Xana Moya-xiviri Wa Pona Ku Fa?

“MOYA-XIVIRI: Xiphemu xa munhu xa moya lexi langutiwaka tanihi lexi hanyaka endzhaku ka rifu naswona tanihi lowu nga kumaka ntsako kumbe mahlomulo eka xiyimo xa nkarhi lowu taka.” (The Compact Edition of the Oxford English Dictionary) Vukhongeri byo tala hi mpimo wo karhi byi pfumelelana na yona nhlamuselo leyi. New Catholic Encyclopedia yi ri: “Dyondzo ya leswaku moya-xiviri wa munhu a wu fi naswona wu ta ya emahlweni wu hanya endzhaku ka ku fa ka munhu . . . hi yin’wana ya swisekelo swa filosofi ni ntivo-vukwembu bya Vukriste.”

Kutani, kumbexana swi ta ku hlamarisa ku tiva leswaku dyondzo leyi ya xisekelo yi huma eka filosofi ya Vuhedeni. Hi nkarhi wo leha Yesu a nga si tswariwa, a ku tshembiwa leswaku moya-xiviri i nchumu lowu nga khomekiki lowu wu nga hanyaka handle ka miri. Xisweswo wu nga pona ku fa ka miri, wu ya emahlweni wu hanya hi xivumbeko xa xipuku, kumbe moya.

Magriki ma hlamusele ripfumelo leri hi tindlela ta filosofi. Socrates, mutivi wa filosofi loyi a dumeke wa Mugriki, u tshahiwile a ri la nge: “Moya-xiviri, . . . loko wu huma wu basile, wu huma wu nga ri nchumu xa miri, . . . wu ya eka leswi fanaka na wona, leswi nga vonakiki, leswi nga ni vukwembu, leswi nga riki na ku fa ni swo tlhariha, naswona loko wu fika kona wa tsaka, wu ntshuxiwile exidyohweni ni le ku endleni ka swihoxo, ni le ku chaveni . . . ni swiphiqo hinkwaswo swa vumunhu, naswona . . . wu hanya entiyisweni ni swikwembu eka vumundzuku hinkwabyo.”—Phaedo, 80, D, E; 81, A.

A Hi Dyondzo Ya Bibele

Kutani ke, ripfumelo leri ra vuhedeni ra ku nga fi ka moya, swi tise ku yini leswaku ri dyondzisiwa eka Vujagana ni le ka Vuyuda?

New Catholic Encyclopedia yi veka timhaka hi ku olova loko yi ku: “Miehleketo ya ku hanya ka moya-xiviri endzhaku ka rifu a yi kumeki hi ku olova eBibeleni.” Swi ta va swi kongome hakunene ku vula leswaku dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri a yi kumeki nikatsongo eBibeleni! Encyclopedia yoleyo ya pfumela: “Mavonelo ya moya-xiviri wa munhu hi woxe a ma fani eka T[estamente] ya K[hale] ni leswi ma nga xiswona eka filosofi ya Magriki ni ya manguva lawa.”

Eka leswi vuriwaka Testamente ya Khale, rito ra Xiheveru neʹphesh, nakambe hi ntolovelo ri hundzuluxeriwaka va ku “moya-xiviri,” ri humelela minkarhi ya 754. Eka leswi vuriwaka Testamente Leyintshwa, rito ra Xigriki leri nge psy·kheʹ, nakambe hi ntolovelo ri hundzuluxeriwaka va ku “moya-xiviri,” ri humelela hi minkarhi ya 102. Loko hi kambisisa ndlela leyi marito lawa ma tirhisiwaka ha yona eBibeleni, ku vonaka xifaniso lexi hlamarisaka.

Eka Genesa 2:7 (NW), hi hlaya leswaku Xikwembu xi hefemulele etinhompfini ta Adamu eku hefemula ka vutomi, kutani Adamu “a va moya-xiviri lowu hanyaka. [Hi Xiheveru, neʹphesh].” Xiya: Adamu a nga nyikiwanga moya-xiviri lowu hanyaka; u ve wona. Hi marito man’wana, Adamu lontshwa la vumbiweke a a ri moya-xiviri! A swi hlamarisi leswi New Catholic Encyclopedia yi fikelelaka makumu lawa: “Moya-xiviri eka Testamente ya Khale a wu vuli xiphemu xa munhu, kambe i munhu hi ku helela—munhu tanihi xivumbiwa lexi hanyaka.”

