Mianakanyo Leyi Yi Nghena Eka Vukhongeri Bya Le Vuxeni
“Minkarhi hinkwayo a ndzi ehleketa leswaku ku nga fi ka moya-xiviri a ku ri ntiyiso lowu tivekaka emisaveni hinkwayo, lowu amukeri- waka hi un’wana ni un’wana. Kutani a ndzi hlamarile hakunene loko ndzi twa leswaku tintlhari tin’wana letikulu ta le Vuxeni ni ta le Vupela-dyambu, ti tshame ti kanetana swinene malunghana ni dyondzo leyi. Sweswi ndza tivutisa leswaku mianakanyo ya ku nga fi yi nghenise ku yini eka dyondzo ya Vuhindu.”—XICHUDENI XA LE YUNIVHESITI LEXI KURISIWEKE XI RI MUHINDU.
1. Ha yini swi ri swa nkoka eka hina ku tiva masungulo ni ku hangalaka ka dyondzo ya ku nga fi ka munhu, eka vukhongeri byo hambana-hambana?
XANA mianakanyo ya leswaku munhu u ni moya-xiviri lowu nga fiki yi nghenise ku yini eka Vuhindu ni le ka vukhongeri byin’wana bya le Vuxeni? Xivutiso lexi i xa nkoka hambi ku ri eka lava nga eVupela-dyambu, lava swi nga ha endlekaka va nga byi tolovelanga vukhongeri lebyi, tanihi leswi dyondzo leyi yi khumbaka langutelo ra un’wana ni un’wana hi vumundzuku. Hikwalaho ka leswi dyondzo ya ku nga fi ka munhu yi nga dyondzo leyi tolovelekeke evukhongerini byo tala namuntlha, ku tiva leswi dyondzo leyi yi sunguriseke xiswona, swi nga kondletela ku twisisana ni mbulavurisano lowu antswaka hakunene.
2. Ha yini India ri ve xihlovo lexi xiyekaka xa nkucetelo wa vukhongeri eAsia?
2 Ninian Smart, profesa wa tidyondzo ta vukhongeri eYunivhesiti ya Lancaster eBritain, u ri: “Ndhawu ya nkoka swinene ya nkucetelo wa vukhongeri le Asia a ku ri India. Leswi a swi endliwi hi leswi India hi yoxe yi sunguleke vukhongeri byo hlayanyana—Vuhindu, Vubudha, Vujayini, Vusikh ni byin’wana—kambe hikwalaho ka leswi byin’wana bya byona, ku nga Vubudha, byi wu cinceke swinene ndhavuko wa xiphemu lexikulu xa Asia Vuxa.” Mindhavuko yo tala leyi kuceteriweke hi ndlela leyi, “ya ha teka India yi ri kaya ra yona ra moya,” hi ku vula ka xidyondzi xa Muhindu, Nikhilananda. Kutani ke, dyondzo leyi ya ku nga fi yi nghenise ku yini eIndia ni le swiphen’wini swin’wana swa Asia?
Dyondzo Ya Vuhindu Ya Ntswariwo-nyingi
3. Hi ku ya hi n’wamatimu, xana dyondzo ya leswaku moya-xiviri wa rhurha eka xivumbiwa xin’wana wu ya eka xin’wana endzhaku ka rifu yi fambe na vamani ku ya eIndia?
3 Hi lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E., loko Pythagoras ni valandzeri va yena le Greece va ri karhi va seketela dyondzo ya ku rhurha ka mimoya-xiviri, tintlhari ta Mahindu leti tshamaka etimbuweni ta nambu wa Indus ni wa Ganges le India a ti sungula dyondzo leyi fanaka. Ku humelela ka dyondzo leyi hi nkarhi lowu fanaka “etikweni ra Magriki ni le India, swi vonaka swi nga tanga hi xiwelo,” hi ku vula ka n’wamatimu Arnold Toynbee. Toynbee u ri: “Xihlovo xin’wana lexi swi nga ha endlekaka ku ri xona [xi veke ni nkucetelo], i vanhu lava tsendzelekaka vo huma eYuropa ni le Asia, lava hi lembe-xidzana ra vu-8 ni ra vu-7 B.C., va rheleleke va nghena eIndia, Dzonga Vupela-dyambu bya Asia, tiko leri nga mananga eribuweni ra le n’walungwini ra Lwandle ra Ntima, Balkan ni le tinhlonhleni ta Anatolia.” Tinxaka leti rhurhaka ta le Yuropa ni ta le Asia handle ko kanakana ti fambe ni dyondzo ya ku rhurha ka moya-xiviri wu suka eka xivumbiwa xin’wana wu ya eka xin’wana ti ya na yona le India.
