Ku Nga Fi Ka Moya-xiviri—Masungulo Ya Dyondzo Leyi

“Ku hava mhaka leyi khumbaka vutomi bya yena bya moya leyi kokeke nyingiso wa munhu ku fana ni leyi ya xiyimo xa yena endzhaku ka ku fa.”—“ENCYCLOPÆDIA OF RELIGION AND ETHICS.”

1-3. Xana Socrates na Plato va yi yise njhani emahlweni dyondzo ya leswaku moya-xiviri a wu fi?

XIDYONDZI xa malembe ya 70 hi vukhale tlhelo mudyondzisi, ku vuriwa leswaku a xi na xichavo naswona xi onha mianakanyo ya vantshwa hi dyondzo ya xona. Hambileswi a tiyimelelaka loko a tengisiwa, muavanyisi la yaka hi nghohe u n’wi vona nandzu kutani u n’wi gweva rifu. Tiawara ti nga ri tingani a nga si dlayiwa, mudyondzisi loyi la dyuhaleke u andlalela swichudeni leswi n’wi rhendzeleke ntlhandlamano wa tinhla leti tiyisekisaka leswaku moya-xiviri a wu fi ni leswaku rifu a ri fanelanga ri chaviwa.

² Wanuna loyi la voniweke nandzu i Socrates, mutivi wa filosofi wa Mugriki la dumeke swinene wa lembe-xidzana ra vuntlhanu B.C.E.a Xichudeni xa yena Plato xi tsale swiendlakalo leswi eka xitsalwana lexi vuriwaka Apology ni lexi vuriwaka Phaedo. Socrates na Plato va xaxametiwa exikarhi ka vanhu vo sungula ku hangalasa dyondzo ya leswaku moya-xiviri a wu fi. Kambe a va nga ri vona vasunguri va dyondzo leyi.

³ Hilaha hi nga ta swi vona hakona, masungulo ya dyondzo ya ku nga fi ka munhu ma tlhelela eminkarhini ya khale swinene. Hambiswiritano, Socrates na Plato, va lo hetisisa dyondzo leyi kutani va yi hundzula yi va dyondzo ya filosofi, xisweswo va yi endla yi va leyi rhandzekaka swinene eka vanhu lava dyondzekeke va le sikwini ra vona ni le ndzhaku ka rona.

Ku Sukela Eka Pythagoras Ku Ya Eka Tiphiramidi

4. Emahlweni ka Socrates, a ma ri wahi malangutelo ya Magriki malunghana ni Vutomi bya le ndzhaku ka Rifu?

⁴ Magriki ya le mahlweni ka Socrates na Plato na wona a ma pfumela leswaku moya-xiviri wu ya emahlweni wu hanya endzhaku ka rifu. Pythagoras, mutshila wa tinhlayo la dumeke wa Mugriki wa lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E., a a pfumela leswaku moya-xiviri a wu fi naswona wa rhurha wu ya eka xivumbiwa xin’wana endzhaku ka rifu. Emahlweni ka yena, Thales wa le Miletus, loyi ku ehleketiwaka leswaku hi yena mutivi wa filosofi wo sungula wa Mugriki la tiviwaka, eka hinkwavo, a anakanya leswaku moya-xiviri lowu nga fiki a wu nga ri eka vanhu, swiharhi ni swimilana ntsena kambe ni le ka swilo leswi kotaka maginete, tanihi leswi yi nga fambisaka nsimbhi. Magriki ya khale a ma vula leswaku mimoya-xiviri ya vafi a yi rhwariwa yi tsemakanya nambu wa Styx yi yisiwa exivandleni lexikulu lexi nge hansi ka misava lexi vuriwaka tiko ra le hansi. Kwalaho, vaavanyisi a va avanyisa mimoya-xiviri yi ya eku xanisiweni ekhotsweni ra makhumbi yo leha kumbe yi ya entsakweni aElysium.

5, 6. Vaperesi a va wu languta njhani moya-xiviri?

⁵ Le Iran, kumbe ePeresi, ku ya evuxeni, a ku ri ni muprofeta la vuriwaka Zoroaster eka lembe-xidzana ra vunkombo B.C.E. U sungule ndlela yo gandzela leyi tiviweke tanihi Vuzoroaster. Lebyi a ku ri vukhongeri bya Mfumo wa Peresi, lowu a wu fuma misava hinkwayo, Greece ri nga si va mfumo lowukulu. Matsalwa ya Vuzoroaster ma ri: “Moya-xiviri wa lava Lulameke wu ta tshama wu ri eNtsakweni, wu nga fi, kambe moya-xiviri wa Muhembi wu ta xanisiwa hakunene. Naswona Milawu leyi yi vekiwe hi Ahura Mazda [leswi vulaka, “xikwembu xo tlhariha”] hi vulawuri bya Yena lebyikulu.”

