Vutomi Endzhaku Ka Rifu—Xana Vanhu Va Pfumela Yini?

“Xana loko munhu la tiyeke emirini a fa a nga tlhela a hanya?”—YOBO 14:14, NW.

1, 2. Xana vanhu vo tala va tichavelela hi ndlela yihi loko va feriwe hi munhu loyi va n’wi rhandzaka?

EMOXARINI le Mutini wa New York, vanghana ni vandyangu a va fole layini va ya ebokisini leri pfuriweke ra mufana wa malembe ya 17 hi vukhale, loyi miri wa yena lowutsongo a wu hetiwe hi khensa, ku nga ri na loyi a vulavulaka. Manana la tshovekeke mbilu u vula leswi hi ku phindha-phindha, mihloti yi ri karhi yi xiririka: “Tommy u tsakile sweswi. Xikwembu a xi lava ku va na Tommy etilweni.” Sweswo hi leswi a dyondzisiweke swona.

² Tikhilomitara ta kwalomu ka 11 000 ku suka laha u ya eJamnagar, le Indiya, n’wana lonkulu eka vafana vanharhu u lumeka tihunyi endhawini yo hisela mintsumbu, leswaku a ta hisa ntsumbu wa tata wakwe la feke. Loko ku tshwa ka tihunyi ku ri karhi ku vanga pongo, Brahman u endla swikhongelo swa Sanskrit leswi nge: “Onge moya-xiviri lowu nga fiki wu nga hambeta wu endla matshalatshala yo fikelela vun’we ni xikwembu.”

3. Hi swihi swivutiso leswi karhateke vanhu ku sukela khale?

³ Rifu ri kona hinkwako. (Varhoma 5:12) Swi tolovelekile leswaku hi tivutisa loko rifu ku ri ku hela ka hinkwaswo. Loko a anakanyisisa hi ndzhendzeleko wa ntumbuluko wa swimilana, Yobo, nandza wa khale la tshembekaka wa Yehovha Xikwembu, u te: “Hikuva ni murhi wu ni ntshembo. Loko wu tsemiwa, wu ta hluka nakambe, naswona xirhabyana xa wona xi ta tshama xi ri kona.” Kutani ku vuriwa yini hi vanhu? “Xana loko munhu la tiyeke emirini a fa a nga tlhela a hanya?” Yobo u vutisile. (Yobo 14:7, 14, NW) Hi malembe yo tala, vanhu etikweni rin’wana ni rin’wana va anakanyisise hi swivutiso leswi: Xana ku ni vutomi endzhaku ka rifu? Loko swi ri tano, i vutomi bya muxaka muni? Hikokwalaho, xana vanhu va pfumela yini? Naswona ha yini?

Tinhlamulo To Tala, Yinhla Yin’we

4. Xana vanhu va vukhongeri byo hambana-hambana va pfumela yini malunghana ni vutomi endzhaku ka rifu?

⁴ Vo tala lava tivulaka Vakreste va tshemba leswaku endzhaku ka rifu, vanhu va ya etilweni kumbe etiheleni. Mahindu wona ma pfumela eka ntswariwo-nyingi. Hi ku ya hi dyondzo ya Vuislam, ku ta va ni siku ra ku avanyisa endzhaku ka ku fa, laha Allah a nga ta kambisisa vutomi bya munhu un’wana ni un’wana kutani a n’wi avela ku ya eparadeyisini kumbe ku ya endzilweni wa tihele. Ematikweni man’wana, tidyondzo leti khumbaka vafi i mpfangano lowu nga twisisekiki wa ndhavuko wa ndhawu yoleyo swin’we ni Vukreste bya nomu. Hi xikombiso, le Sri Lanka Mabudha ni Makhatoliki ma siya tinyangwa ni mafasitere swi pfuriwile swinene, loko ku ri ni rifu emindyangwini ya vona, kutani bokisi ri vekiwa, milenge ya mufi yi langute enyangweni wa le mahlweni. Va tshemba leswaku leswi swi ta endla leswaku moya kumbe moya-xiviri wa mufi wu huma hi ku olova endlwini. Exikarhi ka Makhatoliki ni Maprotestente yo tala le Afrika Vupela-dyambu, i nchumu lowu tolovelekeke ku funengeta swivoni loko ku ri ni munhu la feke leswaku ku nga tshuki ku va ni loyi a langutaka xivoni kutani a vona moya wa munhu la feke. Kutani, endzhaku ka 40 wa masiku, vandyangu ni vanghana va tlangela ku tlhandluka ka moya-xiviri wa yena wu ya etilweni.

