Buku Ya Vuprofeta

Vanhu va swi tsakela ku tiva ta nkarhi lowu taka. Va lavisisa vuvhumbi lebyi tshembekaka eka timhaka to tala, byo tanihi maxelo ni swikombiso swa ikhonomi. Hambiswiritano, loko va endla hi ku pfumelelana ni vuvhumbi byolebyo, hakanyingi va hetiwa matimba. Bibele yi ni vuvhumbi kumbe vuprofeta byo tala. Xana vuprofeta byo tano byi pakanise ku fikela kwihi? Xana byo va matimu lama tsariweke ma nga si humelela? Kumbe, xana ko va matimu lama tsariweke se ma endlekile ivi ma vuriwa vuprofeta?

HOLOBYE-NKULU wa le Rhoma, Cato (234-149 B.C.E.) hi ku ya hi xiviko u te: “Ndza tivutisa leswaku xana vaprofeta a va hlekani loko va vonana.”¹ Entiyisweni ku ta fikela namuntlha vunyingi bya vanhu byi tivutisa swo tala hi vavhumbi, vangoma va swilo swa le mpfhukeni ni vaprofeta van’wana. Hakanyingi vuvhumbi bya vona byi va ni marito lama nga twisisekiki naswona byi hlamuseriwa hi tindlela to tala to hambana.

Kambe ku vuriwa yini hi vuprofeta bya Bibele? Xana xi kona xivangelo xo byi kanakana? Kumbe, xana xi kona xivangelo xo byi tshemba?

A Hi Ku Mbambela Loku Dyondzeriweke Ntsena

Vanhu lava nga ni vutivi va nga ringeta ku tirhisa tindlela to hlawuleka leswaku va vhumba kahle hi vumundzuku, kambe nkarhi wun’wana va ba ehansi. Buku leyi nge Future Shock yi ri: “Vanhu hinkwavo a va mbambeli leswi nga ha endlekaka ntsena, kambe ni leswi nga ta endleka, ni ku pfilunganyiwa hi leswi vona va tsakelaka leswaku swi endleka.” Ya tlhandlekela: “Kavula, ku hava loyi a nga ‘tivaka’ swa mundzuku hi ku helela. Lexi hi nga xi endlaka i ku tisungulela ni ku ndlandlamuxa leswi hi swi anakanyaka, ivi hi ringeta ku mbambela leswi nga ha humelelaka.”²

Kambe vatsari va Bibele a va nga “mbambel[i] leswi nga ha humelelaka” hi ku ya hi ‘leswi a va swi anakanya’ hi vumundzuku. Naswona vuvhumbi bya vona a byi fanelanga byi tekiwa byi ri marito lama nga riki erivaleni lama nga hlamuseriwaka hi tindlela to tala to hambana. Ku hambana ni sweswo, byo tala bya vuprofeta bya vona byi vuriwe hi ndlela leyi twisisekaka swinene naswona hakanyingi a byi ri lebyi kongomeke, hi ntolovelo byi vhumba leswi hambanaka ni leswi swi nga ha vaka swi languteriwile. Teka xikombiso xa leswi Bibele yi swi vuleke ka ha ri emahlweni malunghana ni muti wa khale wa Babilona.

A Wu Ta ‘Kukuriwa Hi Nkukulo Wa Ndzoviso’

Babilona wa khale wu ve “ndzalama ya mimfumo.” (Esaya 13:19, The New American Bible) Muti lowu a wu akiwe hi vutlhari endleleni ya mapfhumba ya bindzu yo suka le Persian Gulf yi ya eLwandle ra Mediteraniya, wu tirha tanihi ntsindza wa bindzu leri endliwaka emisaveni ni le lwandle exikarhi ka matiko ya le Vuxeni ni le Vupela-dyambu.