⁶ Dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri a yi ri xiphemu xa vukhongeri bya le mahlweni ka Vuzoroaster, bya le Iran. Hi xikombiso, tinxaka ta khale ta le Iran a ti khathalela mimoya-xiviri ya lava feke hi ku yi nyika swakudya ni swiambalo leswaku yi pfuneka exivandleni xa le hansi.

7, 8. Xana Vaegipta va khale a va pfumela yini malunghana ni ku pona ka moya-xiviri loko miri wu file?

⁷ Ku pfumela eka vutomi endzhaku ka ku fa a ku ri dyondzo ya xisekelo eka vukhongeri bya le Egipta. Vaegipta a va pfumela leswaku moya-xiviri wa munhu la feke wu ta avanyisiwa hi Osiris, xikwembu lexikulu xa le tikweni ra le hansi. Hi xikombiso, tsalwa ra papirasi leri ku vuriwaka leswaku i ra lembe-xidzana ra vu-14 B.C.E. ri kombisa Anubis, xikwembu xa vafi, a yisa moya-xiviri wa mutsari Hunefer emahlweni ka Osiris. Mbilu ya mutsari, leyi yimelaka ripfalo ra yena, ya pimiwa exikalwini swin’we ni risiva leri xikwembukati xa ntiyiso ni vululami xi ri tlhomaka enhlokweni ya xona. Thoth, xikwembu xin’wana, u tsala vuyelo bya kona. Tanihi leswi mbilu ya Hunefer yi nga riki na milandzu yo tala, ya vevuka loko yi pimanisiwa ni risiva, kutani Hunefer wa pfumeleriwa ku nghena exivandleni xa Osiris ni ku amukela ku nga fi. Papirasi ri tlhela ri kombisa xihontlovila xa wansati xi yimile exikalwini, xi rindzele ku mita mufi loko mbilu ya yena yi tika ngopfu. Vaegipta na vona a va omisa mintsumbu ya vafi va vona ivi va hlayisa mimiri ya vafaro eka tiphiramidi to saseka, tanihi leswi a va anakanya leswaku ku pona ka moya-xiviri a ku titshege hi ku hlayisa ntsumbu.

⁸ Hi nkarhi wolowo, vanhu va matiko yo hambana-hambana a va ri ni dyondzo yin’we leyi fanaka—ku nga fi ka moya-xiviri. Xana dyondzo leyi va yi kume eka xihlovo lexi fanaka?

Yinhla Ya Masungulo Ya Yona

9. Hi byihi vukhongeri lebyi kuceteleke vanhu va khale va le Egipta, Peresi ni le Greece?

⁹ Buku leyi nge The Religion of Babylonia and Assyria, yi ri: “Enkarhini wa khale, Egipta, Peresi na Greece ma kuceteriwe hi vukhongeri bya Babilona.” Buku leyi yi ya emahlweni yi hlamusela: “Hikwalaho ka ku tirhisana ka khale exikarhi ka Egipta na Babilona, hilaha swi paluxiwaka hakona hi swiphepherhele swa El-Amarna, a ku ri ni minkarhi yo tala leyi pfulekeke ya ku nghenisa mavonelo ni mikhuva ya le Babilona eka magandzelelo ya le Egipta. Le Peresi, vugandzeri bya Mithra byi swi veka erivaleni leswaku a ku ri ni nkucetelo wa tidyondzo ta le Babilona . . . Mpfangano lowu enteke lowu nga kona wa tidyondzo ta Vasemayiti, eka mintsheketo ya khale ya Magriki ni le ka vugandzeri bya le Greece sweswi wu pfumeriwa swinene hi swidyondzi lerova a ka ha ri mhaka yo kanerisana ha yona. Tidyondzo leti ta Vasemayiti ngopfu-ngopfu i ta le Babilona.”b

10, 11. A ri ri rihi langutelo ra le Babilona hi vutomi endzhaku ka rifu?

