Section 3
Xihlovo Lexi Hlawulekeke Xa Vutlharhi Lebyi Tlakukeke
1, 2. Ha yini hi fanele hi kambisisa Bibele?
1 Xana Bibele i buku ya vutlharhi byebyo lebyi tlakukeke? Xana yi nga hi nyika tinhlamulo leti nga tona ta swivutiso swa nkoka leswi khumbanaka ni xikongomelo xa vutomi?
2 Ina, hi fanele hi yi kambisisa Bibele. Xo sungula, hi mhaka ya leswi yi nga buku leyi hlamarisaka eka hinkwato leti tshameke ti endliwa, yi hambane swinene ni tibuku tin’wana hinkwato. Xiya tinhla leti landzelaka.
Buku Ya Khale Eka Hinkwato, Leyi Hangalasiweke Swinene
3, 4. Bibele i ya khale ku fikela kwihi?
3 Bibele i buku ya khale eka hinkwato leti tshameke ti tsariwa, laha swiyenge swin’wana swa yona swi tsariweke eka malembe ya 3 500 lama hundzeke. Hi vukhale, yi tlula tibuku hinkwato leti a ti tekiwa ti kwetsima, hi malembe xidzana yo tala. Yo sungula ya tibuku ta 66 leyi nga eka yona yi tsariwe kwalomu ka malembe ya gidi Budha na Confucius va nga si va kona, magidi-mbirhi wa malembe Muḥammad a nga si va kona.
4 Matimu lama tsariweke eBibeleni ma fika ni le ku sunguleni ka ndyangu wa vanhu, naswona ma hlamusela ndlela leyi hi veke kona ha yona laha misaveni. Nakambe ma hi byela na hi nkarhi wa le mahlweni ka ku vumbiwa ka vanhu, ma hi nyika mintiyiso malunghana ni ku vumbiwa ka misava.
5. I mangani matsalwa ya khale ya Bibele lama nga kona, loko ma pimanisiwa ni matsalwa ya khale ya vanhu lama nga kona?
5 Tibuku tin’wana ta vukhongeri, ni leti nga riki ta vukhongeri, ti na tikopi ti nga ri tingani ntsena ta matsalwa ya tona ya khale, leta ha saleke. Ku na tikopi ta Bibele ni swiyenge swa yona hi Xiheveru ni Xigriki, ta kwalomu ka 11 000, leti tsariweke hi voko, laha tin’wana ta tona ti nga ta kwalomu ka nkarhi lowu yi sunguleke ku tsariwa ha wona. Ti ponile ku ta fikela namuntlha hambi leswi Bibele yi langutaneke ni matshalatshala lamakulu swinene yo lava ku yi herisa.
6. Xana Bibele yi hangalasiwe ku fikela kwihi?
6 Nakambe, Bibele, i buku leyi hangalasiweke swinene ku tlula hinkwato ematin’wini. Ku hangalasiwe Tibibele kumbe swiyenge swa yona, swa kwalomu ka magidi manharhu ya timiliyoni hi tindzimi ta kwalomu ka magidi-mbirhi. Ku vuriwa leswaku tiphesente ta 98 ta vanhu emisaveni hinkwayo ta swi kota ku kuma Bibele hi ririmi ra tona. A yi kona buku yin’wana leyi tshinelaka eka mpimo wo tano wa ku hangalasiwa.
7. I yini lexi nga vuriwaka malunghana ni ku tiyisa ka Bibele?
7 Tlhandla-kambirhi, a yi kona buku ni yin’we ya khale leyi nga ni ntiyiso ku fana ni Bibele. Vativi va sayense, vativi va matimu, vayimburi, va hambeta va yima ni rungula leri nga eBibeleni.