Matsalwa man’wana ma swi seketela leswi. Hi xikombiso, Levitika 7:20 (NW) yi kombetela eka “moya-xiviri lowu dyaka nyama ya gandzelo ra xinakulobye.” Levitika 23:30 (NW) yi ri: “Naswona moya-xiviri wihi na wihi lowu nga ta endla ntirho wa muxaka wihi na wihi.” Swivuriso 25:25 (NW) yi ri: “Xiviko lexinene xo huma etikweni ra le kule xi fana ni mati yo titimela eka moya-xiviri lowu karhaleke.” Na Tipsalma 105:18 hi ku ya hi (NW) ya hi byela: “Va xanisa milenge ya yena hi tinketana; moya-xiviri wa yena wu va exikarhi ka tinsimbi.” Kutani ke, i yini lexi nga dyaka nyama, xi endla ntirho, xi timuriwa hi mati, ni ku nghenisiwa etinsimbini? Xana i xiphemu xa munhu xa moya, kumbe i munhu hi yexe? Nhlamulo yi le rivaleni.

Lexi tsakisaka, ku va moya-xiviri a hi swa munhu ntsena. Genesa 1:20 (NW) yi hi byela leswaku eka nguva yin’wana ya ku tumbuluxa, Xikwembu xi te: “Mati a ma tale hi mimoya-xiviri yo tala leyi hanyaka.” Ina, hambi tinhlampfi i mimoya-xiviri! Eka nguva yin’wana ya ku tumbuluxa, Xikwembu xi kombise leswaku “swifuwo ni swikokovi ni swivandzana swa misava hi tinxaka ta swona” i mimoya-xiviri!—Genesa 1:24, NW; ringanisa Levitika 11:10, 46, NW; 24:18, NW; Tinhlayo 31:28, NW; Yobo 41:21, NW; Ezekiel 47:9, NW.

Kutani ke, “moya-xiviri” eBibeleni, a ku kombeteriwi eka munhu wa moya lowu nga ndzhuti lowu humaka emirini endzhaku ka rifu. Swi vula munhu kumbe xiharhi, kumbe vutomi lebyi munhu kumbe xiharhi xi byi tsakelaka.

Xana Ku Endleka Yini Endzhaku Ka Rifu?

Kutani ke, entiyisweni Bibele yi hambanile ni mavonelo ya vuhedeni ya leswaku munhu u na moya lowu nga fiki. I mani loyi u ehleketaka leswaku u dyondzise ntiyiso emhakeni leyi? I vativi va filosofi va vuhedeni va Magriki kumbe i vanhu va Xikwembu lava xi endleke ntwanano na vona? Entiyisweni, a ku ri vanhu va Xikwembu, lava xi va nyikeke Rito ra xona leri huhuteriweke.

Nakambe xivutiso xa ha ri kona, Xana ku endleka yini hi moya-xiviri endzhaku ka rifu? Tanihi leswi moya-xiviri ku nga munhu, swi le rivaleni leswaku moya-xiviri wa fa loko munhu a fa. Hi marito man’wana, munhu loyi a feke i moya-xiviri lowu feke. Makume ya matsalwa ma swi tiyisa leswi. “Moya[-xiviri] lowu dyohaka, hi wona lowu nga ta fa!” ku vula Ezekiel 18:4. Eka Vaavanyisi 16:30 ha hlaya: “Samson a ku: “Moya[-xiviri] wa nga a wu fe ni v̌a-Filista!” Matsalwa man’wana ma kombisa leswaku mimoya-xiviri yi nga susiwa (Genesa 17:14, NW), yi nga hetiwa hi tlharhi (Yoxuwa 10:37, NW), yi nga va ni xihluku (Yobo 7:15, NW), ni ku yi hlongoriwa (Yonas 2:5). Moya-xiviri lowu dlayiweke, kumbe moya-xiviri lowu feke, i munhu loyi a feke.—Levitika 19:28; 21:1, 11.

