Langutelo Ra Wena Hi Moya Ri Khumba Vutomi Bya Wena
“Munhu a va moya lowu hanyaka.”—GENESA 2:7, “NW.”
1, 2. I yini lexi vukhongeri byo tala byi xi pfumelaka mayelana ni munhu ni moya?
KU LAVA ku va vukhongeri hinkwabyo byi dyondzisa leswaku munhu u ni moya lowu nga fiki. New Catholic Encyclopedia yi vula leswaku moya wu “vumbiwe hi Xikwembu kutani wu hefemuleriwa endzeni ka miri eku tikeni ka nyimba.” Nakambe yi vula leswaku dyondzo ya moya lowu nga fiki “hi yin’wana ya swisekelo-nkulu” swa tikereke ta Vujagana. Hi ku fanana, “vupfumeri bya Mamoslem,” ku hlamusela The New Encyclopædia Britannica, “byi vula leswaku moya wu humelela xikan’we na miri; endzhaku, wu va na vutomi bya wona wu ri woxe, ku hlangana ka wona ni miri i swa xinkarhana.”
2 Vukhongeri byo tano byi tshemba leswaku moya wu siya miri enkarhini wa rifu kutani wu hanya hi laha ku nga heriki, makumu ya wona ya va mikateko ya le tilweni, wu tshama nkarhinyana ePagatori, kumbe wu xaniseka hi laha ku nga heriki endzilweni wa tihele. Rifu ri langutiwa tanihi ndlela yo ya evuton’wini lebyi nga heriki exivandleni xa moya. Tanihi laha mutsari n’wana a vuleke ha kona eka buku leyi nge We Believe in Immortality: “Ndzi languta Rifu tanihi xiendlakalo lexikulu xo kwetsima. Ndzi languta Rifu tanihi ku tlakusiwa hi Xikwembu.”
3. Hi yihi dyondzo ya vukhongeri byo hambana-hambana bya le Vuxeni?
3 Mahindu, Mabudha, ni van’wana va pfumela eka ku tsendzeleka ka moya. Leswi swi katsa dyondzo ya leswaku eku feni moya wu tswariwa nakambe, wu tswariwa nakambe tanihi munhu kumbe xilo lexi hanyaka. Loko munhu a ve lonene, ku vuriwa leswaku moya wa yena wu ta tswariwa nakambe tanihi munhu wa xiyimo xa le henhla. Kambe loko a ve lowo biha, u ta tswariwa nakambe a ri munhu wa xiyimo xa le hansi kumbe tanihi xiharhi kumbe xitsotswana.
4, 5. Ha yini swi ri swa nkoka ku tiva ntiyiso hi moya?
4 Hambi swi ri tano, ku vuriwa yini hi loko vanhu va nga ri na moya lowu nga fiki? Ku vuriwa yini hi loko rifu ri nga ri “ku tlakusiwa hi Xikwembu,” ku nga pfuli ndlela yo olova yo ya evuton’wini lebyi nga heriki bya moya kumbe ku tswariwa nakambe, eka hinkwavo lava faka? Kutani dyondzo ya moya lowu nga fiki yi ta kongomisa munhu etlhelweni leri nga riki rona. Buku leyi nge Official Catholic Teachings yi vula leswaku kereke yi sindzisa dyondzo ya moya lowu nga fiki hikuva ku ka u nga swi pfumeli “swi ta endla swikhongelo swa yona, mikhuva ya yona ya nkosi ni mintirho leyi endleriwaka vafi swi nga twali kumbe ku pfumala vutlhari.” Kutani ndlela leyi munhu a hanyaka ha yona, vugandzeri ni vumundzuku lebyi nga heriki swa khumbeka.—Swivuriso 14:12; Matewu 15:9.
5 I swa nkoka ku tiva ntiyiso hi ripfumelo leri. Yesu u te: “Lava gandzelaka [Xikwembu] va fanele ku xi gandzela hi moya ni ntiyiso.” (Yohane 4:24) Ntiyiso hi moya wa munhu wu kumeka eRitweni ra Xikwembu, Bibele. Matsalwa lama huhuteriweke ma na nhlavutelo ya Xikwembu ya swikongomelo swa xona, kutani hi nga tiyiseka leswaku yi hi byela ntiyiso. (1 Vatesalonika 2:13; 2 Timotiya 3:16, 17) Loko a khongela eka Xikwembu, Yesu u te: “Rito ra wena i ntiyiso.”—Yohane 17:17.