Ntiyiso Wa Yona Hi Tlhelo Ra Sayense
8. Xana Bibele yi vula ntiyiso ku fikela kwihi etimhakeni ta sayense?
8 Hi xikombiso, hambi leswi Bibele a yi nga tsaleriwanga leswaku yi va buku-mpfuno ya sayense, yi pfumelelana swinene ni sayense ya ntiyiso loko yi vulavula hi timhaka ta sayense. Kambe tibuku tin’wana ta khale leti tekiwaka ti kwetsima, ti na mintsheketo ya sayense, ta hoxisa naswona minkarhi yin’wana ti hemba hi ku helela. Vona swikombiso leswi swa mune leswi humaka eBibeleni leswi kombisaka ku tiyisa ka yona hi tlhelo ra sayense:
9, 10. Ematshan’weni yo kombisa langutelo leri nga riki ra sayense ra nkarhi wa yona, xana Bibele yi te yini malunghana ni lexi misava yi tshameke henhla ka xona?
9 Ndlela leyi misava yi tshameke ha yona empfhukeni. Eminkarhini ya khale loko Bibele ya ha tsariwa, a ku ri na vulavisisi byo tala malunghana ni leswaku misava yi khomiwe ha yini empfhukeni. Van’wana a va tshemba leswaku yi tshame ehenhla ka tindlopfu ta mune leti yimeke ehenhla ka mfutsu leyikulu ya le lwandle. Aristotle, mutivi wa filosofi wa Mugriki ni mutivi wa sayense wa lembe xidzana ra vumune B.C.E., a a dyondzisa leswaku misava a yi nge swi koti ku lengalenga empfhukeni. Ematshan’weni ya sweswo, a a dyondzisa leswaku swivumbiwa swa le mpfhukeni swi tshame ehenhla ka maribye, lama vonikelaka, laha ribye rin’wana ri nga endzeni ka rin’wana. A ku vuriwa leswaku misava yi le henhla ka ribye leri nga le ndzeni-ndzeni naswona ribye leri nge handle, ri khome tinyeleti.
10 Kambe, ematshan’weni yo amukela mianakanyo leyi dumeke, leyi nga riki ya sayense, ya nkarhi wolowo wa ku tsariwa ka yona, Bibele hi ku olova (kwalomu ka lembe ra 1473 B.C.E.) yi te: “[Xikwembu] ši lengeleta misav̌a e henhla ka hav̌a.” (Yobo 26:7) Eka Xiheveru xo sungula, rito “hav̌a” leri tirhisiweke laha ri vula “ku nga vi na nchumu,” naswona laha hi kona ntsena ri humelelaka kona eBibeleni. Nhlamuselo ya yona ya leswaku misava yi rhendzeriwe hi mpfhuka lowu nga riki na nchumu, yi endla tintlharhi ti yi languta yi ri ni vutlharhi lebyi hlamarisaka loko ku ringanisiwa ni nkarhi wa ku tsariwa ka yona. Theological Wordbook of the Old Testament yi ri: “Yobo 26:7 yi hlamusela misava ya nkarhi wolowo tanihi leyi lengalengaka empfhukeni, xisweswo yi veka xisekelo xa vulavisisi bya sayense bya nkarhi lowu taka.”
11, 12. Vanhu va sungule rini ku twisisa ntiyiso wa Yobo 26:7?
11 Rungula ra Bibele ra ntiyiso i ra khale eka ra Aristotle hi malembe yo tlula 1 100. Kambe, mianakanyo ya Aristotle yi hambete yi dyondzisiwa tanihi ntiyiso ku ringana malembe ya 2 000 endzhaku ka rifu rakwe! Eku heteleleni, hi 1687 C.E., Sir Isaac Newton u tsale mintshubulo yakwe ya leswaku misava yi lengalenga empfhukeni ku fana ni swivumbeko swin’wana swa le tilweni, leswi khomiwaka hi ntamu lowu nga exikarhi ka swona. Kambe sweswo u swi vule endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 3 200 Bibele hi ku olova se yi vurile leswaku misava yi le “henhla ka hav̌a.”
12 Ina, ku lava ku va malembe ya 3 500 lama hundzeke, Bibele hi ku kongoma yi vule leswaku misava a yi seketeriwanga hi nchumu lowu vonakaka, ku nga ntiyiso lowu fambisanaka ni milawu ya sweswinyana leyi kumiweke ya nkoka-misava ni ya ndzhendzeleko. Mudyondzi un’wana u te: “Leswaku Yobo a wu kuma kwihi ntiyiso lowu, i xiphiqo lexi nga siki tlhantlhiwaka hi vanhu lava va kanetaka leswaku Matsalwa yo Kwetsima ma lo huhuteriwa.”
