Ntshembo Lowunene Wa Moya-xiviri

MASOCHA ya Varhoma a ma nga swi langutelanga leswi. Loko ma hlasela hi xitshuketa entshaveni leyi nga khokholo ya Masada, ku nga xisirhelelo xa makumu xa mavuthu lama xandzukeke ya Vayuda, ma tilunghiselele ku dlaya valala va wona, ku twa ku bongosa ka tinghwazi, ku twa ku ba nkalanga ka vavasati ni vana. Ematshan’weni ya sweswo, ma lo twa ku chachara ka malangavi ntsena. Loko ma ri karhi ma valanga endzeni ka khokholo leri a ri ri karhi ri tshwa, Varhoma va vone ntiyiso lowu wu chavisaka: valala va vona—vanhu va kwalomu ka 960—ana se a va file! Hi ku landzelelana, tinghwazi ta Vayuda ti dlaye mindyangu ya tona, kutani ti dlayana hi toxe. Loyi a a ri wa makumu, u ti dlele.a I yini lexi vangeleke leswaku va timbumburhela hi ndlela leyi leyikulu yo chavisa, ni ku tisunga?

Hi ku ya hi n’wa-matimu wa nkarhi wolowo, Josephus, mhaka ya nkoka a ku ri ripfumelo eka ku nga fi ka moya-xiviri. Eleazar Ben Jair, murhangeri wa Vazealot eMasada, u rhange hi ku khorwisa vanhu va yena leswaku ku tisunga a ku ta va loku xiximekaka ku tlula ku dlayiwa kumbe ku endliwa mahlonga hi Varhoma. Loko a vona leswaku va kanakana, u sungule ku vulavula hi ku hiseka mayelana ni moya-xiviri. U va byele leswaku miri a wo va ndzhwalo ntsena, khotso ra moya-xiviri. U ye emahlweni a ku: “Loko wu ntshunxiwile eka ndzhwalo lowu wu wu kokelaka ehansi emisaveni ni ku wu pfalela, moya-xiviri wu tlhelela exivandleni xa wona, kahle-kahle wu hlanganyela eka matimba lama katekisiweke, ni lama nga ntamu lowu nga hlamuselekiki, lowu tshamaka wu nga vonaki eka vanhu ku fana ni Xikwembu hi xoxe.”

Xana vanhu va angurise ku yini emhakeni leyi? Josephus u vika leswaku endzhaku ka loko Eleazar a vulavule hi ndlela yoleyo nkarhi wo leha, “vayingiseri va yena va n’wi kavanyetile, kutani va taleriwe hi ku hiseka loku ku nga lawulekiki, va hatlisa va ya tidlaya, vona ni mindyangu ya vona.” Josephus wa engetela: “Onge hiloko va susumetiwa hi mintlhaveko, va hatlisile, un’wana ni un’wana a tiyimisele ku hatlisela ku endla xiendlo lexi, ku ri ni ku rindzela leswaku un’wana a xi endla, . . . ku navela koloko ko ka ku nga siveleki ku va vangele leswaku va dlaya vasati va vona, vana va vona, va tlhela va tidlaya.”

Xikombiso lexi xo chavisa xi pfuna ku kombisa ndlela leyi ha yona dyondzo leyi kucetelaka ya ku nga fi ka moya-xiviri, yi nga hundzulaka ha yona mavonelo lama tolovelekeke ya munhu hi rifu. Vapfumeri va dyondzisiwa ku languta rifu, ri nga ri nala wo biha wa munhu, kambe, ku ri ndlela ntsena leyi ntshunxaka moya-xiviri leswaku wu ya tsakela vutomi lebyi tlakukeke. Kambe, hikwalaho ka yini Vazealot volavo va Vayuda va ve ni ripfumelo ra muxaka wolowo? Vanhu vo tala a va nga ehleketi leswaku matsalwa ya vona yo kwetsima, ku nga Matsalwa ya Xiheveru, ma dyondzisa leswaku munhu u na moya lowu hanyaka eka yena, moya-xiviri lowu humaka wu ya hanya kun’wana endzhaku ka rifu. Xana sweswo swi tano hakunene?