4. Ha yini dyondzo ya leswaku moya-xiviri wa rhurha eka xivumbiwa xin’wana wu ya eka xin’wana endzhaku ka rifu yi tsakisa eka tintlhari ta Mahindu?
4 Vuhindu byona byi sungule khalenyana le India, loko ku fika Vaaryan kwalomu ka 1500 B.C.E. Ku sukela eku sunguleni, Vuhindu a byi pfumela leswaku moya-xiviri wu hambanile ni miri, ni leswaku moya-xiviri a wu pona rifu. Xisweswo Mahindu a ma gandzela vakokwana naswona a ma veka swakudya ma vekela mimoya-xiviri ya vafi va vona leswaku yi ta dya. Endzhaku ka malembe-xidzana yo hlayanyana loko dyondzo ya ku rhurha ka moya-xiviri wu suka eka xivumbiwa xin’wana wu ya eka xin’wana yi fika eIndia, yi fanele yi tsakise tintlhari ta Mahindu leti a ti dodombisana ni xiphiqo xa vuako hinkwabyo xa vubihi ni ku xaniseka ka vanhu. Loko ti hlanganisa dyondzo leyi ni leswi vuriwaka nawu wa Karma, nawu wa xivangelo na vuyelo, tintlhari ta Mahindu ti sungule dyondzo ya ntswariwo-nyingi leyi eka yona swiendlo leswinene ni leswo biha eka vutomi bya nkarhi wo karhi swi hakeriwaka kumbe swi rihisiwa eka vutomi lebyi tlhandlamaka.
5. Hi ku ya hi Vuhindu, hi yihi pakani leyikulu ya moya-xiviri?
5 Kambe a ku ri ni dyondzo yin’wana nakambe, leyi kuceteleke dyondzo ya Vuhindu malunghana ni moya-xiviri. Encyclopædia of Religion and Ethics, yi ri: “Swi vonaka swi ri ntiyiso leswaku enkarhini lowu dyondzo ya ku rhurha ka moya-xiviri wa xivumbiwa xin’wana wu ya eka xivumbiwa xin’wana ni dyondzo ya karma swi sunguriweke ha wona, kumbe hambi ku ri emahlweninyana, dyondzo yin’wana . . . a yi sungula hakatsongo-tsongo eka ntlawa wutsongo wa tintlhari eIndia N’walungu—dyondzo ya filosofi ya Brahman-Ātman [Brahman wa le henhla-henhla la nga riki na makumu, mutumbuluxi wa hinkwaswo].” Dyondzo leyi yi hlanganisiwe ni dyondzo ya ntswariwo-nyingi leswaku ku fikeleriwa pakani leyi heleleke ya Mahindu—ku ntshunxiwa eka ndzhendzeleko wa ku rhurha ka moya-xiviri wu suka eka xivumbiwa xin’wana wu ya eka xin’wana leswaku wu tlhelela eka mutumbuluxi wa hinkwaswo. Dyondzo leyi ya Mahindu yi fikeleriwa hi ku lwela ku hanya hi ndlela leyi amukelekaka evanhwini na hi ku tirhisa vutivi lebyi hlawulekeke bya Mahindu.
6, 7. Hi yihi dyondzo ya Mahindu ya namuntlha, malunghana ni Vutomi bya le Ndzhaku ka Rifu?
6 Xisweswo, vavanuna va Mahindu vo tlhariha va nghenise dyondzo ya ku rhurha ka moya-xiviri wu suka eka xivumbiwa xin’wana wu ya eka xin’wana endzhaku ka rifu, eka dyondzo ya ntswariwo-nyingi, hi ku yi hlanganisa ni nawu wa Karma ni dyondzo ya Brahman. Octavio Paz, mutlhokovetseri la wineke Sagwadi ra Nobel tlhelo khale ka muyimeri wa Mexico le India, wa tsala: “Loko Vuhindu byi hangalaka, dyondzo yoleyo na yona yi hangalakile . . . tanihi leswi yi nga ya nkoka eka Vubrahman, Vubudha ni vukhongeri byin’wana bya le Asia: metempsychosis, ku rhurha ka mimoya-xiviri yi suka eka xivumbiwa xin’wana yi ya eka xin’wana endzhaku ka rifu yi tsemakanya yi ya eka vutomi byin’wana lebyi landzelelanaka.”