U Vumbiwe Ni Moya Lowu Nga Fiki?
6. Xana mhaka ya Genesa yi hi byela yini hi ku vumbiwa ka munhu hi ndlela leyi twalaka?
6 Genesa 2:7 ya hi byela: “Yehova Šikwembu a v̌umba munhu hi nṭhuri wa misav̌a, a huhutela etinhompfini ta yena e ku hefemula ka v̌utomi, ka v̌a loko munhu a endliwe [moya lowu] hanyaka.” Mhaka a yi vuli swona leswaku Xikwembu xi nghenise moya lowu nga fiki eka munhu. Yi vula leswaku loko matimba ya Xikwembu ma nyike miri wa Adamu ntamu, u “ve moya lowu hanyaka.” (NW) Kutani munhu i moya. A nga na moya.
7. Ha yini vanhu va vekiwe emisaveni?
7 Xikwembu xi vumbe Adamu leswaku a hanya emisaveni, hayi etilweni. Misava a ku ngo va xivandla ntsena xo vona loko Adamu a fanelekela matilo. Xikwembu xi vumbe misava “leŝaku yi akiwa,” naswona Adamu a a ri munhu wo sungula ku yi aka. (Esaya 45:18; 1 Vakorinto 15:45) Endzhakunyana, loko Xikwembu xi vumbe Evha tanihi nsati wa Adamu, xikongomelo xa Xikwembu hi vona a ku ri leswaku va fanele va tata misava ni ku yi hundzula paradeyisi tanihi kaya ra vanhu hi laha ku nga heriki.—Genesa 1:26-31; Psalma 37:29.
8. (a) Xana vukona bya Adamu a byi titshege ha yini? (b) Loko Adamu a a nga dyohanga, a a ta hambeta a hanya kwihi?
8 A ku na laha Bibele yi vulaka leswaku xiphemu xo karhi xa Adamu a xi ri lexi nga fiki. Hi ku hambana, vukona bya yena a byi titshege hi swiyimo swo karhi, a byi sekeriwe eku yingiseni ka nawu wa Xikwembu. Kutani, a ku ta humelela yini loko a tshova nawu wolowo? Vutomi lebyi nga heriki exivandleni xa moya ke? Doo. Ematshan’wini ya sweswo, a a “ta fa.” (Genesa 2:17) A a ta tlhelela lomu a humaka kona: “Hikuv̌a u nṭhuri, u ta tlhelela e nṭhurini.” (Genesa 2:7; 3:19) Adamu a a nga ri kona loko a nga si vumbiwa, naswona a nge vi kona loko a file. Kutani a a ri ni ku hlawula kumbirhi ntsena: (1) ku yingisa ni vutomi kumbe (2) ku nga yingisi ni rifu. Loko Adamu a a nga dyohanga, a a ta va a hanye emisaveni hi laha ku nga heriki. A a ta va a nga yanga etilweni.
9. Xana Bibele hi ku pakanisa yi ri rifu i yini, naswona ha yini?
9 Adamu a nga yingisangi, kutani u file. (Genesa 5:5) Rifu a ku ri xigwevo xa yena. A ku nga ri nyangwa wo ya eka “xiendlakalo xo kwetsima” kambe nyangwa wo ya eka ku nga vi kona. Xisweswo, rifu a hi munghana kambe hi leswi Bibele yi swi vulaka, “nala.” (1 Vakorinto 15:26) Loko Adamu a a ri na wona moya lowu nga fiki lowu a wu ta ya etilweni loko a yingisile, kutani rifu a ri ta va ri ri nkateko. Kambe a ri nga ri wona. A ku ri ndzhukano. Kutani hi xidyoho xa Adamu, ndzhukano wa rifu wu hangalakele eka vanhu hinkwavo hikuva hinkwavo i vana va yena.—Varhoma 5:12.
10. I xiphiqo xihi xa nkoka lexi tlakukaka eku pfumeleni ka leswaku Adamu u na moya lowu nga fiki?
10 Nakambe, loko Adamu a a vumbiwe a ri ni moya lowu nga fiki lowu a wu ta xanisiwa hi laha ku nga heriki endzilweni wa tihele loko a dyoha, ha yini a nga tsundzuxiwanga hi leswi? Ha yini a byeriwe ntsena leswaku u ta fa kutani a tlhelela entshurini? Vona vubihi lebyi a byi ta va byona ku avanyisela Adamu eku xanisekeni loku nga heriki hikwalaho ka ku nga yingisi, a nga tsundzuxiwanga hi kona! Hambi swi ri tano, Xikwembu “ši lulamile.” (Deuteronoma 32:4) A ku nga ri na xilaveko xo tsundzuxa Adamu hi ndzilo wa tihele wa mimoya leyi nga fiki ya lavo biha. Tihele to tano a ti nga ri kona, hambi ku ri mimoya leyi nga fiki a yi nga ri kona. (Yeremia 19:5; 32:35) A ku na ku xaniseka loku nga heriki entshurini wa misava.
