodo leti huhuteriweke leti hlamuselaka leswi humeleleke evandlheni ra Vukreste eka malembe ya 30 lama landzeleke. Kambe hi nkarhi lowu muapostola Yohane a tsaleke mapapila yakwe ha wona (kwalomu ka 98 C.E.), a ku ri ni “vaantikriste lavo tala”—vanhu lava a va ala leswaku “Yesu i Kriste” ni leswaku Yesu i N’wana wa Xikwembu loyi a teke “enyameni.”—1 Yoh. 2:18, 22, BX; 4:2, 3, BX.

Ku tlula malembe ya 60, vaapostola a a va ‘tirha tanihi xisirhelelo,’ va ringeta ku sivela gandlati ra vugwinehi. (2 Tes. 2:7; ringanisa 2 Yohane 9, 10.) Kambe loko vandlha ra Vukreste ri ri ekusuhi ni lembe xidzana ra vumbirhi, Yohane muapostola wo hetelela u file kwalomu ka 100 C.E. Vugwinehi lebyi hakatsongotsongo a byi sungula ku nghena evandlheni sweswi a byi tilulamisele ku nghena handle ko siveriwa, leswi vangeke ku onhiwa ka nhleleko ni dyondzo.

Vafundhisi Ni Vangheni Va Kereke

“Hinkwenu mi vamakwavo,” Yesu u byele vadyondzisiwa vakwe. “Murhangeri wa n’wina i un’we ntsena, a nga yena Mesiya.” (Mt. 23:8, 10) Xisweswo a ku nga ri na ntlawa wa vafundhisi emavandlheni ya Vukreste ya lembe xidzana ro sungula. Tanihi vamakwavo va Kreste lava totiweke hi moya, Vakreste vo sungula hinkwavo a a va ri na ntshembo wo va vaprista va le tilweni na Kreste. (1 Pet. 1:3, 4; 2:5, 9) Malunghana ni nhleleko, vandlha rin’wana ni rin’wana a ri languteriwa hi huvo ya valanguteri, kumbe vakulu va moya.b Vakulu hinkwavo a va ri na matimba lama ringanaka, naswona a a nga ri kona eka vona loyi a a ri na mpfumelelo wo ‘tshikilela’ ntlhambi lowu va byarhisiweke wona. (Mint. 20:17; Flp. 1:1; 1 Pet. 5:2, 3) Hambi swi ri tano, loko vugwinehi byi sungula, swilo swi sungule ku cinca—hi xihatla.

Eka miavo yo sungula ku hambanisiwe marito “mulanguteri” (Xigr., e·piʹsko·pos) na “nkulukumba,” kumbe “nkulu” (Xigr., pre·sbyʹte·ros), lerova a ma nga ha tirhisiwi ku vula xiyimo lexi fanaka xa vutihlamuleri. Endzhakunyana ka kwalomu ka khume ra malembe muapostola Yohane a file, Ignatius, “bixopo” wa le Antiyoka, eka papila rakwe leri yaka eka va le Smirna, u tsarile: “Hinkwenu yingisani bixopo [mulanguteri], tanihi leswi Yesu Kreste a landzelaka Tatana, ni vapresbeteri [huvo ya vakulukumba] onge hi loko mi yingisa Vaapostola.” Xisweswo Ignatius u seketele leswaku vandlha rin’wana ni rin’wana ri fanele ri languteriwa hi bixopoc wun’we, kumbe mulanguteri loyi a a ta xiyiwa tanihi la hlawulekeke eka vona, naswona a va ni matimba lamakulu ku tlula vapresbeteri kumbe vakulukumba.

Kambe, xana ku ava loku ku tise ku yini? Augustus Neander, ebukwini yakwe leyi nge The History of the Christian Religion and Church, During the Three First Centuries, u hlamusela leswi humeleleke: “Eka lembe xidzana ra vumbirhi . . . , ku fanele ku vumbiwe hofisi ya muungameri wa vapresbeteri, loyi a nyikiweke vito ra [e·piʹsko·pos], hikuva ngopfu-ngopfu a a langutela xin’wana ni xin’wana, kutani a a hlawulekile eka vapresbeteri hinkwavo.”