7 Dyondzo ya ntswariwo-nyingi i mhingu ya Vuhindu bya namuntlha. Nikhilananda, mutivi wa filosofi wa Muhindu, u ri: “Mhaka ya leswaku ku hanya u nga fi a hi mfanelo ya vanhu va nga ri vangani lava hlawuriweke, kambe i lunghelo leri munhu un’wana ni un’wana a velekiwaka a ri na rona, i nchumu lowu amukeriwaka hi Muhindu un’wana ni un’wana la tinyiketeleke.”
Ndzhendzeleko Wa Ku Tswariwa Nakambe Eka Vubudha
8-10. (a) Xana Vubudha byi byi hlamusela njhani vukona? (b) Xana xidyondzi xa Mubudha xi ku hlamusela njhani ku tswariwa nakambe?
8 Vubudha byi sunguriwe le India kwalomu ka 500 B.C.E. Hi ku ya hi ndhavuko wa Mabudha, hosana ya Maindiya leyi vuriwaka Siddhārtha Gautama, loyi a tiviweke tanihi Budha endzhaku ko kuma ku voningeriwa, hi yena a sunguleke Vubudha. Tanihi leswi a byi huma eka Vuhindu, tidyondzo ta byona ta fana hi tindlela to karhi ni letiya ta Vuhindu. Hi ku ya hi Vubudha, vukona i ndzhendzeleko lowu yaka emahlweni wa ku velekiwa nakambe ni rifu, naswona ku fana ni le ka Vuhindu, xiyimo xa munhu un’wana ni un’wana eka vutomi bya sweswi xi lawuriwa hi swiendlo swa yena swa vutomi bya nkarhi lowu hundzeke.
9 Kambe Vubudha a byi hlamuseli vukona tanihi moya-xiviri wa munhu lowu ponaka rifu. Arnold Toynbee u ri: “Eka moya-xiviri wa munhu [Buddha] u vone ntlhandlamano lowu hundzaka hi ku hatlisa wa swiyimo, lowu vaka kona hikwalaho ka ntshembo. Kambe, Buddha a a pfumela leswaku xin’wana—xiyimo kumbe matimba yo karhi—xa hundzisiwa ku suka eka vutomi byin’wana xi ya eka byin’wana. Dok. Walpola Rahula, xidyondzi xa Mubudha, wa hlamusela:
10 “Nchumu lowu hanyaka kahle-kahle ko va mpfangano wa matimba kumbe ntamu wa miri ni wa mianakanyo. Leswi hi swi vulaka rifu i ku nga tirhi hilaha ku heleleke ka miri. Xana matimba lawa hinkwawo ya yima hilaha ku heleleke loko miri wu yima ku tirha? Vubudha byi ri ‘E-e.’ Ku rhandza, ku navela, ku navela ku va kona, ku hambeta u hanya, ku tswariwa ko tala, i matimba lamakulu lama tiyisaka vutomi hinkwabyo, swilo hinkwaswo, naswona ma tiyisa misava hinkwayo. Lawa i matimba lamakulu, ntamu lowukulu emisaveni. Hi ku ya hi Vubudha, matimba lawa a ma yimi loko miri wu yima ku tirha, ku nga ku fa; kambe ma ya emahlweni ma tikombisa hi xivumbeko xin’wana, ma humesa ku va kona nakambe loku vuriwaka ku tlhela u tswariwa.”
11. Hi rihi langutelo ra Mabudha malunghana ni Vutomi bya le Ndzhaku ka Rifu?
11 Ndlela leyi Mabudha ma byi langutaka ha yona Vutomi bya le Ndzhaku ka Rifu hi leyi: Munhu u tshama a ri kona, handle ka loko munhu a kume pakani yo hetelela ya Nirvana, ku nga ku ntshunxiwa eka ndzhendzeleko wa ku tswariwa nakambe. Nirvana a hi xiyimo xa ntsako lowu nga heriki kumbe xa ku va ni muendli wa hinkwaswo. I xiyimo xa ku nga vi kona— “ndhawu leyi ku nga fiwiki” leyi hambaneke ni vutomi bya munhu wa nyama. Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary yi hlamusela “Nirvana” tanihi “ndhawu kumbe xiyimo xa ku rivala hi swiphiqo, xitlhavi kumbe nchumu wihi na wihi wun’wana.” Ematshan’weni yo lava ku nga fi, Mabudha ma khutaziwa ku ku hundza hi ku fikelela Nirvana.