13. Xana vanhu a va vula yini malunghana ni xivumbeko xa misava eka malembe xidzana yo tala lama hundzeke, kambe i yini lexi cinceke mianakanyo ya vona?
13 Xivumbeko xa misava. The Encyclopedia Americana yi te: “Khale ka khaleni, vanhu a va ehleketa leswaku misava i xiphepherhele xo tiya lexi nga exikarhi ka vuako hinkwabyo. . . . Dyondzo ya leswaku misava i xirhendzevutana a yi nga amukeleki eka vanhu vo tala ku kondza ku fika ntlawa wa Renaissance.” Vatluti van’wana va khale, a swi va chavisa ku ehleketa leswaku swi nga ha endleka va tluta va fika emakun’wini ya misava ivi va wa. Kambe loko ku endliwe tikhompasi ni minhluvuko yin’wana, vanhu va swi kotile ku teka maendzo yo leha va ri elwandle. Encyclopedia yin’wana yi ri: “Maendzo lawa ya vulavisisi ya le lwandle, ma kombise leswaku misava i xirhendzevutana, hayi xiphepherhele hi laha vanhu vo tala a va vula ha kona.”
14. Xana Bibele yi xi hlamusele njhani xivumbeko xa misava, naswona rini?
14 Kambe, khale swinene emahlweni ka maendzo wolawo, malembe ya kwalomu ka 2 700 lama hundzeke, Bibele yi te: “Hi yena l’a ṭhameke mpfhukeni, e henhla ka širenḍev̌utana ša misav̌a.” (Esaya 40:22) Rito ra Xiheveru leri laha ri hundzuluxeriweke va ku “širenḍev̌utana” ri nga ha vula nchumu wo fana ni “bolo,” hi laha tibuku tin’wana ti kombisaka ha kona. Xisweswo, vuhundzuluxeri byin’wana bya Bibele byi ri “misava ya bolo” (Douay Version), “misava ya xirhendzevutana.”—Moffatt.
15. Ha yini Bibele yi nga lungiwanga hi mianakanyo leyi nga riki ya sayense malunghana ni misava?
15 Xisweswo, Bibele a yi hambukisiwanga hi mavonelo lama nga riki ya sayense lawa a ma tele hi nkarhi wolowo malunghana ni leswaku misava yi seketeriwe ha yini swin’we ni xivumbeko xa yona. Xivangelo xa olova: Mutsari wa Bibele i Mutumbuluxi wa Vuako hinkwabyo. U tumbuluxe misava, xisweswo u fanele a tiva leswaku yi hayekiwe ehenhla ka yini ni leswaku xivumbeko xa yona xi njhani. Hikokwalaho, loko a huhutela Bibele, u endle leswaku ku nga tshuki ku nghenisiwa mavonelo lama nga riki ya sayense eka yona, ku nga khathariseki leswaku van’wana a va ma amukela ku fikela kwihi hi nkarhi wolowo.
16. Xana mavumbekelo ya swilo leswi hanyaka ma pfumelelana ni leswi Bibele yi swi vulaka hi ndlela yihi?
16 Leswi swilo leswi hanyaka swi endliweke ha swona. “Kutani Yehova Šikwembu a v̌umba munhu hi nṭhuri wa misav̌a,” hi ku vula ka Genesa 2:7. The World Book Encyclopedia yi ri: “Swiaki hinkwaswo swa tikhemikhali leswi vumbaka swilo leswi hanyaka, swi kona ni le ka swilo leswi nga hanyiki.” Xisweswo, tikhemikhali ta xisekelo leti vumbaka swilo leswi hanyaka, ku katsa ni munhu, swi kona ni le misaveni hi yoxe. Leswi swi pfumelelana swinene ni marito ya Bibele lama boxaka leswi Xikwembu xi swi tirhiseke ku vumba vanhu ni swilo swin’wana leswi hanyaka.