Xisweswo masungulo ya ntlawa wa vafundhisi ma simekiwile leswaku wu ya wu humelela. Endzhaku ka kwalomu ka lembe xidzana, Cyprian, “bixopo” wa le Carthage, eAfrika N’walungu, a a ri museketeri lonkulu wa vabixopo—tanihi ntlawa lowu hambaneke ni vapresbeteri (lowu endzhakunyana wu tiviweke tanihi vapristad), vadiyakoni, ni vangheni va kereke. Kambe a nga swi seketelanga leswaku bixopo un’we a va lonkulu eka van’wana.e

Loko vabixopo va ya va kuma swikhundlha leswi tlakukeke, va veke vapfumeri lavan’wana hinkwavo evandlheni ehansi ka swikhundlha swa vona. Leswi swi vange ku hambana exikarhi ka vafundhisi (lava rhangelaka) ni vangheni va kereke (vapfumeri lava nga riki na xikhundlha). Cyclopedia ya McClintock na Strong ya hlamusela: “Ku sukela enkarhini wa Cyprian [loyi a feke kwalomu ka 258 C.E.], tata wa fambiselo ra swikhundlha swa vafundhisi, ku hambana ka vafundhisi ni vangheni va kereke ku ve erivaleni, naswona ku nga ri khale ku amukeriwe kun’wana ni kun’wana. Kavula, ku sukela eka lembe xidzana ra vunharhu ku ya emahlweni, rito clerus . . . a ri tirhiseriwa ngopfu vutirheli leswaku byi hambanisiwa ni vangheni va kereke. Loko swikhundla swa vafundhisi swa le Rhoma swi andza, vafundhisi a a va vanga fambiselo leri hlawulekeke ntsena . . . kambe va tekiwe tanihi vona ntsena va nga vaprista.”

Xisweswo, ku nga si hela kwalomu ka 150 wa malembe muapostola wo hetelela a file, ku cinca kumbirhi ka nkoka ka mahlelelo ku nghenile evandlheni: ko sungula, ku hambanisiwa ka bixopo ni vapresbeteri, bixopo a kuma xiyimo xo sungula xa swikhundlha leswi tlakukeke swa vufundhisi; ka vumbirhi, ku hambanisiwa ka vafundhisi ni vangheni va kereke. Ematshan’weni ya leswaku vapfumeri hinkwavo lava tswariweke hi moya va vumba “vaprista va Hosi,” i vafundhisi lava sweswi va ‘tekiwaka tanihi vona ntsena va nga vaprista.’f—1 Pet. 2:9.

Ku cinca ko tano ku funghe ku lahliwa ka endlelo ra Matsalwa ra ku lawula mavandlha emasikwini ya vaapostola. Kambe, ku cinca ka malawulelo, a hi kona ntsena loku vangeke vugwinehi.

Tidyondzo Ta Vuhedeni Ti Nghena

Tidyondzo leti tengeke ta Kreste ti tsariwile—ti hlayisiwile eMatsalweni yo Kwetsima. Hi xikombiso, Yesu u dyondzise kahle leswaku Yehovha hi yena “ntsena [a] nga Xikwembu xa ntiyiso” ni leswaku moya-xiviri wa munhu wa fa. (Yoh. 17:3; Mt. 10:28) Kambe, endzhaku ka ku fa ka vaapostola ni ku tsana ka xivumbeko xa vulawuri, tidyondzo to tano leti nga erivaleni ti onhiwile loko tidyondzo ta vuhedeni ti nghena eka Vukreste. Kambe, xana sweswo swi humelerise ku yini?

Xivangelo lexikulu a ku ri nkucetelo wa vukanganyisi wa filosofi ya Magriki. The New Encyclopædia Britannica ya hlamusela: “Ku sukela exikarhi ka lembe xidzana ra vumbirhi AD, Vakreste lava va leteriwekenyana hi filosofi ya Magriki va sungule ku kombisa ripfumelo ra vona hi marito ya yona, leswaku va bombisa vutlhari bya vona ni leswaku va hundzula vahedeni lava dyondzekeke.” Loko vanhu lava nga ni mianakanyo ya filosofi va ve Vakreste, a swi hlwelanga leswaku filosofi ya Magriki ni “Vukreste” swi hlangana tanihi ririmi ni marhi.

Hikwalaho ka ku hlangana loku, tidyondzo ta vuhedeni to tanihi Vunharhu-un’we ni ku nga fi ka moya-xiviri ti nghenile eka Vukreste lebyi thyakisiweke. Hambi swi ri tano, tidyondzo leti ti sungule emahlweni ka vativi va filosofi va Magriki. Magriki kahle-kahle ma ti teke eka mindhavuko ya khale, hikuva ku ni vumbhoni bya tidyondzo to tano eka vukhongeri bya khale bya Egipta ni bya Babilona.