Moya-Xiviri eMatsalweni Ya Xiheveru

Hi ku komisa, nhlamulo i e-e. Ku sukela ebukwini yo sungula ya Bibele, Genesa, ha byeriwa leswaku moya-xiviri a hi xin’wana lexi u nga na xona, hi lexi u nga xona. Hi hlaya leswi hi ku tumbuluxiwa ka munhu wo sungula Adamu: “Munhu a va moya-xiviri lowu hanyaka.” (Genesa 2:7, NW) Rito ra Xiheveru leri nga tirhiseriwa moya-xiviri laha, neʹphesh, ri humelela ko tlula 700, eMatsalweni ya Xiheveru, a ri hundziseli miehleketo ya xiphemu lexi hambaneke, lexi nga riki xa misava, lexi nga moya eka munhu ni kan’we. Ku ri na sweswo, moya-xiviri wu nga voniwa, i wa xiviri, i wa nyama.

Languta matsalwa lama landzelaka lama kombisiweke eka kopi ya wena ya Bibele, tanihi leswi rito ra Xiheveru neʹphesh ri kumekaka eka rin’wana ni rin’wana ra wona. Ma swi veka erivaleni leswaku moya-xiviri wu nga langutana ni ndzingo, khombo, ni hambi ku ri ku yiviwa (Deteronoma 24:7, NW; Pisalema 17:13; 22:20); wu nga khumba swilo (Yobo 6:7); wu nga bohiwa hi tinsimbi (Pisalema 142:7); wu nga navela ku dya, wu nga ha tsongahatiwa hi ku titsona swakudya, ni ku hela matimba hikwalaho ka ndlala ni torha; naswona wu nga xanisiwa hi vuvabyi lebyi onhaka kumbe hambi ku ri ku va ni nkelunkelu hikwalaho ka nhlomulo. (Esaya 58:10; Pisalema 35:13; 63:5; 107:5, 9; 116:7) Hi marito man’wana, leswi moya-xiviri ku nga wena, wena hi xiviri, moya-xiviri wa wena wu nga humeleriwa hi swilo hinkwaswo leswi swi nga ku humelelaka.b

Xisweswo, xana sweswo swi vula leswaku, moya-xiviri wu nga fa hakunene? Ina. Ku hambana ni leswi vuriwaka hi yona tanihi leyi nga fiki, mimoya-xiviri ya vanhu ku vulavuriwa hi yona eMatsalweni ya Xiheveru tanihi leyi nga “dlawa[ka],” kumbe yi herisiwa hikwalaho ko endla swo biha, yi nga biwa yi fa, yi nga dlayiwa hi vomu, yi lovisiwa, ni ku handzuleriwa. (Ezekiyele 13:19; Pisalema 78:50) Ezekiyele 18:4 yi ri: “Moya-xiviri lowu dyohaka—wona hi vuwona wu ta fa.” (NW) Swi le rivaleni leswaku, rifu i makumu lama tolovelekeke ya mimoya-xiviri ya vanhu, tanihi laha hinkwerhu ka hina hi dyohaka. (Pisalema 51:5) Munhu wa ku sungula, Adamu, a a byeriwe leswaku hakelo ya xidyoho i rifu—ku nga ri ku yisiwa exivandleni xa moya ni ku nga fi. (Genesa 2:17) Naswona loko a dyohile, xigwevo xi humesiwile, xi ku: “Hikuv̌a u nṭhuri, u ta tlhelela e nṭhurini.” (Genesa 3:19) Loko Adamu na Evha va fa, va ve leswi Bibele hi xitalo yi kombetelaka eka swona tanihi ‘mimoya-xiviri leyi feke.’—Tinhlayo 5:2; 6:6, ringanisa NW.