Ku Tirhisa Ka Bibele Ka “Moya”
11. (a) Rito ra Xinghezi “soul (moya)” eBibeleni ri huma eka rito rihi ra Xiheveru ni ra Xigriki? (b) Xana King James Version yi ri hundzuluxela njhani rito ra Xiheveru ni ra Xigriki leri vulaka “moya (soul)”?
11 Eka Matsalwa ya Xiheveru, rito ra Xinghezi “soul (moya)” ri huma eka rito ra Xiheveru neʹphesh, leri humelelaka minkarhi leyi tlulaka 750. EMatsalweni ya Xigriki i psy·kheʹ, leri humelelaka minkarhi leyi tlulaka 100. New World Translation of the Holy Scriptures hi ku pakanisa yi hundzuluxela marito lawa tanihi “moya (soul).” Tibibele tin’wana ti nga ha tirhisa marito yo hambana-hambana. Tindlela tin’wana leti King James Version yi hundzuluxelaka neʹphesh ha tona i: ku navela, xivandzana, miri, ku hefemula, xivumbiwa, (miri) lowu feke, ku tsakela, mbilu, vutomi, munhu (man), mianakanyo, munhu (person), munhu hi xiviri, moya (soul), xilo. Naswona yi hundzuluxela psy·kheʹ tanihi: mbilu, vutomi, mianakanyo, moya (soul).
12. Bibele yi ri tirhisisa ku yini rito ra Xiheveru ni ra Xigriki leri vulaka “moya (soul)”?
12 Bibele yi vula swivumbiwa swa le lwandle yi ku: neʹphesh: “Moya wun’wana ni wun’wana lowu hanyaka ematini.” (Levitika 11:10, NW) Rito leri ri nga ha vula swihari swa le handle: “U nga nyiketi ŝiv̌anḍaneni e moya wa gugurwana wa wena.” (Psalma. 74:19) Hi minkarhi ya madzana neʹphesh ri vula vanhu. “Mimoya hinkwayo leyi humeke emasengeni ya Yakobo a yi ri 70.” (Eksoda 1:5, NW) Xikombiso xa psy·kheʹ leri tirhisiweke hi ndlela leyi i 1 Petro 3:20. (NW) Yi vulavula hi ngalava ya Nowa, “leyi eka yona ku ngheneke vanhu va nga ri vangani, hi leswaku, mimoya ya nhungu, va tlakuriwe hi mati va hlayisekile.”
13. Bibele yi tirhisa rito “moya” hi tindlela tihi?
13 Bibele yi tirhisa rito “moya” hi tindlela tin’wana to tala. Genesa 9:5 (NW) yi ri: “Ngati ya n’wina ya mimoya ya n’wina ndzi ta endla leswaku yi rihiwa.” Laha moya wu vuriwa wu ri na ngati. Psalma 63:5 yi ri: “Moya wa nga wu ta šuma ŝa ngi e mongo ni mafura.” Emhakeni leyi moya wu vuriwa lowu dyaka. Deuteronoma 24:7 (NW) yi vulavula hi munhu la “yivaka moya wa vamakwavo.” Entiyisweni a ku nga ri moya lowu nga fiki lowu yiviwaka. Psalma 116:7 yi ri: “Moya wa mina, tlhelela e ku wiseni ka wena.” Kutani moya wu nga ha wisa. Bibele nakambe yi komba leswaku moya wa bola. Wa fa. “Kutani a ši alelanga rifu e mimoya ya v̌ona.” (Psalma 78:50) “A nga tshuki a tshinelela moya wihi na wihi lowu feke.” (Tinhlayo 6:6, NW) “Moya lowu dyohaka, hi wona lo’wu nga ta fa.” (Ezekiel 18:4) “Chavani loyi a nga ni matimba yo lovisa moya.” (Matewu 10:28) “Moya hinkwawo lowu hanyaka wu fa.”—Nhlavutelo 16:3, NW.
