Section 1

Xana Vutomi Byi Ni Xikongomelo?

1. I yini leswi hakanyingi swi vutisiwaka malunghana ni xikongomelo xa vutomi, naswona xana munhu un’wana u te yini hi mhaka leyi?

Ku ni nkarhi lowu vanhu vo tala va tivutisaka leswaku xikongomelo xa vutomi i yini. Xana i ku tirha hi matimba leswaku hi antswisa ndlela leyi hi hanyaka ha yona, hi wundla mindyangu ya hina, ivi hi fa endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 70 kumbe 80, ivi hi nyamalalela makumu? Muntshwa un’wana loyi a a anakanya hi ndlela leyi u vule leswaku a ku na xikongomelo xin’wana evuton’wini ku tlula “ku hanya, ku va ni vana, ku tsaka ivi endzhaku ka sweswo u tifela.” Kambe xana sweswo i ntiyiso? Xana rifu ri vula ku nyamalalela makumu?

2, 3. Ha yini ku hlengeleta rifuwo ku nga ri xona xihlovo xa xikongomelo xa vutomi?

² Vanhu vo tala ematikweni ya le Vuxeni ni le Vupela-dyambu, va vona onge xikongomelo xa ku hanya i ku hlengeleta rifuwo. Va vula leswaku leswi swi ta va tisela vutomi lebyi tsakisaka, lebyi nga ni xikongomelo. Kambe ku vuriwa yini hi vanhu lava ana se va nga na rona rifuwo? Harry Bruce, mutsari wa le Canada u te: “Nhlayo leyi hlamarisaka ya vanhu lava fuweke yi vula leswaku a yi tsakanga.” U engeterile: “Nhlayo ya tivhoti yi kombisa leswaku Amerika Dzonga ri tale hi vanhu lava nga hava ntshembo . . . Xana u kona la tsakeke emisaveni leyi? Loko a ri kona, hi xihi xilotlelo xo kuma ntsako?”

³ Jimmy Carter, khale ka muungameri wa U.S. u te: “Hi kume leswaku ku va ni swilo ni ku tirhisa swilo a swi xi nerisi xilaveko xa hina xo va ni xikongomelo evuton’wini. . . . Ku hlengeleta nhulu ya swilo leswi vonakaka a ku nge byi cinci vutomi bya hina lebyi nga riki na ntshembo kumbe xikongomelo.” Naswona murhangeri un’wana wa tipolitiki u te: “Se ndzi ni malembe yo hlayanyana ndzi ri karhi ndzi lavisisa swinene ntiyiso, malunghana na mina ni vutomi bya mina; ku ni vanhu vo tala lava endlaka leswi fanaka, lava ndzi va tivaka. Ku tlula rini na rini, vanhu vo tala va vutisa, ‘Hi hina vamani? Xikongomelo xa hina hi xihi?’”

Swiyimo Swo Nonon’hwa Swinene

4. Hikwalaho ka yini van’wana va kanakana leswaku vutomi byi ni xikongomelo?

⁴ Vo tala va kanakana leswaku vutomi byi na xikongomelo, loko va vona vutomi byi ya byi nonon’hwa. Emisaveni hinkwayo, vanhu vo tlula gidi ra timiliyoni va vabya swinene, van’wana va sika, leswi endlaka leswaku hi lembe, ku fa vana va khume ra timiliyoni eAfrika ntsena. Vaaki va misava, va kwalomu ka tsevu wa magidi ya timiliyoni, va hambeta va engeteleka hi vanhu va 90 wa timiliyoni hi lembe, naswona tiphesente to tlula 90 ta ku andza loku ti le matikweni lama ha hluvukaka. Ku andza loku, loku yaka emahlweni ka vaaki ku engetela xilaveko xa swakudya, tindlu ni vumaki, leswi swi yaka swi onha misava, mati ni moya hikwalaho ka tindhawu ta vumaki ni nthyakiso wun’wana.

5. Xana ku humelela yini hi swimilana swa misava ya hina?

⁵ Buku leyi nge World Military and Social Expenditures 1991 ya vika: “Lembe na lembe, khwati ro ringana ni vuandlalo hinkwabyo bya [Great Britain] ra onhiwa. Hi rivilo leri nga kona sweswi (ra ku susiwa ka mahlathi), loko ku ta fika lembe ra 2000, hi ta va se hi hete tiphesente ta 65 ta mahlathi ya le ka titropiki.” Etindhawini teto, hi ku ya hi muyimeri wa UN, loko ku tsemiwa mirhi ya 10 ku byariwa wun’we ntsena; loko ku ri eAfrika kona ku byariwa wun’we loko yo tlula 20 yi tsemiwa. Xisweswo makwandzasi ma andza, naswona lembe na lembe, ndhawu yo ringana na Belgium a swa ha koteki ku byala eka yona.