17. Xana ntiyiso hi wihi malunghana ni leswaku swilo leswi hanyaka swi tise ku yini?
17 “Hi tinšaka ta ŝona.” Bibele yi vula leswaku Xikwembu xi vumbe mpatswa wo sungula wa vanhu ni leswaku vanhu hinkwavo va huma eka wona. (Genesa 1:26-28; 3:20) Yi hlamusela leswaku swilo leswin’wana leswi hanyaka, swo tanihi tinhlampfi, tinyanyana, ni leswi mamisaka, swi endle hi ndlela leyi fanaka, swi humelela “hi tinšaka ta ŝona.” (Genesa 1:11, 12, 21, 24, 25) Leswi hi leswi vativi va sayense va swi kumeke eka ntumbuluko, ku nga leswaku nchumu wun’wana ni wun’wana lowu hanyaka wu huma eka mutswari wa rixaka ra wona. A ku na ndlela yin’wana handle ka leyi. Malunghana ni mhaka leyi, mutivi wa sayense Raymo, u ri: “Vutomi byi humesa vutomi; leswi swi humelela minkarhi hinkwayo eka sele yin’wana ni yin’wana. Kambe swi tise ku yini leswaku leswi nga hanyiki swi endla leswi hanyaka? I xin’wana xa swivutiso leswikulu leswi nga hlamuriwangiki eka ntivo-vutomi, naswona ku ta fikela sweswi, vativi va ntivo-vutomi a ku na xo twala lexi va xi vulaka ku tlula ku mbambela loku nga enerisiki. Swilo leswi nga hanyiki, swi lo tihlanganela hi ndlela yo karhi ivi swi endla nchumu lowu hanyaka. . . . Mutsari wa Genesa u fanele a be kona.”
Ntiyiso Wa Yona Hi Tlhelo Ra Matimu
18. Xana gqweta rin’wana ri ri yini malunghana ni ntiyiso wa Bibele hi tlhelo ra matimu?
18 Bibele yi ni ntiyiso ku tlula buku yihi na yihi leyi nga kona loko hi ta etimhakeni ta matimu ya khale. Buku leyi nge A Lawyer Examines the Bible yi kandziyisa ntiyiso wa yona hi tlhelo ra matimu hi ndlela leyi: “Hambi loko switori, mintsheketo ni vumbhoni bya mavunwa swi ri na vukheta eku andlaleni ka swiendlakalo leswi runguriwaka endhawini yo karhi ya le kule ni swa nkarhi wa khale swinene, xisweswo swi tlula nawu lowu hina magqweta hi wu dyondzeke wa leswaku munhu u fanele a hlamusela hi vuenti, ku nga leswaku ‘nhlamuselo yi fanele yi nyika nkarhi ni ndhawu,’ vatsari va Bibele vona va hi nyika nkarhi ni ndhawu ya swilo leswi runguriwaka hi ku pakanisa loku xiyekaka.”
19. Xana buku yin’wana yi ri yini hi vuxokoxoko bya Bibele malunghana ni matimu?
19 The New Bible Dictionary yi ri: “[Mutsari wa Mintirho] u andlala mhaka ya yena hi ndlela leyi pfumelelanaka ni matimu ya nkarhi wa yena; matsalwa ya yena, hi ku phindha-phindha ma vulavula hi vamajisitarata va muti, vafumi, tihosana ni swin’wana, naswona tinhlamuselo leti, minkarhi hinkwayo ti kumeka ti fanela ndhawu ni nkarhi wa xiendlakalo xa kona.”
20, 21. Xana mudyondzi un’wana wa Bibele u ri yini hi matimu ya Bibele?