Loko tidyondzo ta vuhedeni ti ya emahlweni ti nghena eka Vukreste, tidyondzo tin’wana ta Matsalwa na tona ti hundzuriwile kumbe ti tshikiwa.

Ku Langutela Mfumo Ku Tsana

Vadyondzisiwa va Yesu a a va swi tiva kahle leswaku va fanele va tshama va rindzele “vukona” bya Yesu lebyi tshembisiweke ni ku ta ka Mfumo wa yena. Hi ku famba ka nkarhi, swi tiviwile leswaku Mfumo lowu a wu ta fuma misava ku ringana malembe ya gidi ivi wu yi cinca yi va paradeyisi. (Mt. 24:3; 2 Tim. 4:18; Nhlav. 20:4, 6) Vatsari va Bibele va Vakreste va khongotele timbhoni ta lembe xidzana ro sungula leswaku ti tshama ti xalamukile hi tlhelo ra moya ni ku tshama ti hambanile ni misava. (Yak. 1:27; 4:4; 5:7, 8; 1 Pet. 4:7) Kambe enkarhini lowu vaapostola va feke ha wona, ku langutela ka Vakreste eka vukona bya Kreste ni ku ta ka Mfumo wa yena ku tsanile. Ha yini?

Xivangelo xin’wana a ku ri nthyakiso wa swa moya lowu vangiweke hi dyondzo ya Magriki ya ku nga fi ka moya-xiviri. Loko yi ya yi dzika eka Vakreste, ku langutela gidi ra malembe ku ye ku tshikiwa. Ha yini? The New International Dictionary of New Testament Theology ya hlamusela: “Dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri yi sive dyondzo ya ku hela ka misava [dyondzo ya “Swilo swo Hetelela”] ya TL [Testamente Leyintshwa] ni ntshembo wa yona wa ku pfuxiwa ka vafi ni ku vumba lokuntshwa (Nhlav. 21 f.), leswaku moya-xiviri wu avanyisiwa endzhaku ka rifu ivi wu ya eparadeyisini leyi sweswi ku ehleketiwaka leswaku i misava yin’wana.” Hi marito man’wana, Vakreste lava gwineheke va anakanye leswaku moya-xiviri wa huma emirini loko munhu a fa ni leswaku mikateko ya ku Fuma ka Kreste ka Gidi ra Malembe xisweswo yi fanele yi vula xivandla xa mimoya. Xisweswo va suse Paradeyisi emisaveni va yi yisa etilweni, laha va pfumelaka leswaku, moya-xiviri lowu ponisiweke wu ya kona loko wu fa. Kutani ke, a ku nga ha ri na xilaveko xo langutela vukona bya Kreste ni ku ta ka Mfumo wakwe, tanihi leswi loko va fa hinkwavo va languteleke ku ya va na Kreste etilweni.g

Kambe, ku na xivangelo xin’wana lexi kahle-khale xi endleke leswaku ku langutela ku ta ka Mfumo wa Kreste ku vonaka ku nga pfuni nchumu. The New Encyclopædia Britannica ya hlamusela: “Ku hlwela loku [vonakaka] ka Vukona, ku endle leswaku ku langutela ku tsana ekerekeni yo sungula. Eka endlelo leri ra ‘de-eschatologizing,’ [ku tsanisa dyondzo ya “Swilo swo Hetelela”] kereke yi ye emahlweni yi siva Mfumo wa Xikwembu lowu languteriweke. Ku vumbiwa ka Kereke ya Khatoliki tanihi nhlengeletano leyi tlakukeke swi fambisana swinene ni ku tsana ka ku langutela loku.” (Xiitaliki i xerhu.) Kutani ke, a ku susiwanga mikateko ya gidi ra malembe ntsena emisaveni yi ya etilweni kambe ni Mfumo wu susiwile etilweni wu ta emisaveni. “Ku cinca” loku ku hetisisiwe hi Augustine wa le Hippo (354-430 C.E.). Ebukwini yakwe leyi dumeke leyi nge The City of God, u te: “Ni sweswi Kereke i mfumo wa Kreste, ni mfumo wa matilo.”