Hi lembe-xidzana ra vunkombo B.C.E., Babilona a wu vonaka wu ri ntsindza wa Mfumo wa Babilona lowu swi nga kotekiki ku wu hlula. Muti lowu a wu ri exikarhi ka Nambu wa Yufrata, naswona mati ya nambu lowu a ma tirhiseriwa ku endla mugerho wo anama wo enta wo sirhelela tiko ni migerho yin’wana yo tala. Tlhandla-kambirhi, muti lowu a wu sirheleriwe hi nxaxamelo lowukulu wa mpatsanyeto wa marhangu mambirhi, lama tiyisiweke hi swihondzo swo tala swo sirhelela. A swi hlamarisi leswi vaaki va wona a va titwa va sirheletekile.

Hambiswiritano, hi lembe-xidzana ra vunhungu B.C.E., loko Babilona wu nga si fika emaninginingini ya ku dzuneka ka wona, muprofeta Esaya u vhumbe leswaku Babilona a wu ta ‘kukuriwa hi nkukulo wa ndzoviso.’ (Esaya 13:19; 14:22, 23) Nakambe Esaya u hlamusele ni ndlela leyi Babilona a wu ta wa ha yona. Vahlaseri a va ta ‘phyisa’ milambu ya wona—leyi a yi vumbe vusirheleri byo tanihi bya migerho—va endla leswaku muti lowu wu hlaseleka hi ku olova. Esaya u tlhele a boxa ni vito ra muhluri wa kona—“Korexe,” hosi leyikulu ya Peresi, “loyi tiheke ti nga ta pfuleka emahlweni ka yena, ku nga ri na tinyangwa leti pfalekaka.”—Esaya 44:27–45:2, The New English Bible.

Lebyi a ku ri vuvhumbi lebyikulu. Kambe xana byi hetisekile ke? Matimu ya hlamula.

‘Handle Ko Lwa Nyimpi’

Malembe-xidzana mambirhi endzhaku ka loko Esaya a tsale vuprofeta byakwe, hi vusiku bya October 5, 539 B.C.E., mavuthu ya Medo-Persia lama rhangeriweke hi Korexe Lonkulu ma dzime mitsonga ekusuhi na Babilona. Kambe Vababilona a va nga chavi nchumu. Hi ku ya hi n’wamatimu wa Mugriki Herodotus (wa lembe xidzana ra vuntlhanu B.C.E.), a va ri ni swakudya leswi a va ta heta malembe va ha dya swona.³ Nakambe a va sirheleriwe hi Nambu wa Yufrata ni marhangu lamakulu ya Babilona. Hambiswiritano, hi vusiku byebyo, hi ku ya hi Rungula ra Nabonidus, “vuthu ra Korexe ri nghene eBabilona ri nga lwanga nyimpi.”⁴ Xana sweswo swi kotekise ku yini ke?

Herodotus u hlamusela leswaku endzeni ka muti, vanhu “a va ri karhi va cina ni ku titsakisa enkhubyeni.”⁵ Hambiswiritano, ehandle Korexe a a hambukise mati ya Yufrata. Loko mati ma vohla, vuthu ra yena ri fambe hi nambu, mati ma fike hi le mindzhumbini ya vona. Va fambe va hundza hi le marhangwini yo leha ivi va nghena hi laha Herodotus a ku vuleke “tiheke leti pfulekeke enambyeni,” ku nga tiheke leti siyiweke ti nga pfariwanga hi vusopfa.⁶ (Ringanisa Daniyele 5:1-4; Yeremiya 50:24; 51:31, 32.) Van’wamatimu van’wana, ku katsa na Xenophon (c. 431–c. 352 B.C.E.), kun’we ni swiphepherhele swa tinhlanga to tontswa leswi kumiweke hi vayimburi, va tiyisa leswaku Babilona wu wisiwe hi xitshuketa hi Korexe.⁷

Vuprofeta bya Esaya malunghana na Babilona byi hetiseke hi ndlela yoleyo. A swi tano ke? Xana swi nga endleka leswaku lebyi ku nga ri vuvhumbi kambe ku ri mhaka leyi tsariweke loko yi endlekile? Entiyisweni sweswo swi nga ha vutisiwa ni hi vuprofeta lebyin’wana bya Bibele.