Kutani ke, hi xihi xiyimo xa mimoya-xiviri leyi feke? Swi vekiwe hi ku olova, rifu i rito-fularha ra vutomi. Switwi swa hina hinkwaswo swi fambisana ni miri wa hina wa nyama. Vuswikoti bya hina byo vona, ku twa, ni ku ehleketa swi titshege hi ku tirha lokunene ka mahlo, tindleve, ni byongo bya hina. Handle ka mahlo a hi nge voni. Handle ka tindleve a hi nge twi. Handle ka byongo a hi nge endli nchumu. Loko munhu a fa, hinkwaswo swirho leswi swa miri swi tshika ku tirha. Hi helela hi ku hanya.

Hi ku pfumelelana ni leswi, Eklesiasta 9:5, 10 yi ri: “V̌afi a v̌a tiv̌i ntšhumu . . . šiv̌andleni [sirha] ša v̌afi laha u yaka kona, a ka ha ri na ntiro, hambi makungu, ni ku tiv̌a, hambi v̌utlhari.” Hi ku fanana, Tipsalma 146:3, 4 yi ri: “Mi nga tiṭhembeleni tihosi, hambi v̌a ri v̌ana v̌a v̌anhu la’v̌a hlulekaka ku ponisa. Ku hefemula ka v̌ona loko ku hela, va tlhelela e nṭhurini, kutani hi siku rolero makungu ya v̌ona ma ta hela.” Kutani loko vanhu (mimoya-xiviri) va fa, hi ku olova va helela hi ku hanya.

Ku Suka Eka Dyondzo Ya Vuhedeni Ku Ya Eka Dyondzo Ya Kereke

Van’wana va nga ha vutisa, ‘kambe, xana Testamente Leyintshwa a yi dyondzisi hi ku nga fi ka moya?’ Nikatsongo. New Catholic Encyclopedia ya pfumela: “T[estamente] L[eyintshwa] yi tshama yi tshembekile eku twisiseni loku ka rifu ka [Testamente ya Khale].” Hi marito man’wana, “Testamente Leyintshwa” yi dyondzisa leswaku moya-xiviri wa fa. Yesu Kriste u kombise leswaku a a nga pfumeli leswaku moya a wu fi. U vutisile: “Xana swi lulamile hi savata ku endla ntirho lowunene kumbe ku endla ntirho lowo biha, ku ponisa kumbe ku dlaya moya-xiviri?” (Marka 3:4, NW) Hi ku fanana muapostola Pawulo wa Mukriste u seketele mavonelo ya “Testamente ya Khale” ya moya-xiviri hi ku tshaha Genesa 2:7 (NW): “Ku tsariwile hi ndlela leyi: ‘Munhu wo sungula Adamu a va moya-xiviri lowu hanyaka.’”—1 Vakorinto 15:45, NW.

Xana mianakanyo ya Plato yi ve dyondzo ya kereke hi ndlela yihi? Encyclopædia of Religion and Ethics, hi James Hastings, ya hlamusela: “Loko evhangeli ya Vukriste yi hundze hi le nyangweni wa sinagoga ra Vayuda ku ya eka yindlu ya mintlango ya Mfumo wa Rhoma, mavonelo ya moya lama nga ya Xiheveru ma hundziseriwe endhawini ya mieheleketo ya Magriki, ku nga ri na lexi tikaka eku ma amukeleni.” Vadyondzisi va kereke va ringetile ku endla leswaku mahungu ya vona ma “twisiseka eka xivandla lexi nga ni miehleketo ya Magriki” hi ku tirhisa “marito ni swiga leswi vumbiweke swa ntivo-miehleketo ya Xigriki.” Hi ku fanana vafundhisi va Vayuda va sungule ku kombisa “nkucetelo wa matimba wa Vuplato” eku tsaleni ka vona.—Encyclopædia Judaica.