5. Xana vukhongeri byo tala byi pfumelelana eka dyondzo yihi ya xisekelo?

⁵ Ku nga khathariseki ku hambana-hambana loku, swi vonaka onge vukhongeri byo tala bya pfumelelana eka yinhla yin’we. Byi pfumela leswaku nchumu wun’wana endzeni ka munhu—ku nga ha va moya-xiviri, moya, kumbe xipuku—a wu fi naswona wu ya emahlweni wu hanya endzhaku ka ku fa ka miri. Kwalomu ka madzana hinkwawo ya vukhongeri ni mimpambukwa ya Vujagana byi seketela dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri. Nakambe leyi i dyondzo leyi tshembiwaka eka Vuyuda. Hi yona masungulo ya dyondzo ya Vuhindu ya ntswariwo-nyingi. Mamoslem ma pfumela leswaku moya-xiviri wu ya emahlweni wu hanya endzhaku ka loko miri wu file. Vaaki lava tumbulukeke eAustralia, vanhu va le Afrika lava pfumelaka leswaku moya wu hambanile ni miri, Mashinto, hambi ku ri Mabudha, hinkwavo va dyondzisa tidyondzo to hambana-hambana emhakeni leyi.

6. Xana swidyondzi swin’wana swi yi languta njhani mianakanyo ya leswaku moya-xiviri a wu fi?

⁶ Hi hala tlhelo, ku ni lava pfumelaka leswaku vutomi byi hela loko munhu a fa. Eka vona, mianakanyo ya leswaku mintlhaveko ni mianakanyo swi ya emahlweni swi hanya eka moya-xiviri lowu nga riki munhu, lowu ngo va ndzhuti ntsena lowu hambaneke ni miri, yi vonaka yi nga twali hilaha ku heleleke. Xidyondzi xa le Spain xa lembe-xidzana ra vu-20, ku nga Miguel de Unamuno wa tsala: “Ku pfumela leswaku moya-xiviri a wu fi i ku navela leswaku wu nga fi, kambe ku wu navelela sweswo i ku tikanganyisa.” Van’wana lava pfumelaka eka dyondzo leyi fanaka va katsa vanhu lava hambaneke vo tanihi vativi va filosofi va khale lava dumeke, Aristotle na Epicurus, n’anga Hippocrates, mutivi wa filosofi wa le Scotland David Hume, xidyondzi xa Muarabu Averroës na holobye-nkulu wo sungula wa le Indiya endzhaku ka ku kuma ntshunxeko wa ku tifuma, Jawaharlal Nehru.

7. Hi swihi swivutiso swa nkoka malunghana ni dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri leswi faneleke swi kambisisiwa sweswi?

⁷ Leswi hi langutaneke ni tidyondzo to tano leti hambanaka, hi fanele hi vutisa: Xana hakunene hi ni moya-xiviri lowu nga fiki? Loko moya-xiviri wu ri lowu faka, kutani swi tise ku yini leswaku dyondzo ya vunwa byo tano yi va xisekelo xa vukhongeri byo tala bya namuntlha? Xana mianakanyo leyi yi sungule kwihi? I swa nkoka leswaku hi kuma tinhlamulo ta swivutiso leswi leti nga ntiyiso ni leti enerisaka hikuva vumundzuku bya hina byi titshege hi tona. (1 Vakorinto 15:19) Kambe, xo sungula a hi kambisiseni ndlela leyi dyondzo leyi ya ku nga fi ka moya-xiviri yi sunguleke ha yona.

Masungulo Ya Dyondzo Leyi

8. Xana Socrates na Plato va yi yise njhani emahlweni dyondzo ya leswaku moya-xiviri a wu fi?

⁸ Vativi va filosofi va Magriki va lembe-xidzana ra vuntlhanu B.C.E., Socrates na Plato va tekiwa tanihi lava veke van’wana va vanhu vo sungula ku hangalasa dyondzo ya leswaku moya-xiviri a wu fi. Kambe, a hi vona vasunguri va dyondzo leyi. Ematshan’weni ya sweswo, va yi hlutile ivi va yi endla dyondzo ya filosofi, xisweswo va yi endla yi amukeleka swinene eka vanhu va le sikwini ra vona ni lava landzeleke. Ntiyiso hi leswaku Mazoroaster ya le Peresiya wa khale ni Vaegipta va le mahlweni ka vona na vona a va pfumela eka ku nga fi ka moya-xiviri. Kutani xivutiso hi lexi nge, Hi xihi xihlovo xa dyondzo leyi?