14. Bibele yi komba erivaleni leswaku moya i yini?
14 Entiyisweni, ku tirhisa ka Bibele ka neʹphesh na psy·kheʹ ku komba leswaku moya i munhu kumbe, hi tlhelo ra swiharhi, i xivumbiwa. A hi xiphemu xin’wana lexi nga fiki xa munhu. Entiyisweni, neʹphesh ra tirhisiwa eka Xikwembu hi xoxe: “Moya wa yena wu v̌enga lo’wo homboloka.”—Psalma 11:5.
Vadyondzi Vo Tala Va Pfumela
15. Xana tibuku ta vadyondzi va nga ri vangani ti yi hlamusela njhani dyondzo ya moya lowu nga fiki?
15 Vadyondzi vo tala va pfumela leswaku Bibele a yi vulavuli hi moya lowu nga fiki. The Concise Jewish Encyclopedia ya hlamusela: “Bibele a yi yi hlamuseli dyondzo ya ku nga fi ka moya, kumbe ku humelela eka tibuku ta varabi to sungula.” The Jewish Encyclopedia yi ri: “Dyondzo ya leswaku moya wu hambeta wu hanya endzhaku ka ku fa ka miri i mhaka ya ku mbambela ka filosofi kumbe ntivo-vukwembu ematshan’wini ya ripfumelo ro olova, naswona a ku na laha ri dyondzisiwaka eMatsalweni layo Kwetsima.” The Interpreter’s Dictionary of the Bible yi ri: “Nephesh . . . a wu hambeti wu hanya handle ka miri, kambe wu fa na wona. . . . A ku na tsalwa na rin’we ra Bibele leri pfumelaka mhaka ya leswaku ‘moya’ wu hambana na miri enkarhini wa rifu.”
16. Xana tibuku tin’wana ti wu hlamusela njhani moya?
16 Nakambe, Expository Dictionary of Bible Words yi ri: “Kutani, ‘moya’ eka T[estamente] ya K[hale] a wu kombisi swiphemu swin’wana leswi nga ha riki na nkoka emirini wa munhu leswi hambetaka swi hanya endzhaku ka rifu. [Neʹphesh] entiyisweni wu vula vutomi tanihi loko byi tokotiwa hi vanhu. . . . Nhlamuselo ya xisekelo ya [psy·kheʹ] yi seketeriwa hi rito leri fanaka na rona eka T[estamente] ya [Khale], ematshan’wini ya nhlamuselo ya yona eka ndhavuko wa Xigriki.” The Eerdmans Bible Dictionary yi hlamusela leswaku eBibeleni, rito moya “a ri kombeteli xiphemu xa munhu, ku ri na sweswo, ri vula munhu a helerile. . . . Eka langutelo leri vanhu a va na mimoya—i mimoya.”—Xiitaliki i xerhu.
17. I yini leswi pfumeriwaka hi swihlovo swimbirhi swa Khatoliki hi “moya”?
17 Hambi ku ri New Catholic Encyclopedia ya pfumela: “Marito ya Bibele lama vulaka moya hakanyingi ya vula munhu a helerile.” Ya engetela: “A ku na ku hambana [ku avana] ka miri na moya eka T[estamente] ya K[hale]. . . . Rito [neʹphesh], hambi loko ri hundzuluxeriwe hi rito ra hina moya, a ri vuli moya tanihi lowu hambaneke na miri kumbe munhu la hambaneke. . . . Rito [psy·kheʹ] i rito ra T[estamente] L[eyintshwa] leri fanaka na [neʹphesh]. . . . Dyondzo ya ku pona ka moya endzhaku ka rifu entiyisweni a yi humeleli eBibeleni.” Naswona Georges Auzou, Profesa wa Mufurwa wa Khatoliki wa Matsalwa yo Kwetsima, wa tsala ebukwini ya yena leyi nge La Parole de Dieu (Rito ra Xikwembu): “Dyondzo ya ‘moya,’ leyi vulaka munhu tanihi loyi a nga wa moya, la nga vonekiki hi ku helela, la hambaneke na ‘miri,’ . . . a yi kona eBibeleni.”
18. (a) Xana encyclopedia yi vule yini hi ku tirhisa ka Bibele ka rito “moya”? (b) Hi kwihi laha vafundhisi va kumeke mianakanyo ya xin’wana lexi ponaka rifu ra miri?