A swi hlamarisi leswi The Encyclopedia Americana yi swi vulaka mayelana ni moya-xiviri eMatsalweni ya Xiheveru, yi ri: “Dyondzo ya Testamente ya Khale mayelana ni munhu i ya ku va ni vun’we, ku nga ri ku hlanganisiwa ka moya-xiviri ni miri.” Yi engetela yi ku: “Nefesh . . . a yi anakanyiwi tanihi leyi yi tirhaka yi hambanile ni miri.”

Xisweswo, xana i yini leswi Vayuda lava tshembekeke a va xi pfumela hi rifu? Hi ku olova hi nga ku, a va pfumela leswaku rifu i ku hambana ni vutomi. Pisalema 146:4 yi hi byela leswi endlekaka loko moya, kumbe matimba ya vutomi, ma huma eka munhu, yi ri: “Ku hefemula ka v̌ona loko ku hela, v̌a tlhelela e nṭhurini; kutani hi siku rolero makungu ya v̌ona ma ta hela.”c Hilaha ku fanaka, Hosi Solomoni u tsale leswaku vafi “a v̌a tiv̌i ntšhumu.”—Eklesiasta 9:5.

Xisweswo, hikwalaho ka yini, vunyingi bya Vayuda va lembe-xidzana ro sungula, vo fana ni Vazealot va le Masada a va khorwisiwe hi ku nga fi ka moya-xiviri?

Nkucetelo Wa Magriki

Vayuda a va yi kumanga eBibeleni dyondzo leyi, kambe va yi kume eka Magriki. Exikarhi ka lembe-xidzana ra vunkombo ni ra vuntlhanu B.C.E., dyondzo leyi yi vonaka yi sungule ku andza, yi sukela eka mihiva-hivani leyi nga xihundla ya vukhongeri bya Magriki yi nghena eka filosofi ya Magriki. Dyondzo ya vutomi endzhaku ka rifu, laha mimoya-xiviri leyo biha a yi ta ya xupuriwa kona hi ndlela leyi vavaka, i khale yi ri leyi tsakeriwaka, naswona dyondzo leyi yi simekiwile, kutani yi hangalasiwa. Vativi va filosofi va kanele nkarhi wo leha hi leswi moya-xiviri kahle-kahle wu nga xona. Homer u vule leswaku moya-xiviri wa huma hi nkarhi wa rifu, wu endla mpfumawulo wo rhurhumela, lowu nga ni pongo kumbe mpfumawulo lowu humaka hi matimba. Epicurus u vule leswaku, entiyisweni moya-xiviri a wu ri ni ntiko, hikwalaho a wu ri miri lowutsongo ngopfu.d

Kumbexana muyimeri lonkulu wa ku nga fi ka moya-xiviri a ku ri mutivi wa filosofi wa Mugriki, Plato, wa lembe-xidzana ra vumune B.C.E. Ndlela leyi a nga hlamusela rifu ra mudyondzisi wa yena Socrates ha yona, yi paluxa ripfumelo leri fanaka ni ra Vazealot va le Masada va malembe-xidzana lama nga landzela endzhaku. Tanihi laha xidyondzi Oscar Cullmann a swi vekaka ha kona, “Plato u hi komba ndlela leyi Socrates a nga fisa xiswona hi ku rhula loku heleleke ni ku wisa emiehleketweni. Rifu ra Socrates hi lero saseka. A ku na nchumu lexi voniwaka laha xi chavisa eka rifu. Socrates a a nga chavi rifu tanihi leswi hakunene ri hi ntshunxaka eka miri. . . . Rifu i munghana lonkulu wa moya-xiviri. Hi yona ndlela leyi a nga dyondzisa hi yona; naswona hi ku pfumelelana ni dyondzo ya yena yo hlamarisa, a fa.”