9. Hi xihi xihlovo xa nkucetelo lexi a xi tolovelekile eka mindhavuko ya khale ya le Egipta, Peresiya na Grikiya?

⁹ Buku leyi nge The Religion of Babylonia and Assyria, yi ri: “Emisaveni ya khale, Egipta, Peresiya na Grikiya a ma ri ni nkucetelo wa vukhongeri bya le Babilona.” Malunghana ni tidyondzo ta vukhongeri ta le Egipta, buku leyi yi ya emahlweni yi ku: “Hikwalaho ka ku tirhisana ka khale exikarhi ka Egipta na Babilona, hilaha swi paluxiwaka hakona hi swiphepherhele swa El-Amarna, a ku ri ni swilo swo tala leswi a swi ta endla leswaku mavonelo ni mikhuva ya le Babilona ma nghena eka vukhongeri bya le Egipta.”a Ku nga vuriwa leswi fanaka malunghana ni mindhavuko ya le Peresiya ni le Grikiya ya khale.

10. A ri ri rihi langutelo ra le Babilona hi vutomi endzhaku ka rifu?

¹⁰ Kambe xana Vababilona va khale a va pfumela leswaku moya-xiviri a wu fi? Emhakeni leyi, Profesa Morris Jastrow, Lontsongo wa le Yunivhesiti ya le Pennsylvania, U.S.A., u tsarile a ku: “Vanhu kumbe varhangeri va vukhongeri [va Babilona] a va nga anakanyi hi ku herisiwa hilaha ku heleleke ka nchumu lowu tshameke wu va kona. [Hi ku ya hi langutelo ra vona] rifu a ri ri muhocho wo hundzela eka muxaka wun’wana wa vutomi, naswona ku ala ku nga fi [ka vutomi bya namuntlha] ku kandziyisa ntsena leswaku rifu ri yisa evuton’wini byin’wana.” Ina, Vababilona a va kholwa leswaku vutomi bya muxaka wun’wana, hi xivumbeko xin’wana, a byi ya emahlweni endzhaku ka rifu. Va kombise leswi hi ku nghenisa swingolongondzwana loko va lahla vafi leswaku va ta swi tirhisa eka Vutomi bya le Ndzhaku ka Rifu.

11, 12. Endzhaku ka Ndhambi, hi kwihi laha dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri yi sunguleke kona?

¹¹ Ina, dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri yi hi tlherisela eka Babilona wa khale. Xana sweswo i swa nkoka? Hakunene, hikuva hi ku ya hi Bibele, muti wa Babele, kumbe Babilona, wu sunguriwe hi Nimrodo, ntukulu-xinguwe wa Nowa. Endzhaku ka Ndhambi ya misava hinkwayo ya le sikwini ra Nowa, vanhu hinkwavo a va vulavula ririmi rin’we naswona va ri ni vukhongeri byin’we. Nimrodo a nga “lwi na Yehovha” ntsena kambe yena ni valandzeri va yena va lave ku “tiendlela vito ra ndhuma.” Xisweswo, hi ku sungula muti ni ku aka xihondzo kwalaho, Nimrodo u sungule vukhongeri lebyi hambaneke.—Genesa 10:1, 6, 8-10; 11:1-4, NW.

¹² Ntsheketo wa xintu wu hlamusela leswaku Nimrodo u fe rifu ra tihanyi. Endzhaku ka ku fa ka yena, Vababilona hilaha ku twalaka, va fanele va n’wi xixime swinene tanihi musunguri, muaki ni hosi yo sungula ya muti wa vona. Tanihi leswi xikwembu Marduk (Merodaka) a xi tekiwa xi ri musunguri wa Babilona naswona tihosi to hlayanyana ta le Babilona ti vitaniweke hi vito ra xona, swidyondzi swin’wana swi ringanyete leswaku Marduk u yimela Nimrodo la gandzeriwaka. (2 Tihosi 25:27; Esaya 39:1; Yeremiya 50:2) Loko swi ri tano, kutani mianakanyo ya leswaku munhu u ni moya-xiviri lowu ponaka rifu, ana se a yi ri kona hi nkarhi wa ku fa ka Nimrodo. Ku nga khathariseki leswaku swona hi swihi, matimu ma paluxa leswaku endzhaku ka Ndhambi, ndhawu leyi dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri yi sunguleke eka yona a ku ri Babele, kumbe Babilona.