12-14. Xana swivumbeko swo hambana-hambana swa Vubudha swi yi hlamusela njhani dyondzo ya ku nga fi?
12 Loko byi ri karhi byi hangalakela etindhawini to hambana-hambana ta le Asia, Vubudha byi hundzule tidyondzo ta byona leswaku ti twanana ni tidyondzo ta tindhawu teto. Hi xikombiso, Vubudha bya Mahayana, ku nga lebyi tolovelekeke eChina ni le Japani, byi pfumela eka dyondzo ya swikwembu swa le tilweni, kumbe Vabudha va nkarhi lowu taka. Swikwembu leswi swi wu tlherisela endzhaku nkarhi wa swona wo kuma Nirvana, leswaku swi hambeta swi tswariwa ko tala, leswaku swi tirhela van’wana, swi va pfuna va kota ku yi kuma. Xisweswo munhu a nga hlawula ku ya emahlweni ni ndzhendzeleko wa ku tswariwa nakambe hambiloko se a yi kumile Nirvana.
13 Ndzulamiso wun’wana lowu veke ni matimba ngopfu-ngopfu eChina ni le Japani a ku ri dyondzo ya Tiko Leri Tengeke Ra Le Vupela-dyambu, leri vumbiweke hi Buddha Amitabha, kumbe Amida. Lava vitanaka vito ra Buddha hi ripfumelo va tswariwa nakambe eTikweni Leri Tengeke, kumbe paradeyisi, laha swi olovaka leswaku munhu a kuma ku voningeriwa ko hetelela. Xana i yini lexi cinceke eka dyondzo leyi? Profesa Smart, la boxiweke eku sunguleni, wa hlamusela: “Hilaha swi nga rindzeriwaka hakona, paradeyisi yo vangama, leyi hlamuseriweke hi ndlela leyi twisisekaka eka man’wana ya matsalwa ya Mahayana, yi sive nirvana eka dyondzo leyi tolovelekeke, tanihi pakani leyikulu.”
14 Vubudha bya le Tibet byi hlanganisa tidyondzo tin’wana ta kwalaho. Hi xikombiso, buku ya vafi ya Tibet yi hlamusela vuyo bya munhu loko a ha rindzele ku tswariwa nakambe. Ku vuriwa leswaku vafi va vekiwa erivonini leri vangamaka swinene emahlweni ka xikwembu, naswona lava tsandzekaka ku tiyiselela ku vonakala loku a va wu kumi ntshunxeko kambe va tlhela va tswariwa. Kahle-kahle, Vubudha hi swivumbeko swa byona swo hambana-hambana byi dyondzisa mianakanyo ya ku nga fi.
Ku Gandzela Vakokwana Eka Vushinto Bya Le Japani
15-17. (a) Xana ku gandzela mimoya ya vakokwana swi sungurise ku yini eka Vushinto? (b) Xana dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri i ya xisekelo eka Vushinto hi ndlela yihi?
15 Vukhongeri a byi ri kona eJapani emahlweni ka ku fika ka Vubudha hi lembe-xidzana ra vutsevu C.E. A ku ri vukhongeri lebyi a byi nga ri na vito, naswona a byi ri ni tidyondzo leti khumbaka mahanyelo ni mikhuva ya vanhu. Hambiswiritano, loko ku nghena Vubudha ku ve ni xilaveko xo hambanisa vukhongeri bya Majapani eka lebyiya byimbe. Kutani rito leri nge “Shinto,” leri vulaka leswaku “ndlela ya swikwembu,” ri humelerile.
16 Xana Vushinto byo sungula a byi dyondzisa yini malunghana ni Vutomi bya le Ndzhaku ka Rifu? Kodansha Encyclopedia of Japan, yi vula leswi malunghana ni ku sungula ka ku byariwa ka rhayisi enhlangasini, “vurimi bya le nhlangasini a byi lava leswaku vanhu va hleriwa kahle naswona va tshamiseka, hiloko ku sunguriwa mihivahivana ya vurimi—leyi hi ku famba ka nkarhi yi veke ni xandla swinene eka byona—Vushintō.” Ku chava mimoya-xiviri ya vanhu lava feke swi vangele vanhu lava va khale leswaku va sungula mihivahivana yo yi rhurisa. Leswi swi hundzuke ku gandzela mimoya ya vakokwana.