¹⁰ Kambe, xana vonelo ra le Babilona ra leswi humelelaka endzhaku ka rifu, a ri hambani swinene ni leriya ra Vaegipta, Vaperesi ni Magriki? Hi xikombiso, xiya Epic of Gilgamesh ya le Babilona. Nghwazi leyi dyuhaleke leyi hlamuseriweke eka ntsheketo lowu, Gilgamesh, hi ku karhatiwa hi ku fa ka vanhu, u lavisise vutomi lebyi nga riki na rifu kambe a tsandzeka ku byi fikelela. U hlangana ni wansati la xavisaka vhinyo loko a ri eriendzweni ra yena, loyi a n’wi khutazeke leswaku a tirhisa vutomi bya yena bya nkarhi wolowo hi ndlela leyi humelelaka, hikuva a nge byi kumi vutomi lebyi nga heriki lebyi a byi lavaka. Rungula ra ntsheketo lowu hileswaku rifu a ri papalateki naswona ntshembo wa ku nga fi i mavunwa. Xana leswi swi kombisa leswaku Vababilona a va nga pfumeli eka Vutomi bya le Ndzhaku ka Rifu?

¹¹ Profesa Morris Jastrow, Lontsongo wa le Yunivhesiti ya le Pennsylvania, U.S.A., u tsarile a ku: “Vanhu kumbe varhangeri va vukhongeri [va Babilona] a va nga anakanyi xivumbiwa lexi tshameke xi hanya xi herisiwa hilaha ku heleleke. [Hi ku ya hi langutelo ra vona] rifu a ri ri muhocho wo hundzela eka muxaka wun’wana wa vutomi, naswona ku ala ku nga fi a ko kandziyisa ntsena leswaku a swi koteki ku balekela ku cinca ndhawu yo hanya eka yona loko se u file.” Ina, Vababilona a va tlhela va kholwa leswaku vutomi bya muxaka wun’wana, hi xivumbeko xin’wana, a byi ya emahlweni endzhaku ka rifu. Va kombise leswi hi ku nghenisa swingolongondzwana loko va lahla vafi leswaku va ta swi tirhisa eka Vutomi bya le Ndzhaku ka Rifu.

12-14. (a) Endzhaku ka Ndhambhi, hi kwihi laha dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri yi sunguleke kona? (b) Xana dyondzo leyi yi hangalakise ku yini emisaveni hinkwayo?

¹² Ina, dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri yi hi tlherisela eka Babilona wa khale. Hi ku ya hi Bibele, buku leyi tivekaka hi ku tamela matimu lama pakanisaka, muti wa Babele, kumbe Babilona, wu sunguriwe hi Nimrodo, ntukulu-xinghuwe wa Nowa.c Endzhaku ka Ndhambhi ya misava hinkwayo ya le sikwini ra Nowa, a ku ri ni ririmi rin’we ni vukhongeri byin’we ntsena. Hi ku simeka muti ni ku aka xihondzo kwalaho, Nimrodo u sungule vukhongeri byin’wana. Rungula ra Bibele ri kombisa leswaku endzhaku ka ku pfilunganyiwa ka tindzimi eBabele, vaaki va xihondzo lava tsandzekeke, va hangalakile ivi va endla masungulo lamantshwa, va famba ni vukhongeri bya vona. (Genesa 10:6-10; 11:4-9) Xisweswo, tidyondzo ta vukhongeri ta le Babilona, ti hangalaka ni misava hinkwayo.

¹³ Hi ku ya hi leswi vanhu va swi vulaka, Nimrodo u fe rifu ra tihanyi. Endzhaku ka ku fa ka yena, Vababilona hilaha ku twalaka, va fanele va n’wi xixime swinene tanihi musunguri, muaki ni hosi yo sungula ya muti wa vona. Tanihi leswi xikwembu Marduk (Merodaka) a xi tekiwa tanihi musunguri wa Babilona, swidyondzi swin’wana swi ringanyete leswaku Marduk u yimela Nimrodo la gandzeriwaka. Loko swi ri tano, kutani mianakanyo ya leswaku munhu u ni moya-xiviri lowu ponaka rifu, ana se a yi ri kona hi nkarhi wa ku fa ka Nimrodo. Ku nga khathariseki leswaku swona hi swihi, matimu ma paluxa leswaku endzhaku ka Ndhambhi, ndhawu leyi dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri yi sunguleke eka yona a ku ri Babele, kumbe Babilona.

¹⁴ Kambe, swi tise ku yini leswaku dyondzo leyi yi va dyondzo-nkulu eka vukhongeri byo tala bya le nkarhini wa hina? Xiyenge lexi landzelaka xi ta hlahluvisisa ku nghena ka yona evukhongerini bya le Vuxeni.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 6]

Langutelo ra Vaegipta malunghana ni mimoya-xiviri etikweni ra le hansi ka misava

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Socrates u vule leswaku moya-xiviri a wu fi