13. Xana dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri yi hangalakise ku yini emisaveni hinkwayo, naswona vuyelo byi ve byihi?

¹³ Bibele yi ya emahlweni yi kombisa leswaku Xikwembu xi hangalase makungu ya vaaki va xihondzo eBabele hi ku pfilunganya ririmi ra vona. Leswi a va nga ha swi koti ku vulavurisana, va tshike ntirho wa vona ivi va hangalaka “e misav̌eni hikwayo.” (Genesa 11:5-9) Hi fanele hi tsundzuka leswaku hambileswi ririmi ra vanhu lava a va ta va vaaki va xihondzo ri pfilunganyiweke, mianakanyo ni tidyondzo ta vona a swi nga pfilunganyiwanga. Hikwalaho, kun’wana ni kun’wana laha va yeke kona va fambe ni mianakanyo ya vona ya vukhongeri. Hi ndlela leyi tidyondzo ta vukhongeri ta le Babilona—ku katsa ni ya ku nga fi ka moya-xiviri—ti hangalakile emisaveni hinkwayo naswona ti ve masungulo ya vukhongeri lebyikulu bya misava. Hikwalaho ku sunguriwe mfumo wa misava wa vukhongeri bya mavunwa, lowu eBibeleni hilaha ku faneleke wu hlamuseriwaka tanihi “Babilona Lonkulu, mana wa tinghwavava ni wa swilo leswi nyenyetsaka swa misava.”—Nhlavutelo 17:5.

Mfumo Wa Misava Wa Vukhongeri Bya Mavunwa Wu Nghena eVuxeni

14. Xana tidyondzo ta vukhongeri ta le Babilona ti hangalakise ku yini ti ya etikweni ra Indiya?

¹⁴ Van’wamatimu van’wana va vula leswaku malembe yo tlula 3 500 lama hundzeke, ku rhurha lokukulu ku vangele vanhu va nhlonge yo kwalala va le Aryan lava humaka en’walungu-vupela-dyambu ku ya eNkoveni wa Indus, lowu sweswi wu nga ePakistan ni le Indiya. Ku suka kwalaho va hangalakele etimbaleni ta Nambu wa Ganges ni le Indiya. Vatshila van’wana va vula leswaku mianakanyo ya vukhongeri ya vahlapfa a yi sekeriwe eka tidyondzo ta khale ta le Iran ni le Babilona. Kutani, mianakanyo leyi ya vukhongeri yi ve timitsu ta Vuhindu.

15. Xana dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri yi sungule ku kucetela Mahindu ya manguva lawa hi ndlela yihi?

¹⁵ Le Indiya, dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri yi te hi xivumbeko xa dyondzo ya ntswariwo-nyingi. Hi ku lwisana ni xiphiqo xa matiko hinkwawo xa vubihi ni ku xaniseka ka vanhu, tintlhari ta Mahindu ti ve ni leswi vitaniwaka nawu wa Karma, nawu wa xivangelo ni vuyelo. Loko ti hlanganise nawu lowu ni dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri, ti sungule dyondzo ya ntswariwo-nyingi, leyi eka yona swiendlo leswinene ni leswo biha eka vutomi bya nkarhi wo karhi swi hakeriwaka kumbe swi rihisiwa eka vutomi lebyi tlhandlamaka. Pakani ya lava tshembekaka i moksha, kumbe ku ntshunxiwa eka ndzhendzeleko wa ku tswariwa nakambe ni ku va eka leswi swi vitaniwaka vun’we ni xikwembu, kumbe Nirvana. Hi malembe-xidzana, loko Vuhindu byi hangalaka, dyondzo ya ntswariwo-nyingi na yona yi hangalakile. Naswona dyondzo leyi yi hundzuke phuphu ya Vuhindu bya manguva lawa.

16. Hi yihi dyondzo ya Vutomi bya le Ndzhaku ka Rifu leyi sunguleke ku lawula mianakanyo ya vukhongeri ni mikhuva ya vanhu vo tala va le Vuxeni bya Asia?