17 Hi ku ya hi dyondzo ya Vushinto, moya-xiviri lowu “humeke” wa ha ri ni vumunhu bya wona, kambe byi thyakisiwe hi rifu. Loko lava feriweke va endla mihivahivana yo tsundzuka mufi, moya-xiviri wa mufi wa tengisiwa ku fikela laha ku sukaka mona hinkwawo, kutani wu va wo rhula ni lowu nga ni musa. Hi ku famba ka nkarhi, moya wa mufi wu fikelela xiyimo xa ku va xikwembu, kumbe muhlayisi. Tanihi leswi a byi ri kona hi nkarhi wa ku sungula ka Vubudha, Vushinto na byona byi katse tidyondzo tin’wana ta Vubudha, ku katsa ni dyondzo ya paradeyisi. Xisweswo, hi kuma leswaku dyondzo ya ku nga fi, i dyondzo ya xisekelo eka Vushinto.
Ku Nga Fi Eka Vutao, Ku Gandzela Vakokwana Eka Vuconfucius
18. Xana hi yihi mianakanyo ya Vutao malunghana ni ku nga fi?
18 Vutao byi sunguriwe hi Lao-tzu, loyi ku vuriwaka leswaku a a tshama eChina eka lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E. Hi ku ya hi Vutao, pakani ya vutomi i ku twananisa ntirho wa munhu na Tao—ndlela ya ntumbuluko. Mianakanyo ya Matao malunghana ni ku nga fi yi nga katsakanyiwa hi ndlela leyi: Tao i nsinya wa nawu lowu lawulaka wa vuako hinkwabyo. Tao a nga na masungulo naswona a nga na makumu. Hi ku hanya hi ku fambisana na Tao, munhu u tirhisana na yena kutani a nga vi na makumu.
19-21. Ku ehleketelela ka Vutao ku yise eka ku tikarhata kwihi?
19 Eka matshalatshala ya vona yo hlanganisiwa ni ntumbuluko, Matao hi ku famba ka nkarhi ma tsakele ngopfu-ngopfu ku nga vi na makumu ka wona ni vuswikoti bya wona bya ku tipfuxeta. Va anakanye leswaku, kumbexana loko vo hanya hi ku pfumelelana na Tao, kumbe ndlela ya ntumbuluko, munhu a nga tshubula swihundla swa ntumbuluko kutani a sirheleleka eka ku vaviseka emirini, mavabyi ni rifu.
20 Matao ma sungule ku tirhisa ku anakanyisisa, ku hefemula ni madyelo, leswi ku anakanyiwaka leswaku swi nga hlwerisa ku bola ni ku fa ka miri. Hi ku hatlisa ku sungule ku va ni mintsheketo leyi vulavulaka hi vanhu lava nga fangiki lava swi kotaka ku haha emapapeni va tangunuka ni ku tlhela va nyamalala hi ku rhandza ka vona, lava a va tshama etintshaveni leti kwetsimaka kumbe eswihlaleni swa le kule, ku ringana malembe ya ntsandza-vahlayi, va hanya hi mberha kumbe hi mihandzu ya vungoma. Matimu ya Machayina ma vika leswaku hi 219 B.C.E., mufumi Ch’in Shih Huang Ti u rhumele swikepe swo tala swi ri ni vafana ni vanhwanyana va 3 000 leswaku va ya kuma xihlala lexi nga ni ndhuma xa P’eng-lai, ku nga vutshamo bya mimoya-xiviri leyi poneke rifu, leswaku va ta vuya ni ntsembyana wa ku nga fi. Handle ko kanakana, a va vuyanga na wona ntsembyana wolowo.
21 Ku lavisisa vutomi lebyi nga heriki ku susumetele Matao leswaku ma tirhisa mpfangano wa tiphilisi ta ku kuma ku nga fi ni nsuku. Hi ku ya hi langutelo ra Matao, vutomi byi va kona loko matimba lama hambaneke ya yin na yang (xisati ni xinuna) ma hlangana. Xisweswo, hi ku hlanganisa ntsopfu (wa ntima, kumbe yin) na mekhuri (yo vangama kumbe yang), vaendli va murhi lowu a va tekelela endlelo ra ntumbuluko naswona a va anakanya leswaku vuyelo byi ta va philisi ya ku nga fi.