Kasi, kwalomu ka 313 C.E., hi nkarhi wa ku fuma ka Constantine, Mufumi wa Rhoma, Vukreste byi nghenisiwe enawini, laha xiphemu xa byona lexikulu hi nkarhi lowu a xi anakanya hi ndlela ya vugwinehi. Varhangeri va vukhongeri a a va swi tsakela ku nghenisiwa emintirhweni ya Mfumo, naswona eku sunguleni Mfumo a a wu lawula timhaka ta vukhongeri. (Ku nga ri khale, vukhongeri a byi ta lawula timhaka ta Mfumo.) Byi sungurise xisweswo Vujagana,h lebyi xiphemu xa byona (vukhongeri bya Khatoliki) hi ku famba ka nkarhi byi veke vukhongeri bya le nawini bya Mfumo wa Rhoma. Sweswi, “mfumo” a wu nga ri emisaveni ntsena kambe a wu ri xiphemu xa misava. A wu hambanile swinene ni Mfumo lowu Kreste a wu chumayeleke!—Yoh. 18:36.

Ndzhundzunuko—I Ku Tlhelela eVugandzerini Bya Ntiyiso Ke?

Ku fana ni mfava lowu kulaka exikarhi ka mavele lama manyaneke, Kereke ya Rhoma, ehansi ka vulawuri bya vapapa, yi lawule timhaka ta misava hi malembe xidzana yo tala. (Mat. 13:24-30, 37-43) Loko yi ya yi va xiphemu xa misava, kereke leyi yi ye yi hambuka swinene eka Vukreste bya lembe xidzana ro sungula. Hi malembe xidzana yo tala mimpambukwa leyi “gwinehaka” yi lave mindzhundzunuko exikarhi ka kereke, kambe kereke yi ye emahlweni yi tirhisa matimba hi ndlela yo biha ni ku hlengeleta rifuwo. Kutani ke, hi lembe xidzana ra vu-16, Ndzhundzunuko wa Protestente, ku xandzuka ka vukhongeri, wu te hi matimba swinene.

Vapfukeri vo tanihi Martin Luther (1483-1546), Ulrich Zwingli (1484-1531) na John Calvin (1509-64) va hlasele kereke hi timhaka to hambana-hambana: Luther hi ku xavisiwa ka ndzivalelo wa swidyoho, Zwingli hi vughwendza bya vafundhisi ni ku gandzeriwa ka Mariya loku hundzeletiweke, naswona Calvin hi xilaveko xa leswaku kereke yi tlhelela eka misinya ya milawu yo sungula ya Vukreste. Xana matshalatshala wolawo ma hetisise yini?

Entiyisweni, Ndzhundzunuko wu hetisise swilo leswinene, laha lexi xiyekaka ngopfu ku nga ku hundzuluxeriwa ka Bibele hi tindzimi ta vanhu lava tolovelekeke. Ntshunxeko lowu tisiweke hi Ndzhundzunuko wu endle leswaku ku va ni ndzavisiso lowu engetelekeke wa Bibele ni ku twisisa tindzimi ta Bibele hi laha ku engetelekeke. Kambe, Ndzhundzunuko a wu ku funghanga ku tlhelela eka vugandzeri ni dyondzo ya ntiyiso.i Ha yini swi nga ri tano?

Nkucetelo wa vugwinehi wu nghene wu dzika, wu ya fika emasungulweni ya Vujagana. Xisweswo, hambi loko mintlawa yo hambana-hambana ya Protestente yi phatlukile eka vulawuri bya vupapa bya Rhoma, yi fambe ni swihoxo swin’wana swa xisekelo swa Kereke ya Rhoma Khatoliki, swilo leswi vangiweke hi ku lahliwa ka Vukreste bya ntiyiso. Hi xikombiso, hambi leswi ku lawuriwa ka tikereke ta Protestente a ku hambananyana, miavo ya xisekelo ya kereke hi ntlawa wa vafundhisi lowu lawulaka ni vangheni va kereke lava fumiwaka yi hlayisiwile. Nakambe ku hlayisiwe ni tidyondzo leti nga riki ta matsalwa to tanihi Vunharhu-un’we, moya-xiviri lowu nga fiki ni ku xanisiwa hi laha ku nga heriki endzhaku ka rifu. Naswona ku fana ni Kereke ya Rhoma, tikereke ta Protestente ti ye emahlweni ti ri xiphemu xa misava, ti katseka swinene eka mafambiselo ya politiki ni vafumi lava tlakukeke.