¹⁶ Eka Vuhindu ku hume vukhongeri byin’wana, byo tanihi Vubudha, Vujayini ni Vusikh. Vukhongeri lebyi na byona byi pfumela eka dyondzo ya ntswariwo-nyingi. Ku tlula kwalaho, loko Vubudha byi nghena etindhawini to tala ta le Asia Vuxa—China, Korea, Japani ni kun’wana—byi khumbe ndhavuko ni vukhongeri bya xifundzha hinkwaxo hi ku helela. Leswi swi tswale vukhongeri lebyi kombisaka mpfangano wa tidyondzo, leti katsaka Vubudha, vungoma ni ku gandzela vakokwana. Lebyi a byi ri ni nkucetelo lowukulu exikarhi ka byona a ku ri Vutao, Vuconfucius na Vushinto. Xisweswo dyondzo ya leswaku vutomi byi ya emahlweni endzhaku ka loko miri wu file yi lawule mianakanyo ya vukhongeri ni mikhuva ya vanhu vo tala exiphen’wini xolexo xa misava.

Ku Vuriwa Yini Hi Vuyuda, Vujagana Ni Vuislam?

17. Xana Vayuda va khale a va pfumela yini malunghana ni vutomi bya le ndzhaku ka rifu?

¹⁷ Xana vanhu lava landzelaka vukhongeri bya Vuyuda, Vujagana ni Vuislam va pfumela yini malunghana ni vutomi endzhaku ka rifu? Eka vukhongeri lebyi, Vuyuda hi byona byi nga bya khale swinene. Timitsu ta byona ti hi tlherisela endzhaku hi kwalomu ka malembe ya 4 000 eka Abrahama—emahlweni swinene ka ku va Socrates na Plato va lunga dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri. Vayuda va khale a va pfumela eka ku pfuxiwa ka vafi hayi eka ku nga fi loku munhu a tswariwaka na kona. (Matewu 22:31, 32; Vaheveru 11:19) Kutani, xana dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri yi nghene njhani eka Vuyuda? Matimu ma hi nyika nhlamulo.

18, 19. Xana dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri yi nghenise ku yini eka Vuyuda?

¹⁸ Hi 332 B.C.E., Alekzanda Lonkulu u hlule Middle East, ku katsa na Yerusalema. Loko vatlhandlami va Alekzanda va ya emahlweni ni nongonoko wa yena wo hangalasa Xigriki, mpfangano wa mindhavuko yimbirhi—Xigriki na Xiyuda—wu humelerile. Hi ku famba ka nkarhi, Vayuda va sungule ku tolovelana ni dyondzo ya Magriki, naswona van’wana va ve vativi va filosofi.

¹⁹ Philo wa le Aleksandriya, wa lembe-xidzana ro sungula C.E., a ku ri un’wana wa vativi vo tano va filosofi lava nga Vayuda. A a xixima Plato swinene naswona u lwele ku hlamusela Vuyuda hi filosofi ya Xigriki, xisweswo a pfulela tintlhari leti a ti ta landzela ta Vayuda ndlela. Talmud—tinhlamuselo leti tsariweke hi varhabi ta milawu ya nomu—na yona yi kuceteriwe hi dyondzo ya Magriki. Encyclopaedia Judaica, yi ri: “Varhabi va Talmud a va pfumela leswaku moya-xiviri wu ya emahlweni wu hanya loko munhu a file.” Endzhakunyana tibuku ta xihundla ta Vayuda, to tanihi Cabala, ti dyondzise hambi ku ri ntswariwo-nyingi. Kutani, dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri yi nghene eka Vuyuda hi ndlela leyi tumbeleke ya filosofi ya Xigriki. Xana ku nga vuriwa yini hi ku nghena ka dyondzo leyi eka Vujagana?

20, 21. (a) Xana a xi ri xihi xiyimo xa Vakreste vo sungula malunghana ni filosofi ya Plato kumbe ya Magriki? (b) I yini lexi vangeleke ku hlanganisiwa ka mianakanyo ya Plato ni tidyondzo ta Vukreste?

²⁰ Vukreste bya xiviri byi sunguriwe hi Yesu Kreste. Miguel de Unamuno, la tshahiweke eku sunguleni u tsarile malunghana na Yesu a ku: “A a pfumela eku pfuxiweni ka nyama, hi ku ya hi ntolovelo wa Vayuda, hayi eka ku nga fi ka moya-xiviri, hi ku ya hi mukhuva wa Plato [wa Mugriki].” U gimete hi ku: “Ku nga fi ka moya-xiviri . . . i dyondzo ya filosofi ya vuhedeni.” Hikwalaho ka leswi, hi nga xi vona xivangelo xa ku va muapostola Pawulo a va lemukise swinene Vakreste va lembe-xidzana ro sungula leswaku va lwisana ni “filosofi ni vuxisi bya hava hi ku ya hi ndhavuko wa vanhu, hi ku ya hi swilo swa masungulo swa misava, ku nga ri hi ku ya hi Kreste.”—Vakolosa 2:8.