Swi ve erivaleni leswaku Vayuda va sungule ku amukela tidyondzo leti, ti huma eka Magriki hi nkarhi wa Maccabea, hi lembe-xidzana ra vumbirhi emahlweni ka Kreste. Hi lembe-xidzana ro sungula C.E., Josephus u hi byela leswaku Vafarisi ni Vaessene—mintlawa leyi nga ni matimba evukhongerini bya Vayuda—va amukele dyondzo leyi. Xitlhokovetselo xin’wana lexi qambhiweke hi nkarhi wolowo xi ni dyondzo leyi fanaka.

Hambiswiritano, xana ku vuriwa yini hi Yesu Kreste? Xana yena ni valandzeri va yena hilaha ku fanaka va dyondzise dyondzo leyi humaka eka vukhongeri bya Magriki?

Langutelo Ra Vakreste Vo Sungula Hi Moya-Xiviri

Vakreste va lembe-xidzana ro sungula a va nga ri na mavonelo lama fanaka ni ya Magriki. Hi xikombiso, anakanya hi rifu ra munghana wa Yesu, Lazaro. Loko Lazaro a a ri ni moya-xiviri lowu humaka, lowu a wu ntshunxekile naswona wu tsakile loko a fa, xana rungula leri kumekaka eka Yohane ndzima 11 a ri nga ta hlayeka hi ndlela leyi hambaneke swinene? Hakunene, Yesu a a ta va a byele valandzeri va yena loko Lazaro a a nga fanga naswona a hanye kahle, ni ku hanyanya etilweni; hilaha ku hambaneke, u pfumelelane ni Matsalwa ya Xiheveru kutani a va byela leswaku Lazaro u etlele, a nga twi nchumu. (Ndzimana 11) Hakunene, Yesu a a ta tsaka loko munghana wa yena a a ri eku tiphineni eka ndhawu yo hlamarisa leyintshwa; ematshan’weni ya sweswo hi n’wi kuma a rila emahlweni ka vanhu hikwalaho ka rifu leri. (Ndzimana 35) Hakunene, loko moya-xiviri wa Lazaro a wu ri etilweni, wu ri eku titsakeleni ka ku nga fi, Yesu a a nga ta va na tihanyi hi ku n’wi vuyisa leswaku a ta hanya malembe ma nga ri mangani “ekhotsweni” ra miri wa nyama lowu nga hetisekangiki, exikarhi ka vanhu lava vabyaka ni lava va faka.

Xana Lazaro u pfuxiwe a ri na marungula yo tsakisa ya masiku ya yena ya mune yo hlamarisa, ya loko a ri xivumbiwa xa moya lexi hambaneke ni miri, lexi ntshunxekeke? E-e, a nga vulanga nchumu. Lava pfumelaka eka ku nga fi ka moya-xiviri va nga vula leswaku leswi swi hikwalaho ka leswi ntokoto lowu wa munhu loyi, wu nga hlamuselekiki. Kambe mhaka yoleyo yi tsandzeka ku khorwisa; hambiswiritano, xana Lazaro a a nga ta va byela varhandziwa va yena hambi swi ri switsongonyana—leswaku u ni mhaka leyi n’wi tikelaka ku yi hlamusela? Ematshan’weni ya sweswo, Lazaro a nga vulanga nchumu hi mhaka leyi a hlanganeke na yona loko a ri esirheni. Ehleketa hi swona—ku miyela ni mhaka leyi vanhu vo tala va lavaka ku yi tiva ku tlula mhaka hambi yiri yihi: ya leswaku, rifu ri njhani! Ku miyela koloko ku nga hlamuseriwa hi ndlela yin’we ntsena. A ku nga ri na nchumu xo xi vula. Vafi va etlele, a va twi nchumu.