Xana Ko Va Matimu Lama Hundzuriweke Vuprofeta Hi Vukanganyisi?

Loko vaprofeta va le Bibeleni—ku katsa na Esaya—va lo tsala matimu hi ndlela yin’wana leswaku ma vonaka ma ri vuprofeta, swi vula leswaku vanhu lava a va ri vakanganyisi va mano ntsena. Kambe xana xikongomelo xa vukanganyisi byo tano a xi ta va xihi ke? Vaprofeta va ntiyiso va swi veke erivaleni swinene leswaku a va nga ta pfumela ku fumbarherisiwa. (1 Samuwele 12:3; Daniyele 5:17) Naswona ana se hi kambisise vumbhoni lebyi khorwisaka bya leswaku vatsari va Bibele (lava vo tala va vona a va ri vaprofeta) a ku ri vanhu lava tshembekaka lava a va tiyimisele ku paluxa ni swihoxo swa vona leswi khomisaka tingana. A swi tshembisi leswaku vanhu va muxaka lowu a va ta va ni mboyamelo wo endla vukanganyisi byo rharhangana, va hundzula matimu ma vonaka ma ri vuprofeta.

Ku ni swin’wana leswi faneleke ku xiyiwa. Vuprofeta byo tala bya Bibele a byi tamele vuavanyisi lebyi vavaka lebyi a byi kongomisiwe eka varikwavo va vaprofeta lava a va byi vula, lava a va katsa vaprista ni vafumi. Hi xikombiso, Esaya u sole xiyimo lexi solekaka xa mahanyelo ya Vaisrayele—xa varhangeri ni tiko—enkarhini wa yena. (Esaya 1:2-10) Vaprofeta van’wana va paluxe swidyoho swa vaprista hi matimba. (Sofoniya 3:4; Malakiya 2:1-9) A swi twisiseki leswaku ha yini a va ta luka vuprofeta lebyi a byi tamele vuavanyisi byo vava swonghasi lebyi a byi kongomisiwe eka varikwavo, ni leswaku ha yini vaprista va pfumelelane ni mano yo tano.

Tlhandla-kambirhi, vaprofeta—loko ku ri leswaku a va ri vakanganyisi—ha yini a va ta twarisa vukanganyisi byo tano hi ku nonon’hweriwa lokukulu? Ku dyondza a swi khutaziwa eIsrayele. Vana a va dyondzisiwa ku hlaya ni ku tsala va ha ri vatsongo. (Deteronoma 6:6-9) Ku tihlayela Matsalwa u ri wexe a swi khutaziwa. (Pisalema 1:2) Vanhu a va hlayeriwa Matsalwa emasinagogeni hi Savata vhiki na vhiki. (Mintirho 15:21) A swi tshembisi leswaku tiko hinkwaro leri dyondzekeke, leri a ri ma tiva kahle Matsalwa, a ri ta kanganyisiwa hi mano yo tano.

Handle ka sweswo, vuprofeta bya Esaya byi ni rungula leri engetelekeke hi ta ku wa ka Babilona. Eka byona ku ni vuxokoxoko lebyi a swi nga ta koteka ku byi tsala loko se byi hetisekile.

“A Nga Ka A Nga Ha Pfušiwi Ni Siku Riṅwe”

Xana Babilona a wu ta hundzuka yini endzhaku ka ku wa ka wona? Esaya u vhumbile a ku: “A nga ka a nga ha pfušiwi ni siku riṅwe, v̌anhu v̌a nga ka v̌a nga aki kona ku yisa e tinšakeni ta tinšaka. Mu-Arabia a nga ka a nga dzimi miṭonga ya yena kona, ni v̌arisi v̌a nga ka v̌a nga aki maṭhanga kona.” (Esaya 13:20) Entiyisweni a swi ta hlamarisa ku vhumba leswaku emutini wo tano lowu tshameke endhawini leyinene a ku nga ha ta pfuka ku tshame munhu. Xana Esaya a nga va a tsale marito yakwe loko a vone Babilona wu nga ha ri na vaaki?