²¹ Kambe, xana “dyondzo [leyi] ya filosofi ya vuhedeni” yi nghene rini eka Vujagana naswona hi ndlela yihi? The New Encyclopædia Britannica yi ri: “Ku sukela exikarhi ka lembe-xidzana ra vumbirhi AD Vakreste lava a va dyondzisiwe filosofi ya Xigriki va sungule ku vona xilaveko xo phofula ripfumelo ra vona hi ku ya hi yona, hi xikongomelo xo enerisa vutlhari bya vona ni ku hundzula vahedeni lava dyondzekeke. Filosofi leyi a va twanana ngopfu na yona a ku ri Vuplato.” Vativi vambirhi va filosofi yo tano lava veke ni nkucetelo lowukulu eka tidyondzo ta Vujagana a ku ri Origen wa le Aleksandriya na Augustine wa le Hippo. Havumbirhi bya vona a va kuceteriwe ngopfu hi mianakanyo ya Plato naswona a va gingiriteka eku hlanganiseni ka mianakanyo yoleyo ni tidyondzo ta Vukreste.

22. Xana dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri yi tshame yi ri leyi dumeke eka Vuislam hi ndlela yihi?

²² Hambileswi dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri yi ngheneke eka Vuyuda ni Vujagana hikwalaho ka Plato, dyondzo leyi yi ndlandlamuxiwe yi suka eka Vuislam ku sukela emasungulweni ya yona. Koran, buku yo kwetsima ya Islam, yi dyondzisa leswaku munhu u ni moya-xiviri lowu yaka emahlweni wu hanya endzhaku ka rifu. Yi vula leswaku makumu ya moya-xiviri i ku ya entangeni lowu nga paradeyisi etilweni kumbe ku ya xupuriwa etiheleni leti pfurhaka. Leswi a swi vuli swona leswaku swidyondzi swa Maaraba a swi ringetanga ku hlanganisa tidyondzo ta Vuislam ni filosofi ya Magriki. Entiyisweni, Maaraba a ma kuceteriwe hi mpimo wo karhi hi tibuku ta Aristotle. Hambiswiritano, ku nga fi ka moya-xiviri ka ha ri dyondzo leyi Mamoslem ma yi pfumelaka.

23. Hi swihi swivutiso leswi tlhontlhaka mianakanyo malunghana ni vutomi endzhaku ka rifu leswi nga ta kambisisiwa exihlokweni lexi landzelaka?

²³ Kahle-kahle, vukhongeri emisaveni hinkwayo byi na nxaxamelo lowukulu lowu pfilunganyaka wa tidyondzo ta Vutomi bya le Ndzhaku ka Rifu, leti sekeriweke eka dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri. Naswona tidyondzo toleto ti khumbe vanhu va magidi ya timiliyoni, ti va tshikilela ni ku va endla mahlonga. Hi ku va hi langutane ni leswi hinkwaswo, hi titwa hi boheka ku vutisa leswaku: Xana swa koteka ku tiva ntiyiso malunghana ni leswi humelelaka loko hi fa? Xana ku ni vutomi endzhaku ka rifu? Xana Bibele yi ri yini malunghana na byona? Swivutiso leswi hi ta swi kambisisa exihlokweni lexi landzelaka.

[Nhlamuselo ya le hansi]

Xana U Nga Hlamusela?

◻ Hi yihi mhaka leyi tolovelekeke etidyondzweni to tala ta vukhongeri malunghana ni vutomi endzhaku ka rifu?

◻ Xana matimu na Bibele swi kombisa njhani leswaku dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri yi sungule eBabilona?

◻ Xana vukhongeri bya le Vuxeni byi khumbeka njhani hi dyondzo ya le Babilona ya moya-xiviri lowu nga fiki?

◻ Xana dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri yi nghenise ku yini eka Vuyuda, Vujagana ni Vuislam?

[Swifaniso leswi nga eka tluka 12, 13 12]

Ku hlula ka Alekzanda Lonkulu ku vangele ku pfanganisiwa ka mindhavuko ya Xigriki ni ya Xiyuda

Augustine u ringete ku hlanganisa filosofi ya Plato ni Vukreste

[Swihlovo Swa Kona]

Alexander: Musei Capitolini, Roma; Augustine: From the book Great Men and Famous Women