Xisweswo, xana Bibele yi vulavula hi rifu tanihi munghana wa moya-xiviri, mihivahivani ntsena ya ku hundzela eka swiyimo swin’wana swa vutomi? A swi tano! Eka Vakreste va ntiyiso vo fana na muapostola Pawulo, rifu a ri nga ri munghana; a ri ri “nala lowo hetelela.” (1 Vakorinto 15:26) Vakreste va languta rifu, ku nga ri ra ntumbuluko, kambe ri ri leri nyenyetsaka, tanihi leri nga riki ra ntumbuluko, hikuva i vuyelo lebyi kongomeke bya xidyoho ni ku xandzukela Xikwembu. (Varhoma 5:12; 6:23) A ri vanga xiphemu xa xikongomelo xo sungula xa Xikwembu eka vanhu.

Hambiswiritano, Vakreste va ntiyiso, a hi vona vo pfumala ntshembo loko swi ta eka ku fa ka moya-xiviri. Ku pfuxiwa ka Lazaro i rin’wana ra marungula yo tala ya Bibele lama ma hi vekelaka erivaleni ntshembo wa ntiyiso, wa Matsalwa hi mimoya-xiviri leyi feke—ku nga ku pfuxiwa. Bibele yi dyondzisa hi tinxaka timbirhi ta ku pfuxiwa. Eka vunyingi bya vanhu lava etleleke esirheni, ku nga khathariseki leswaku va lulamile kumbe a va lulamanga, ku na ntshembo wa ku pfuxeriwa evuton’wini lebyi nga heriki eParadeyisini kwala emisaveni. (Luka 23:43; Yohane 5:28, 29; Mintirho 24:15) Eka ntlawa lowutsongo lowu Yesu a nga kombetela eka wona wu ri “ntlhambinyana,” va ta pfuxeriwa evuton’wini bya ku nga fi va ri vanhu va moya etilweni. Lava, va katsaka vaapostola va Kreste, va ta fuma na Kreste Yesu ehenhla ka vanhu kutani va va tlherisela eku hetisekeni.—Luka 12:32; 1 Vakorinto 15:53, 54; Nhlavutelo 20:6.

Xisweswo, hikwalaho ka yini hi kuma tikereke ta Vujagana ti dyondzisa, ku nga ri ku pfuxiwa, kambe ti dyondzisa ku nga fi ka moya-xiviri wa munhu? Xiya nhlamuselo leyi nga nyikiwa hi mufundhisi Werner Jaeger eka The Harvard Theological Review, le ndzhaku hi 1959: “Mhaka leyi nga ya nkoka eka matimu ya dyondzo ya Vukreste a ku ri tata wa ntivo-vukwembu bya Vukreste, Origen, loyi a a ri mutivi wa filosofi ya Plato exikolweni xa le Alexandria. U engetele tidyondzo leti nga mayelana ni ku nga fi ka moya-xiviri eka dyondzo ya Vukreste, leti a nga ti kuma eka Plato.” Xisweswo kereke yi endle hilaha ku fanaka ni Vayuda va malembe-xidzana lama hundzeke! Va tshike tidyondzo ta Bibele hikuva va rhandza filosofi ya Magriki.

Masungulo Ya Xiviri Ya Dyondzo Leyi

Loko va sirheleta dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri, van’wana va nga ha vutisa leswaku, Hikwalaho ka yini dyondzo leyi fanaka yi dyondzisiwa hi tindlela to hambana-hambana hi vunyingi bya vukhongeri bya misava? Matsalwa ma nyika xivangelo lexi kongomeke xa leswaku hikwalaho ka yini dyondzo leyi yi andzile evukhongerini bya vanhu va misava leyi.

Bibele yi hi byela leswaku “misava hinkwayo yi le hansi ka matimba ya Lowo biha” naswona yi hlamusela Sathana hi ku kongoma tanihi “mufumi wa misava leyi.” (1 Yohane 5:19; Yohane 12:31) Swi le rivaleni leswaku vukhongeri bya misava, a byi sirheletiwanga eka nkucetelo wa Sathana. Hilaha ku hambaneke, va hlanganyele hilaha ku teleke eka timhangu ni mpfilumpfilu emisaveni ya namuntlha. Naswona emhakeni ya moya-xiviri, va vonaka va kombisa miehleketo ya Sathana hilaha ku heleleke. Hi ndlela yihi xana?