22. I yini leswi vangiweke hi nkucetelo wa Vubudha eka vutomi bya vukhongeri bya Machayina?
22 Hi lembe-xidzana ra vunkombo C.E., Vubudha byi nghene eka vutomi bya vukhongeri bya Machayina. Vuyelo bya kona ku ve mpfangano lowu katsaka mikhuva ya Vubudha, vungoma ni ku gandzela vakokwana. Profesa Smart u ri: “Vubudha ni Vutao byi endle leswaku tidyondzo ta vutomi bya le ndzhaku ka rifu, leti a ti nga twali loko ti pimanisiwa ni vugandzeri bya vakokwana bya le China wa khale, ti hleriwa ni ku tiyisiwa kahle.”
23. Xana a xi ri xihi xiyimo xa Confucius malunghana ni ku gandzela vakokwana?
23 Confucius, yin’wana ya tintlhari leti dumeke ta le China ta lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E., loyi filosofi ya yena yi veke xisekelo xa Vuconfucius, a nga vulavulanga ngopfu hi Vutomi bya le Ndzhaku ka Rifu. Ematshan’weni ya sweswo, u kandziyise nkoka wa mahanyelo lamanene ni mahanyelo lama amukelekaka evanhwini. Kambe a a nga lwisani ni ku gandzela vakokwana naswona u kandziyise swinene ku tlangela mihivahivana ni minkhuvo leyi fambisanaka ni mimoya ya vakokwana lava feke.
Vukhongeri Byin’wana Bya Le Vuxeni
24. Xana Vujayini byi dyondzisa yini malunghana ni moya-xiviri?
24 Vujayini byi sunguriwe le India hi lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E. Musunguri wa byona, Mahāvīra, u dyondzise leswaku swilo hinkwaswo leswi hanyaka swi ni mimoya-xiviri leyi nga riki na makumu ni leswaku ku ponisiwa ka moya-xiviri eka vuhlonga bya Karma ka koteka hi ku tirhisa ntsena ku titsona lokukulu ni ku tilaya ni ku ka u nga vi na tihanyi eka swivumbiwa hinkwaswo. Majayini ma ha namarhele tidyondzo leti ku ta fikela namuntlha.
25, 26. Hi tihi tidyondzo ta Mahindu leti kumekaka ni le ka Vusikh?
25 India nakambe i kaya ra Vusikh, ku nga vukhongeri lebyi nga ni vanhu va 19 wa timiliyoni. Vukhongeri lebyi byi sungule hi lembe-xidzana ra vu-16 loko Guru Nānak a anakanye ku hlanganisa leswinene eka Vuhindu ni Vuislam ivi a vumba vukhongeri lebyi hlanganeke. Vusikh byi teke tidyondzo ta Mahindu ta ku nga fi ka moya-xiviri, ntswariwo-nyingi ni Karma.
26 Swi le rivaleni leswaku dyondzo ya leswaku vutomi byi ya emahlweni endzhaku ka ku fa ka miri, i dyondzo ya xisekelo eka byo tala bya vukhongeri bya le Vuxeni. Kambe, ku vuriwa yini hi Vujagana, Vuyuda ni Vuislam?
[Mepe lowu nga eka tluka 10]
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)
CENTRAL ASIA
KASHMIR
TIBET
CHINA
KOREA
JAPAN
Banaras
INDIA
Buddh Gaya
MYANMAR
THAILAND
CAMBODIA
SRI LANKA
JAVA
3RD CENTURY B.C.E.
1ST CENTURY B.C.E.
1ST CENTURY C.E.
4TH CENTURY C.E.
6TH CENTURY C.E.
7TH CENTURY C.E.
Vubudha byi kucetele Asia Vuxa hinkwaro
[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]
Ntswariwo-nyingi i phuphu ya Vuhindu
[Xifaniso lexi nga eka tluka 11]
Hi ku hanya hi ku pfumelelana ni ntumbuluko, Mutao u ringeta ku va la nga riki na makumu
[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]
Confucius a a nga lwisani na kona ku gandzela vakokwana