6, 7. Hi swihi swin’wana swa swiphiqo leswi varhangeri va vanhu va tsandzekaka ku swi tlhantlha, naswona hi swihi swivutiso leswi faneleke swi hlamuriwa?

⁶ Nakambe, lembe xidzana leri ra vu-20 ri ve ni mafu lama vangiweke hi nyimpi yo tlula lama humeleleke eka malembe xidzana ya mune lama hundzeke ma hlanganile ma tlhela ma phindhiwa kambirhi. Etindhawini hinkwato, vugevenga bya andza, ngopfu-ngopfu bya ku hlasela hi tihanyi. Ku hohloka ka mindyangu, ku tirhisiwa ka swidzidzirisi hi ndlela yo biha, AIDS, vuvabyi lebyi kumiwaka hi vuxaka bya rimbewu ni swin’wana leswi nga rhandzekiki, hinkwaswo swi endla vutomi byi ya byi nonon’hwa. Naswona vafumi va misava, a va si wu kuma ntlhantlho wa swiphiqo leswi swo tala swonghasi leswi xanisaka vanhu. Xisweswo ke, swa twala leswaku ha yini vanhu va vutisa va ku, Xikongomelo xa vutomi i yini?

⁷ Xana vanhu lava dyondzekeke ni varhangeri va vukhongeri va xi hlamurise ku yini xivutiso lexi? Eka malembe xidzana yo tala lawa ana se ma hundzeke, xana va swi kotile ku nyikela nhlamulo leyi enerisaka?

Leswi Va Swi Vulaka

8, 9. (a) Xana mudyondzi wa Muchayina u te yini hi xikongomelo xa vutomi? (b) Xana munhu la poneke ekampeni ya nxaniso ya Manazi u te yini?

⁸ Tu Wei-Ming, mulandzeri wa Confucius, u te: “Xikongomelo xa vutomi xi nga kumiwa ntsena eka vutomi bya hina lebyi tolovelekeke bya vumunhu.” Hi ku ya hi langutelo leri, vanhu va ta hambeta va velekiwa, va endla matshalatshala yo tihanyisa ivi va fa. Langutelo ro tano a ri na ntshembo nikatsongo. Kambe xana ri tiyisile?

⁹ Elie Wiesel la poneke eka tikampa ta nxaniso ta Manazi hi Nyimpi ya Misava ya Vumbirhi, u te: “‘Hikwalaho ka yini hi ri laha?’ i xivutiso lexikulu lexi munhu un’wana ni un’wana a faneleke a tivutisa xona. . . . Ndza tshemba leswaku vutomi byi ni xikongomelo ku nga khathariseki ku dlayiwa ka vanhu hi tihanyi, loku ndzi ku voneke.” Kambe a nga swi koti ku vula leswaku xikongomelo xa vutomi i yini.

10, 11. (a) Xana muhleri un’wana u swi kombisise ku yini leswaku munhu u tsandzekile? (b) Ha yini langutelo ra n’wasayense wa ta hundzuluko ri nga enerisi?

¹⁰ Muhleri Vermont Royster u te: “Malunghana ni ta munhu hi yexe, . . . leswaku xiphemu xa yena hi xihi evuakweni, ndzima a yi si vonaka. Ha ha langutane ni xiphiqo xa leswaku hi hina vamani, hi huma kwihi ni leswaku hi kongome kwihi.”

¹¹ N’wasayense hi tlhelo ra hundzuluko, Stephen Jay Gould, u te: “Hi nga ha swi navela ku kuma nhlamulo ‘leyi nga yona’—kambe ku hava.” Hi ku ya hi mutivi loyi wa hundzuluko, vutomi i nyimpi yo lwela ku hanya, u wisa hi ku fa. Langutelo leri na rona a ri na ntshembo. Xana leswi naswona i ntiyiso?

12, 13. Hi yihi mianakanyo ya varhangeri va tikereke, naswona xana ya enerisa ku tlula liya ya valavisisi lava nga riki va vukhongeri?