Tsundzuka mavunwa yo sungula lama nga tshama ma vuriwa. Xikwembu xi byele Adamu na Evha leswaku a va ta fa loko va xi dyohela. Kambe Sathana u tiyisekise Evha, a ku: “Mi nga ka mi nga fi.” (Genesa 3:4) Kavula, Adamu na Evha va file; va tlhelele entshurini tanihi laha Xikwembu xi nga vula ha kona. Sathana yena, “tata wa mavunwa,” a nga tshikanga mavunwa ya yena yo sungula. (Yohane 8:44) Eka vukhongeri byo tala lebyi byi hambukeke etidyondzweni ta Bibele kumbe lebyi byi ti papalataka hilaha ku heleleke, dyondzo leyi fanaka ya ha hangalasiwa: ‘Mi nga ka mi nga fi. Miri wa wena wu nga onhaka, kambe moya-xiviri wa wena wu ta ya emahlweni wu hanya hilaha ku nga heriki—ku fana ni Xikwembu!’ Xin’wana lexi hlamarisaka hileswaku Sathana u byele Evha leswaku u ta “kotisa Šikwembu”!—Genesa 3:5.

Swa vuyerisa swonghasi ku va ni ntshembo lowu nga titshegangiki hi mavunwa kumbe eka tifilosofi ta vanhu, kambe entiyisweni. Swi antswa ngopfu swonghasi ku va ni xitiyisekiso xa leswaku, varhandziwa va hina lava feke a va hanyanyi esirheni ku ri na ku va hi karhateka hileswaku moya-xiviri lowu nga fiki wu kwihi! Ku etlela loku ka vanhu lava feke a ku fanelanga ku hi chavisa kumbe ku hi khomisa gome. Hi ndlela yo karhi, hi nga ha anakanya vafi va ri lava wiseke endhawini yo hlayiseka. Hikwalaho ka yini yi hlayisekile? Hikuva Bibele yi hi tiyisekisa leswaku vafi lava Yehovha a va rhandzaka va hanya hi matwisiselo lama hlawulekeke. (Luka 20:38) Va hanya eka nkhumbulo wa yena. Leyi i mianakanyo leyi nga ni nchavelelo wa xiviri hikuva nkhumbulo wa yena a wu na mpimo. U tiyimisele ku vuyisa timiliyoni ta vanhu lava rhandzekaka, leti ti nga ntsandza vahlayi leswaku ti tlhela ti hanya, kutani a ti nyika lunghelo ra ku hanya hilaha ku nga heriki eka misava ya paradeyisi.—Ringanisa Yobo 14:14, 15.

Siku lero kwetsima ra ku pfuxiwa ka vafi ri ta ta, tanihi laha switshembiso hinkwaswo swa Yehovha swi faneleke ku hetiseka ha kona. (Esaya 55:10, 11) Ehleketa hi vuprofeta lebyi, byi ri karhi byi hetiseka: “Kambe vafi va wena va ta hanya, miri ya vona yi ta pfuka nakambe. Lava etleleke emisaveni va ta pfuka kutani va huwelela hi ntsako; hikuva mbera ya wena i mbera ya rivoningo leri hatimaka, naswona misava yi ta tlhela yi veleka lava ku nga khale va file.” (Esaya 26:19, The New English Bible) Xisweswo vafi lava etleleke emasirheni va hlayiseke ku fana ni n’wana embelekweni wa mana wa yena. Ku nga ri khale va ta “velekiwa,” va tlheriseriwa evuton’wini emisaveni ya paradeyisi!

Xana wu kona ntshembo wo tlula wolowo ke?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Vazealot va Vayuda eMasada a va ri na ripfumelo ra leswaku rifu ri ta ntshunxa mimoya-xiviri ya vona