20 S. Austin Allibone, loko a tsala eka The Union Bible Companion, u ri: “Sir Isaac Newton . . . a a tiveka tanihi muxopaxopi wa matsalwa ya khale, naswona u ma kambisise swinene Matsalwa yo Kwetsima. Xana u te yini ha wona? U ri: ‘Ndzi kuma Testamente Leyintshwa yi amukeleka ku tlula buku yihi na yihi ya matimu [ya misava] leyi nga kona.’ Dok. Johnson u vula leswaku hi na vumbhoni byo tala bya leswaku Yesu Kreste u fele [eGolgota], hi laha Tievhangeli ti vulaka ha kona, ku tlula lebyi hi nga na byona malunghana ni leswaku Julius Caesar u fele le Capitol. Ina, hi na vumbhoni byo tala swinene.”
21 Buku leyi yi engetela yi ku: “Vutisa un’wana ni un’wana la kanakanaka ntiyiso wa matimu ya Evhangeli leswaku hi xihi xivangelo lexi n’wi endlaka a pfumela leswaku Caesar u fele eCapitol, kumbe leswaku Mufumi Charlemagne u vekiwe ku va Mufumi wa le Vupela-dyambu hi Mupapa Leo III. hi 800? . . . U swi tivisa ku yini leswaku munhu wo fana na Charles I. [wa le Nghilandi] u tshame a hanya, ni leswaku u pulukanyisiwile, ni leswaku Oliver Cromwell u n’wi sivile exikhundlheni xakwe? . . . Ku vuriwa leswaku Sir Isaac Newton u tshubule nawu wa nkoka-misava . . . Swilo hinkwaswo leswi vuriwaka hi vanhu lava, ha swi pfumela; hi mhaka ya leswi va seketeriwaka hi matimu. . . . Loko, eku nyikeriweni ka vumbhoni byo fana ni lebyi, munhu a kala a ha sihalala ku pfumela, hi n’wi teka tanihi xiphukuphuku, dodomedzi ra makumu.”
22. Ha yini van’wana va ala ku amukela ku tshembeka ka Bibele?
22 Kutani buku leyi yi gimeta hi ku: “Hi ta ku va yini vanhu lava, hambi loko va nyikiwe vumbhoni byo tala lebyi nga kona sweswi, bya leswaku Matsalwa yo Kwetsima ma tiyisile, va ha hambetaka va vula leswaku a va swi kholwi? . . . Entiyisweni hi ni xivangelo xo vula leswaku i mbilu ya vona leyi nga ni xiphiqo ku nga ri tinhloko ta vona;—ku nga leswaku a va swi lavi ku amukela swilo leswi va tsongahataka ni leswi nga ta va sindzisa ku hanya vutomi lebyi hambaneke ni lebyi va byi hanyaka sweswi.”
Ku Twanana Ka Yona Ni Ku Kongoma Ka Yona
23, 24. Ha yini ku twanana ka Bibele ku hlamarisa swonghasi?
23 Anakanya hi buku leyi sunguriweke ku tsariwa hi nkarhi wa Mfumo wa Rhoma, eMalembeni hinkwawo ya le Xikarhi, ivi yi ta hetiwa eka lembe xidzana leri ra vu-20, yi ri na vatsari vo hambana-hambana eka yona. Xana a wu ta langutela leswaku yi va njhani loko vatsari va yona a va ri eka swikhundlha swo hambana-hambana swo tanihi masocha, tihosi, vaprista, vaphasi va tinhlampfi, varisi na madokodela? Xana u nga langutela leswaku buku ya kona yi twanana ni ku pfumelelana? U nga ha hlamula u ku: ‘Doo!’ Kambe, Bibele yi tsariwe ehansi ka swiyimo leswi. Hambi swi ri tano, ya twanana hinkwayo ka yona, ku nga ri hi dyondzo ya yona ya xisekelo ntsena kambe ni le ka vuxokoxoko lebyitsongo.
24 Bibele i nhlengeleto wa tibuku ta 66 leti tsariweke hi nkarhi wo ringana malembe ya 1 600 hi vatsari va kwalomu ka 40 vo hambana-hambana, ku sukela hi 1513 B.C.E. ku fikela hi 98 C.E. Vatsari a va ri va mindhavuko yo hambana-hambana, naswona vo tala a va vonananga ni vatsari lavan’wana. Kambe, buku leyi va yi humeseke, hinkwayo yi vulavula hi nhloko-mhaka yin’we ya xisekelo, onge hi loko yi tsariwe hi munhu un’we. Naswona ku hambana ni leswi van’wana va swi vulaka, Bibele a yi humi eka vanhu va le Vupela-dyambu, kambe yi tsariwe hi vanhu va le Vuxeni.