¹² Varhangeri vo tala va vukhongeri va vula leswaku xikongomelo xa vutomi i ku hanya vutomi lebyinene leswaku loko munhu a fa moya-xiviri wa yena wu ta kota ku ya etilweni, wu ya hanya hi laha ku nga heriki. Kasi lavo biha vona va ta xanisiwa hi laha ku nga heriki etiheleni. Kambe, hi ku ya hi dyondzo leyi, laha misaveni ku ta hambeta ku va ni maxangu lawa a ma ri kona ematin’wini hinkwawo. Kambe, loko xikongomelo xa Xikwembu a ku ri leswaku vanhu va ya hanya etilweni ku fana ni tintsumi, hikwalaho ka yini xi nga va endlanga tintsumi loko xa ha va vumba, hi laha xi endleke ha kona eka tintsumi?

¹³ Hambi va ri vafundhisi, a va yi twisisi mianakanyo yoleyo. Dok. W. R. Inge, khale ka mulanguteri wa Kereke-nkulu ya St. Paul le London, u tshame a ku: “Vutomi bya mina hinkwabyo a ndzi ri karhi ndzi handza xikongomelo xa vutomi. Ndzi ringetile ku kuma tinhlamulo ta swiphiqo swinharhu leswi minkarhi hinkwayo swi vonakaka swi ri swa nkoka eka mina: xiphiqo xa ku hanya hi laha ku nga heriki; xiphiqo xa vumunhu bya vanhu; ni xiphiqo xa vubihi. Ndzi tsandzekile. A xi kona lexi ndzi kumeke nhlamulo ya xona.”

Vuyelo

14, 15. Xana vanhu vo tala va khumbekisa ku yini hi mianakanyo leyi yi hambanaka swonghasi?

¹⁴ Xana vuyelo bya mianakanyo leyi yo hambana-hambana, yo tarisa xileswi, ya vadyondzi ni varhangeri va vukhongeri, emhakeni ya xikongomelo xa vutomi, byi ve byihi? Vo tala va angula ku fana ni mukhalabye un’wana la nga te: “Vutomi bya mina hinkwabyo, a ndzi ri karhi ndzi lava ku tiva leswaku ha yini ndzi ri laha. Sweswi hambi xikongomelo xi kona kumbe e-e, a ndza ha khathali.”

¹⁵ Vanhu vo tala lava vonaka mianakanyo yo hambana-hambana ya vukhongeri bya misava, va fikelela makumu ya leswaku a swi na mhaka leswaku munhu u pfumela dyondzo yihi. Va vona onge vukhongeri ko va nchumu wo tihungasa, nchumu wo rhurisa ni ku chavelelanyana mianakanyo leswaku munhu a kota ku langutana ni swiphiqo swa vutomi. Van’wana va ri vukhongeri ko va vukholwa-hava. Va vula leswaku ndzavisiso wa vukhongeri eka malembe xidzana lama hundzeke a wu ti nyikelanga tinhlamulo malunghana ni xikongomelo xa vutomi, hambi ku ri ku antswisa vutomi bya vanhu lava tolovelekeke. Ina, matimu ma kombisa leswaku vukhongeri bya misava leyi hakanyingi a byi sivela vanhu ku endla nhluvuko naswona hi byona byi vangaka rivengo ni tinyimpi.

16. Xana ku kuma xikongomelo xa vutomi i ka nkoka ku fikela kwihi?

¹⁶ Kambe, xana i swa nkoka leswaku munhu a kuma ntiyiso hi xikongomelo xa vutomi? Profesa wa rihanyo ra mianakanyo, Viktor Frankl, u hlamule a ku: “Eka munhu, nchumu lowukulu i ku lwela ku kuma xikongomelo xa vutomi. . . . Ndza tiyisa, ndzi ri, a ku na nchumu lowu nga pfunaka munhu leswaku a hlula swiyimo swo nonon’hwa, ku tlula ku tiva leswaku vutomi bya yena byi ni xikongomelo kumbe e-e.”

17. Hi swihi swivutiso leswi hi faneleke hi swi vutisa sweswi?

¹⁷ Tanihi leswi vativi va filosofi ni va vukhongeri va tsandzekeke ku hlamusela xikongomelo xa vutomi hi ndlela leyi enerisaka, hi ta ya kwihi leswaku hi kuma nhlamuselo ya kona? Xana xi kona xihlovo xa vutlharhi lebyi tlakukeke lexi nga hi byelaka ntiyiso emhakeni leyi?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

“Lembe na lembe, khwati ro ringana ni vuandlalo hinkwabyo bya [Great Britain] ra onhiwa”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

“Vutomi bya mina hinkwabyo, a ndzi ri karhi ndzi lava ku tiva leswaku ha yini ndzi ri laha”