Kambe, a ku humelela yini hi ku langutela ka Vukreste—ku langutela vukona bya Yesu ni ku ta ka Mfumo wa yena? Hi malembe xidzana yo tala endzhaku ka Ndzhundzunuko, tikereke—ta Khatoliki ni ta Protestente—a ti katseka swinene eka mimfumo ya tiko naswona a ti ringeta ku herisa ku langutela ku ta ka Mfumo wa Kreste.

Vahlohloteri Va Ku Langutela

Kambe hi lembe xidzana ra vu-19, xiyimo xa vukhongeri xi endle leswaku ku va ni vahlohloteri va ku langutela ka Vukreste. Hikwalaho ka ndzavisiso wa Bibele wa vafundhisi ni vadyondzi van’wana va Bibele, tidyondzo to tanihi moya-xiviri lowu nga fiki, ku xanisiwa hi laha ku nga heriki endzhaku ka rifu, ku kunguhateriwa ni Vunharhu-un’we swi tlhele swi kambisisiwa. Tlhandla-kambirhi, swichudeni swin’wana swa Bibele a swi kambisisa swinene vuprofeta bya Bibele malunghana ni masiku ya makumu. Eku heteleleni, mintlawa yo hambana-hambana ya vanhu yi sungule ku anakanyisisa swinene hi ku vuya ka Hosi loku tshembisiweke.—Mt. 24:3.

Le United States, William Miller u vhumbe leswaku Kreste u ta vuya hi ndlela leyi vonakaka hi 1843 kumbe 1844. Mufundhisi wa le Jarimani J. A. Bengel u veke lembe ra 1836; valandzeri va Irving le Nghilandi va sungule va langutela 1835, kutani va ya eka 1838, 1864 na 1866. A ku ri na ntlawa wa Mamennonite le Russia lowu sunguleke wu langutela 1889, kutani wu langutela 1891.

Matshalatshala yo tano yo tshama u xalamukile ma pfune swinene ku endla vo tala va langutela ku vuya ka Hosi ya hina. Hambi swi ri tano, matshalatshala lawa ya ku langutela ka Vukreste a ma humelelanga. Ha yini? Xo sungula, hi leswi va titshegeke swinene hi vanhu, va nga titshegi ngopfu hi Matsalwa. Endzhaku ka makume ma nga ri mangani ya malembe, yo tala ya mintlawa leyi yi nyamalarile.

Kambe, hi nkarhi lowu a ku ri na swiendlakalo swin’wana leswi a swi khumba mintshembo ni ku langutela ka vanhu.

Nguva Ya “Ku Voningeriwa” Ni Ya Ku Andza Ka Vumaki

Hi 1848, Karl Marx na Friedrich Engels va humese buku leyi nge The Communist Manifesto. Ematshan’weni yo seketela vukhongeri, lebyi Marx a a byi vitana “xirivatisi xa vanhu,” va seketele dyondzo ya leswaku Xikwembu a xi kona. Leswi a a va lwisana ni vukhongeri hinkwabyo, va sindzise ku khongela kumbe ku gandzela Mfumo ni varhangeri va wona.

Endzhaku ka kwalomu ka khume ra malembe, hi 1859, buku ya Charles Darwin leyi nge Origin of Species yi humesiwile; yi ve ni nkucetelo lowukulu eka langutelo ra sayense ni ra vukhongeri ehenhleni ka ra nkarhi wolowo. Tidyondzo ta hundzuluko ti vange ku tlhontlhiwa ka ku tshembeka ka mhaka ya Bibele ya ku tumbuluxa ni ku nghena ka xidyoho hi ku nga tshembeki ka mpatswa wo sungula wa vanhu. (Gen., tindzima 1-3) Hikwalaho, ku tshemba ka vanhu vo tala Bibele, ku tsanisiwile.

Kambe, ndzhundzunuko wa matimba a wu ya emahlweni naswona a wu hatlisa swinene. Ku tshikiwe ku kandziyisiwa ka vurimi ku tiwa eka vumaki ni ku endliwa ka michini. Ku endliwa ka switimela swa nkahelo (eku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-19) a ku ta vanga ku andza ka swiporo etikweni hinkwaro. Eka hafu yo hetelela ya lembe xidzana ra vu-19 ku sunguriwe riqingho (1876), gramafomo (1877), rivoni ra gezi (1878-79), xikan’we ni ku tirhisiwa ka Linotype leswaku ku endliwa tirhelo ra ku thayipa ro kandziyisa (1884).