18 Xisweswo, The Encyclopedia Americana ya xiya: “Dyondzo ya Testamente ya Khale hi munhu hi leyi ya vun’we, hayi ku hlangana ka moya na miri. Hambi loko rito ra Xiheveru [neʹphesh] ri hundzuluxeriwa ko tala tanihi ‘moya,’ swi ta va swi hoxile ku nghenisa nhlamuselo ya Xigriki eka rona. . . . [Neʹphesh] a wu kalanga wu twisisiwa wu ri lowu tirhaka handle ka miri. Eka Testamente Leyintshwa rito ra Xigriki [psy·kheʹ] hakanyingi ri hundzuluxeriwa tanihi ‘moya’ kambe a ri nge twisisiwi ri ri na nhlamuselo leyi rito leri ri veke na yona eka vativi va filosofi va Magriki. . . . Bibele a yi yi nyiki nhlamuselo ya le rivaleni leswaku munhu u hanya njhani endzhaku ka rifu.” Ya engetela: “Vativi va ntivo-vukwembu va amukele tinhlamuselo ta vativi va filosofi leswaku va kuma ndlela leyi faneleke yo hlamusela ku hanya ka munhu endzhaku ka rifu.”
Hayi Bibele Kambe Filosofi
19. Xana filosofi ya Magriki yi hlangane njhani ni dyondzo ya moya lowu nga fiki?
19 I ntiyiso leswaku vativi va ntivo-vukwembu va amukele mianakanyo ya vativi va filosofi ku vumba dyondzo ya moya lowu nga fiki. Dictionnaire Encyclopédique de la Bible ya Furwa (Dikixinari ya Bibele ya Encyclopedia) yi ri: “Dyondzo ya ku nga fi ka moya i muhandzu wa mianakanyo ya Magriki.” The Jewish Encyclopedia ya seketela: “Dyondzo ya ku nga fi ka moya yi te eka Vayuda hi ku hlangana na mianakanyo ya Magriki naswona ngopfu-ngopfu hi filosofi ya Plato, museketeri wa yona lonkulu,” loyi a hanyeke eka lembe xidzana ra vumune emahlweni ka Kriste. Plato a a pfumela ku: “Moya a wu fi naswona a wu boli, kutani mimoya ya hina entiyisweni yi ta hanya emisaveni yin’wana!”—The Dialogues of Plato.
20. Filosofi ya vahedeni yi nghene rini eVujaganini naswona hi ndlela yihi?
20 Xana filosofi leyi ya vuhedeni yi nghene rini eVujaganini? The New Encyclopædia Britannica yi ri: “Ku sukela exikarhi ka lembe xidzana ra vu-2 AD Vakriste lava veke ni vuleteri byin’wana eka filosofi ya Magriki va sungule ku va na ku navela ko hlamusela ripfumelo ra vona hi marito ya yona, ku tianerisa hi vutlhari bya vona ni leswaku va hundzuka vahedeni lava dyondzekeke. Filosofi leyi va faneleke swinene a ku ri dyondzo ya Plato.” Kutani, hi laha Britannica yi vulaka ha kona, “vativi va filosofi vo sungula va Vukriste va amukele dyondzo ya Magriki ya ku nga fi ka moya.” Hambi ku ri Mupapa John Paul II u pfumerile leswaku dyondzo ya moya lowu nga fiki yi katsa “mianakanyo ya swikolo swin’wana swa filosofi ya Magriki.” Kambe hi ku amukela mianakanyo ya filosofi ya Magriki swi vula leswaku Vujagana byi tshike ntiyiso wo olova lowu hlamuseriweke eka Genesa 2:7 (NW): “Munhu u ve moya lowu hanyaka.”
21. Xana dyondzo ya moya lowu nga fiki yi tlhelela endzhaku ku fikela kwihi?
21 Hambi swi ri tano, dyondzo ya moya lowu nga fiki yi tlhelela endzhaku ngopfu ku tlula Plato. Ebukwini leyi nge The Religion of Babylonia and Assyria, hi Morris Jastrow, ha hlaya: “Xiphiqo xa ku nga fi . . . xi katse nyingiso lowukulu wa vafundhisi va Babilona. . . . Rifu a ku ri ndlela yo ya eka vutomi bya muxaka wun’wana.” Nakambe, buku leyi nge Egyptian Religion, hi Siegfried Morenz, ya hlamusela: “Vaegipta vo sungula va teke vutomi bya le ndzhaku ka rifu hi ku olova tanihi ku hambeta ka vutomi emisaveni.” The Jewish Encyclopedia yi xiya ku hlangana ka vukhongeri lebyi bya khale na Plato loko yi vula leswaku Plato u kongomisiwe eka mianakanyo ya moya lowu nga fiki “hi mahlori ya Orpheus na Eleusis lawa malangutelo ya Vababilona na Vaegipta a ma hlangane ngopfu eka wona.”