25. Ku tshembeka ni ku kongoma ka Bibele, ku seketela vatsari va Bibele hi ndlela yihi?
25 Hambi leswi vatsari vo tala va khale va boxeke ku humelela ni vunene bya vona ntsena, vatsari va Bibele va boxe ni swihoxo swa vona, swin’we ni swihoxo swa tihosi ni varhangeri va vona. Tinhlayo 20:1-13 na Deteronoma 32:50-52 ti vulavula hi swihoxo leswi endliweke hi Muxe, naswona hi yena a tsaleke tibuku teto. Yonasi 1:1-3 na 4:1 yi boxa swihoxo swa Yonasi, ku nga yena la tsaleke rungula leri. Matewu 17:18-20; 18:1-6; 20:20-28; na 26:56 yi paluxa ku tsana ka vadyondzisiwa va Yesu. Xisweswo, ku tshembeka ni ku kongoma ka vatsari va Bibele ku seketela leswaku va huhuteriwe hi Xikwembu hakunene.
Xivumbeko Xa Yona Lexi Xiyekaka
26, 27. Ha yini Bibele yi ri ni ntiyiso swonghasi etimhakeni ta sayense ni tin’wana?
26 Bibele hi yoxe ya vula leswaku hikwalaho ka yini yi ri ni ntiyiso swonghasi hi tlhelo ra sayense, matimu ni le timhakeni tin’wana, ni leswaku ha yini yi twanana yi tlhela yi tshembeka swonghasi. Yi kombisa leswaku La-nge-henhla-henhla, Xikwembu xa matimba hinkwawo, Mutumbuluxi la endleke vuako hinkwabyo, hi yena Mutsari wa Bibele. U lo tirhisa vanhu ntsena ku tsala Bibele tanihi vamatsalana va yena, a nghenisa moya wa yena wa matimba lowu tirhaka eka vona leswaku va tsala leswi a va huhuteleke leswaku va swi tsala.
27 EBibeleni, muapostola Pawulo u ri: “Matsalwa hinkwawo ma huhuteriwe hi Xikwembu naswona ma pfuna ku dyondzisa‚ ku sola‚ ku ololoxa swilo‚ ku laya hi ku lulama‚ leswaku munhu wa Xikwembu a faneleka hi xitalo‚ a hlomela ntirho wun’wana ni wun’wana lowunene hi laha ku heleleke.” Muapostola Pawulo u tlhele a ku: “Loko hi mi tisele rito ra Xikwembu, mi ri yingisile ni ku ri amukela, ku nga ri kukota mahungu yo huma eka vanhu, kambe tanihi mahungu yo huma eka Xikwembu.”—2 Timotiya 3:16, 17, NW; 1 Vatesalonika 2:13.
28. Xana Bibele yi huma kwihi hakunene?
28 Xisweswo, Bibele yi huma emianakanyweni ya Mutsari un’we—ku nga Xikwembu. Hikwalaho ka matimba ya yena lama chavisaka, a swi olova eka yena ku endla leswaku leswi tsariwaka swi nga lungiwi hi mavunwa ku ta fikela esikwini ra hina. Malunghana ni leswi, muchaviseki-nkulu hi tlhelo ra matsalwa ya Bibele, Sir Frederic Kenyon, hi 1940 u te: “Xisekelo xa ku kanakana kwihi na kwihi ka leswaku Matsalwa ma kondze ma fika esikwini ra hina ma nga cinciwanga, xi susiwile.”