Munhu a a nghena eka nguva ya nhluvuko lowukulu swinene wa vutleketli ni mbulavurisano lowu hatlisaka ematin’wini. Hambi loko swilo leswi a swi ta tirhiseriwa ku yisa swikongomelo swa bindzu ni swa politiki emahlweni, a swi ta kumeka ni le xivandleni xa vukhongeri. Xisweswo xiyimo a xi lunghele goza lerinene ra ntlawa lowutsongo wa swichudeni swa Bibele lowu a wu ta khumba misava hinkwayo.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 33]

Loko ra ha ku sungula, vandlha ra Vukreste ri xungetiwe hi vugwinehi

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 34]

Nkaneto wa le ndzeni a wa ha ku sungulanyana

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 37]

Vugwinehi a byi susanga mikateko ya gidi ra malembe ntsena emisaveni yi ya etilweni, kambe byi suse ni Mfumo etilweni wu ta emisaveni

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 36]

Plato ni “Vukreste”

Plato, mutivi wa filosofi wa Mugriki (loyi a velekiweke kwalomu ka 428 B.C.E.) a nga swi tivanga leswaku tidyondzo ta yena eku heteleleni a ti ta nghena eka Vukreste lebyi gwineheke. Xandla lexi Plato a xi hoxeke eka “Vukreste” a xi khumbana ni dyondzo ya Vunharhu-un’we ni ya moya-xiviri lowu nga fiki.

Mianakanyo ya Plato hi Xikwembu ni ntumbuluko yi kucetele dyondzo ya Vunharhu-un’we ya Vujagana. “Nouveau Dictionnaire Universel” ya hlamusela: “Vunharhu-un’we bya Plato, byo va ku hleriwa nakambe ka vunharhu-un’we bya khale lebyi tlhelelaka le ndzhaku eka vanhu va khale, byi tikomba byi ri swivumbeko swa filosofi swa vunharhu-un’we leswi tswaleke vanhu vanharhu kumbe vanhu vanharhu lava nga ni vukwembu lava dyondzisiwaka hi tikereke ta Vukreste. . . . Dyondzo leyi ya mutivi wa filosofi wa Mugriki ya vunharhu-un’we lebyi nga ni vukwembu . . . yi kona eka vukhongeri hinkwabyo bya khale bya [vuhedeni].”—Vholumo 2, tluka 1467.

Malunghana ni dyondzo ya moya-xiviri lowu nga fiki, “New Catholic Encyclopedia” yi ri: “Dyondzo ya Vukreste ya moya-xiviri wa vumoya lowu vumbiweke hi Xikwembu ivi wu nghenisiwa emirini hi mianakanyo yo endla leswaku munhu a va nchumu lowu hanyaka yi nghenisiwe khale hi filosofi ya Vukreste. Moya-xiviri wu vuriwe nchumu wa moya ni ku va dyondzo ya filosofi leyi sekeriweke eka wona, hikwalaho ka Origen [la feke kwalomu ka 254 C.E.] le Vuxeni na St. Augustine [la feke hi 430 C.E.] eVupela-dyambu. . . . Dyondzo [ya Augustine] . . . (ku katsa ni swihoxo swa yona) yi sekeriwe swinene eka Vuneoplatonist.”—Vholumo XIII, matluka 452, 454.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 35]

Cyprian, “bixopo” wa le Carthage, u teke tibixopo ti ri ntlawa lowu hambaneke ni vapresbeteri, vadiyakoni ni vangheni va kereke

[Xifaniso lexi nga eka tluka 38]

“Ni sweswi Kereke i mfumo wa Kreste, ni mfumo wa matilo” (Augustine wa le Hippo)

[Swifaniso leswi nga eka tluka 39]

Vapfukeri lava nga hlasela kereke etimhakeni to hambana-hambana

Martin Luther

Ulrich Zwingli

John Calvin

[Swifaniso leswi nga eka tluka 40]

“Communist Manifesto” ya Karl Marx yona yi sindzise ku gandzela Mfumo. “Origin of Species” ya Charles Darwin yona yi khumbe swinene mianakanyo ya sayense ni ya vukhongeri ya nkarhi wolowo

[Swifaniso leswi nga eka tluka 41]

Xitimela xa nkahelo

[Swifaniso leswi nga eka tluka 41]

Rivoni ra gezi

[Swifaniso leswi nga eka tluka 41]

Riqingho ro sungula

[Swifaniso leswi nga eka tluka 41]

Linotype yo sungula

[Swifaniso leswi nga eka tluka 41]

Gramafomo