22. Ha yini swi nga ha vuriwaka leswaku mbewu ya dyondzo ya moya lowu nga fiki hakunene yi byariwe eku sunguleni ka matimu ya munhu?
22 Xisweswo, mianakanyo ya moya lowu nga fiki i ya khale. Entiyisweni, masungulo ya yona ya tlhelela le ndzhaku emasunguleni ya matimu ya munhu! Endzhaku ka loko Adamu a byeriwile leswaku u ta fa loko a nga yingisi Xikwembu, langutelo leri hambaneke ri hlamuseriwile eka nsati wa Adamu, Evha. U byeriwe ku: “Mi nga ka mi nga fi.” Laha mbewu ya dyondzo ya moya lowu nga fiki yi byariwile. Naswona ku sukela kwalaho, rixaka rin’wana ni rin’wana ri amukele langutelo ra vuhedeni ra leswaku ‘hakunene a mi nge fi kambe mi ta hambeta mi hanya.’ Leswi swi katsa Vujagana, lebyi endleke valandzeri va byona va xandzuka va kaneta swikongomelo ni ku rhandza ka Xikwembu.—Genesa 3:1-5; Matewu 7:15-23; 13:36-43; Mintirho 20:29, 30; 2 Vatesalonika 2:3, 7.
23. I mani la sunguleke dyondzo ya moya lowu nga fiki, naswona ha yini?
23 A a ri mani la endleke vanhu leswaku va pfumela vunwa byebyo? Yesu u n’wi hlamuserile loko a te eka varhangeri va vukhongeri va siku ra yena: “N’wina mi huma eka tata wa n’wina, a nga Diyavulosi, kutani mi tsakela ku endla ku navela ka tata wa n’wina. . . . Loko a vulavula mavunwa, ú tikomba lexi a nga xona, hikuva i muhembi, ni tata wa mavunwa.” (Yohane 8:44) Ina, i Sathana la sunguleke mianakanyo ya moya lowu nga fiki leswaku a susa vanhu evugandzerini bya ntiyiso. Kutani ndlela ya munhu ya vutomi ni ntshembo wa vumundzuku swi vekiwa endleleni leyi hoxeke hi ku pfumela tidyondzo leti humeke eka vunwa byo sungula lebyi rhekhodiweke eBibeleni, hambi loko enkarhini wolowo Evha handle ko kanakana a twisise nyoka yi ri leyi vulaka ntsena leswaku a nga ka a nga fi ni kan’we enyameni.
24. I swivutiso swihi leswi hi laha ku faneleke swi nga vutisiwaka mayelana na vutomi lebyi nga heriki na ku nga fi?
24 Bibele a yi dyondzisi leswaku vanhu va ni moya lowu nga fiki. Kutani, ha yini yi vulavula hi ntshembo wa vutomi lebyi nga heriki? Ku ya emahlweni, xana Bibele eka 1 Vakorinto 15:53, a yi vuli swona ku: “Leswi faka swi fanele ku funengela leswi nga fiki”? Naswona xana Yesu a nga yanga etilweni endzhaku ko pfuxiwa, naswona xana a nga dyondzisanga leswaku van’wana na vona va ta ya etilweni? Leswi ni swivutiso swin’wana swi ta kambisisiwa exihlokweni xerhu lexi landzelaka.
Swivutiso Swa Mpfuxeto
◻ I yini lexi vukhongeri byo tala byi xi pfumelaka hi moya?
◻ Bibele yi swi kombisa njhani leswaku munhu a nga vumbiwanga a ri ni moya lowu nga fiki?
◻ I yini lexi nga erivaleni eku tirhisiweni ka rito ra Xiheveru ni ra Xigriki leri vulaka “moya” eBibeleni?
◻ Xana vadyondzi vo tala va ri yini hi langutelo ra Bibele hi moya?
◻ Dyondzo ya moya lowu nga fiki yi tlhelela endzhaku ku fikela kwihi ematin’wini?
[Swifaniso leswi nga eka tluka 20]
Hinkwaswo i mimoya