Endzhaku ko tekiwa hi Korexe, Babilona lowu a wu ri ni vaaki—hambileswi a wu nga ha nyawuli—wu hambete wu va kona malembe-xidzana yo tala. Tsundzuka leswaku Matsalwa-songwa ya Lwandle leri Feke ma katsa ni kopi ya buku hinkwayo ya Esaya ya lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E. Hi nkarhinyana lowu tsalwa-songwa rero a ri kopiwa ha wona, Vaparta va sungule ku fuma muti wa Babilona. Hi lembe-xidzana ro sungula C.E., a ku ri ni vutshamo bya Vayuda eBabilona, kutani Petro mutsari wa Bibele u endzele kwalaho. (1 Petro 5:13) Hi nkarhi wolowo, Tsalwa-songwa ra Lwandle leri Feke ra Esaya ana se a ri ri ni kwalomu ka malembe-xidzana mambirhi ri ri kona. Kutani hi lembe-xidzana ro sungula C.E., muti wa Babilona a wa ha ri ni vaakinyana, kambe buku ya Esaya se a ku ri khale swinene yi hetiwile.a

Hilaha swi vhumbiweke hakona, muti wa Babilona wu hetelele wu ri “nhulu ya maribye.” (Yeremiya 51:37) Hi ku ya hi xidyondzi xa Muheveru Jerome (wa lembe-xidzana ra vumune C.E.), esikwini ra yena Babilona a ku ri vuhlotelo lebyi a byi ri ni “swiharhi swa mixaka hinkwayo.”⁹ Babilona wa ha pfumala vaaki ni namuntlha.

Esaya u fe a nga si vona Babilona wu ri hava vaaki. Kambe marhumbi ya muti wolowo lowu tshameke wu va wa matimba, lama nga kwalomu ka 80 wa tikhilomitara edzongeni wa Baghdad, laha namuntlha ku nga eIraq, ma nyikela vumbhoni lebyi nga erivaleni bya ku hetiseka ka marito yakwe lama nge: “A nga ka a nga ha pfušiwi ni siku riṅwe.” Ku pfuxiwa kwihi ni kwihi ka muti wa Babilona tanihi xinavetisi xa vavalangi ku nga koka vaendzi, kambe “rav̌i ni hluke” ra Babilona swi fele makumu.—Esaya 13:20; 14:22, 23.

Xisweswo muprofeta Esaya a nga vulanga vuprofeta lebyi nga riki erivaleni lebyi nga endliwaka leswaku byi fanela xiendlakalo xihi na xihi xa nkarhi lowu taka. Naswona a nga tsalanga matimu hi ndlela yin’wana leswaku ma vonaka ma ri vuprofeta. Anakanya: Ha yini mukanganyisi a a ta tiya nhlana a “profeta” mhaka leyi yena a a nga ta swi kota nikatsongo ku yi lawula—ya leswaku Babilona wa matimba a wu nga ha ta va ni vaaki ni siku ni rin’we?

Vuprofeta lebyi bya ku wa ka Babilona ko va xikombiso xin’we ntsena xa le Bibeleni.b Eka vo tala, ku hetiseka ka vuprofeta bya Bibele i xikombiso xa leswaku yi fanele yi huma exihlobyeni lexi tlulaka munhu wa nyama. Kumbexana wa pfumela leswaku kahle-kahle buku leyi ya vuprofeta swa fanela ku yi kambisisa. Ku ni nchumu wun’we lowu tiyeke: Ku ni ku hambana lokukulu exikarhi ka vuvhumbi lebyi nga riki erivaleni kumbe bya mintlhaveko bya vaprofeta va namuntlha ni vuprofeta lebyi nga erivaleni, lebyi twisisekaka ni lebyi kongomeke bya le Bibeleni.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni eka tluka 28]

Xana vatsari va Bibele a va ri vaprofeta lava pakanisaka kumbe vakanganyisi va mano?

[Xifaniso eka tluka 29]

Marhumbi ya Babilona wa khale