Dyondzo ya Bibele mayelana ni moya-xiviri xisweswo a a yi susiwile kutani yi siviwa hi dyondzo leyi hi ku kongoma a yi ri ya vuhedeni. Leswi swi nga ka swi nga yimeleriwi hi swisekelo swa leswaku ku endla tano swi endle Vukriste byi tsakeriwa ngopfu hi vanhu. Loko a chumayela eAthena, ntsindza wa ndhavuko wa Magriki, muapostola Pawulo a nga dyondzisanga dyondzo ya Plato ehenhla ka moya-xiviri. Hi ku hambana, u dyondzise dyondzo ya Vukriste ya ku pfuxiwa hambi leswi vo tala va vayingiseri va Magriki va swi kumeke swi nonon’hwa ku amukela leswi a swi vuleke.—Mintirho 17:22-32.

Hakunene, muapostola Pawulo u tsundzuxe ehenhleni ka ku hlanganisiwa kwihi na kwihi ka ntiyiso lowu sekeriweke eBibeleni ni vuhedeni loko a te: “Ku v̌onakala ku ni ku hlangana kwihi ni munyama? Ku ya emahlweni, Kriste o ni ntwanano wihi na Belial?” (2 Vakorinto 6:14, 15, BX) A swi kanakanisi leswaku hi ku pfumelela dyondzo ya vuhedeni yi va yin’wana ya swisekelo swa filosofi ni ntivo-vukwembu wa byona, Vujagana byi tise ndzhukano eka Xikwembu hi xoxe!

Ntshembo Wa Lava Feke

Vanhu va ntshunxekile ku pfumela eka leswi va swi hlawulaka. Hambi swi ri tano, a swi nge landzuriwi leswaku dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri a hi ya matsalwa. Kutani ke, xana vanhu a va na ntshembo wa vutomi endzhaku ka rifu?

Endzhaku Yobo u vutise xivutiso, “Munhu l’a feke a nga tlhela a hanya”? u ye mahlweni a nyikela nhlamulo leyi huhuteriweke. U te: “[Yehova] a u ta nḍi vitana, a nḍi ta pfumela; a u ta nav̌ela ntiro wa mav̌oko ya wena.” (Yobo 14:14, 15) Ina, Bibele yi khome ntshembo wa ku pfuxiwa eka hinkwavo lava nga le miehleketweni ya Xikwembu. Xi navela ngopfu ku tlherisela malandza ya xona yo tshembeka, ku fana na Yobo, evuton’wini! Yesu Kriste u tiyise ntiyiso wa ntshembo lowu, a ku: “Mi nga hlamaleni hi mhaka leyi, hikuva nkarhi wa ta lowu hinkwavo lava nge masirheni va nga ta twa rito ra yena, kutani va ta huma. Lava endleke leswinene va ta pfuka va ya evutomini lebyi nga heriki, lava endleke leswo biha va ta pfuka va ya eku avanyisiweni.”—Yohane 5:28, 29.

Loko nkarhi wu ta wa leswaku vuprofeta byebyo byi hetiseka, Esaya 25:8 ya tshembisa, Xikwembu xi “ta lov̌isa rifu hi laha ku nga heriki.” Leswi swi vula misava leyi, hi laha Nhlavutelo 21:4 yi swi vekaka ha kona, “ni rifu a ri nga ha vi kona.” Xana u nga swi lava ku hanya emisaveni leyi nga hava swilahlo kumbe moxari, ku ri hava maribye ya sirha kumbe tindhawu ta masirha, ku nga ha ri na mihloti ya switlhavi kambe ku ri na mihloti ya ntsako ntsena?

I ntiyiso, u nga ha va u kule u pfumela eka dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri. Kambe hi ku dyondza Bibele, u nga kurisa ripfumelo hi switshembiso leswi ntshunxaka swa Bibele.a U nga ha dyondza ni leswaku i yini lexi u faneleke ku xi endla leswaku u kuma switshembiso swa Bibele, hayi ku pona tanihi moya-xiviri lowu nga fiki, kambe ku kuma “vutomi lebyi nga heriki” eParadeyisini emisaveni!—Yohane 17:3; Luka 23:43.

[Nhlamuselo ya le hansi]