29. Xana vuswikoti bya Xikwembu byo vulavurisana ni vanhu byi nga fanisiwa na yini?
29 Vanhu va ni vuswikoti byo rhumela rungula hi xiya-ni-moya ni thelevhixini ri famba magidi ya tikhilomitara empfhukeni hambi ku ri ku suka en’wetini ri ya emisaveni. Vavalangi va mpfhuka va rhumele rungula leri vonakaka emisaveni swin’we ni swifaniso swo huma eka tiplanete leti nga le kule hi madzana ya timiliyoni ya tikhilomitara. Hakunene, Muvumbi wa munhu, la nga yena Muendli wa magandlati ya xiya-ni-moya, a nga endla swo tlula sweswo. Hakunene, a ku ri nchumu wo olova eka yena ku tirhisa matimba ya yena lamakulu swinene leswaku a yisa marito ni swifaniso emianakanyweni ya lava a hlawuleke ku va tirhisa ku tsala Bibele.
30. Xana Xikwembu xa swi lava leswaku vanhu va tiva leswaku hi xihi xikongomelo xa xona ha vona?
30 Ku tlula kwalaho, ku ni swilo swo tala leswi khumbaka misava ni vutomi lebyi nga eka yona, leswi nyikelaka vumbhoni bya leswaku Xikwembu xa va rhandza vanhu. Xisweswo, swa twisiseka leswaku xa swi tsakela ku pfuna vanhu leswaku va xi tiva, va tiva ni xikongomelo xa xona ha vona, hi ku vula swilo leswi hi ku twisiseka ebukwini—buku leyi tshamaka hi masiku.
31. Ha yini rungula leri huhuteriweke, leri tsariweke, ri antswa swinene ku tlula rungula leri hundziseriwaka emahlweni hi nomu ntsena?
31 Nakambe, xiya ku tlakuka ka buku leyi tsariweke hi Xikwembu, loko yi pimanisiwa ni rungula leri vuriweke hi vanhu hi nomu. Rungula ra nomu a ri nga ta tshembeka, tanihi leswi vanhu a va ta ri veka hi marito ya vona, naswona hi ku famba ka nkarhi, nhlamuselo ya rona a yi ta va leyi hoxeke. A va ta vula rungula leri hi ku ya hi langutelo ra vona. Kambe tsalwa, leri huhuteriweke hi Xikwembu, leri tsaleriweke ku tshama hi masiku, a ri nge tali ku va ni swihoxo. Nakambe, buku yi nga andzisiwa ni ku hundzuluxeriwa leswaku vanhu lava hlayaka tindzimi to hambana-hambana va ta kota ku tihlayela rona. Xisweswo, xana a swi twali leswaku ha yini Muvumbi a tirhise ndlela leyi leswaku a hi nyika rungula? Ina, swa twala hakunene, tanihi leswi Muvumbi a vulaka leswaku swi endliwe hi yena.
Vuprofeta Lebyi Hetisekeke
32-34. I yini lexi Bibele yi nga na xona lexi tibuku tin’wana ti nga riki na xona?
32 Ku tlhandlekela kwalaho, Bibele yi tikombisa yi ri leyi huhuteriweke hi ndlela leyi xiyekaka swinene: I buku leyi nga ni vuprofeta lebyi minkarhi hinkwayo byi hetisekeke naswona bya ha hambeta byi hetiseka.
33 Hi xikombiso, ku herisiwa ka Tire wa khale, ku wa ka Babilona, ku pfuxetiwa ka Yerusalema, ku yima ni ku wa ka tihosi ta Vamede ni Vaperesiya ni ta Greece, a a swi vhumbhiwile hi vuxokoxoko lebyikulu eBibeleni. Vuprofeta lebyi a byi tiyisile lerova vaxopaxopi va ringeta ku vula leswaku byi tsariwe endzhaku ka loko swiendlakalo leswi swi humelerile, kambe a va hoxile.—Esaya 13:17-19; 44:27–45:1; Ezekiyele 26:3-6; Daniyele 8:1-7, 20-22.
34 Vuprofeta lebyi Yesu a byi vuleke malunghana ni ku lovisiwa ka Yerusalema hi 70 C.E. byi hetiseke hi ndlela leyi xiyekaka. (Luka 19:41-44; 21:20, 21) Naswona vuprofeta lebyi vulavulaka hi ‘masiku ya makumu’ lebyi vuriweke hi Yesu na muapostola Pawulo, bya karhi bya hetiseka hi xitalo enkarhini lowu wa hina.—2 Timotiya 3:1-5, 13; Matewu 24; Marka 13; Luka 21.
35. Ha yini vuprofeta bya Bibele byi vonaka byi huma eka Muvumbi hi yexe?
35 A byi kona byongo bya munhu lebyi nga vhumbhaka swiendlakalo swa nkarhi lowu taka hi ndlela ya ntiyiso swonghasi, hambi byi tlharihise ku yini. I byongo bya Muvumbi wa vuako hinkwabyo, yena wa matimba hinkwawo ni wa vutlharhi hinkwabyo ntsena, hi laha hi hlayaka ha kona eka 2 Petro 1:20, 21: “Ku hava rito ni rin’we ra vaprofeta leri teke hi ku titwa ka munhu, kambe vanhu lava susumetiweke hi Moya lowo Kwetsima, va vurile leswi humaka eka Xikwembu.”
Yi Nyikela Nhlamulo
36. Xana Bibele yi hi byela yini?
36 Nakambe, Bibele yi tikombisa yi ri Rito leri huhuteriweke hi La-nge-henhla-henhla hi tindlela to tala. Hi xikombiso, yi hi byela leswaku ha yini vanhu va ri laha misaveni, ha yini ku ri ni ku xaniseka konghasi, laha hi yaka kona ni leswaku swiyimo swa misava swi ta hundzuka hi ndlela yihi swi va leswinene. Yi hi byela leswaku ku ni Xikwembu lexi tlakukeke lexi vumbeke vanhu ni misava leyi hi xikongomelo, ni leswaku xikongomelo xa xona xi ta hetiseka. (Esaya 14:24) Bibele nakambe yi hi kombisa leswaku vukhongeri bya ntiyiso i yini ni ndlela yo byi kuma. Xisweswo, leswi yi swi kotaka ku hi hlamula swivutiso leswi hinkwaswo swa nkoka evuton’wini, swi le rivaleni leswaku hi yona ntsena xihlovo xa vutlharhi lebyi tlakukeke.—Pisalema 146:3; Swivuriso 3:5; Esaya 2:2-4.
37. I yini lexi vutisiwaka malunghana ni Vujagana?
37 Hambi leswi ku nga ni vumbhoni bya ntsandza-vahlayi bya ku amukeleka ni ku tshembeka ka Bibele, xana hinkwavo lava nge va yi amukela va ti landzelela tidyondzo ta yona? Hi xikombiso, xiya vanhu lava tivulaka leswaku i Vakreste, ku nga Majagana. I khale va ri na Bibele. Kambe xana mianakanyo ni swiendlo swa vona hakunene swi fambelana ni vutlharhi lebyi tlakukeke bya Xikwembu?
[Swifaniso leswi nga eka tluka 11]
Sir Isaac Newton a a pfumela leswaku misava yi lengalenga empfhukeni swin’we ni swivumbeko swin’wana swa le tilweni, hi ku khomiwa hi nkoka-misava
Nhlamuselo leyi nyikeriwaka hi Bibele ya leswaku misava yi rhendzeriwe hi mpfhuka lowu nga hava nchumu, yi tekiwa hi tintlharhi tanihi vutlharhi lebyi xiyekaka swinene loko ku ringanisiwa ni nkarhi lowu yi nga tsariwa ha wona
[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]
Vatluti van’wana va khale a swi va chavisa ku ehleketa leswaku va nga ha tluta va fika emakumu ka misava ivi va wa
[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]
Ku ni vumbhoni byo tala bya leswaku Yesu Kreste u tshame a hanya ku tlula vumbhoni lebyi nga kona bya leswaku Julius Caesar, Mufumi Charlemagne, Oliver Cromwell, kumbe Pope Leo III va tshame va hanya
[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]
Ku hetiseka ka vuprofeta lebyi Yesu a byi nyikeleke malunghana ni ku lovisiwa ka Yerusalema hi 70 C.E. ku seketeriwa hi Arch of Titus leyi nga le Rhoma