Mianakanyo Leyi Yi Nghena Eka Vuyuda, Vujagana Ni Vuislam
“Vukhongeri nakambe i ndlela yo endla vanhu va amukela mhaka ya leswaku siku rin’wana va ta fa, va nga ha va va ri ni ntshembo wa leswaku va ta kuma vutomi endzhaku ka rifu, endzhaku ka ku velekiwa nakambe kumbe endzhaku ka swona haswimbirhi.”—GERHARD HERM, MUTSARI WA MUJARIMANI.
1. Vukhongeri byo tala byi seketela xitshembiso xa byona xa vutomi endzhaku ka rifu edyondzweni yihi ya xisekelo?
LESWAKU byi endla xitshembiso xa vutomi bya le ndzhaku ka rifu, vukhongeri byo tala byi titshege hi dyondzo ya leswaku munhu u na moya-xiviri lowu nga fiki, lowu loko a fa wu hundzelaka exivandleni xin’wana kumbe wu rhurhelaka eka xivumbiwa xin’wana. Hilaha swi voniweke hakona exiyengeni lexi hundzeke, dyondzo ya ku nga fi ka munhu yi ve xisekelo xa vukhongeri bya le Vuxeni ku sukela emasungulweni ya byona. Kambe ku vuriwa yini hi Vuyuda, Vujagana ni Vuislam? Xana dyondzo leyi yi ve ya xisekelo eka vukhongeri lebyi hi ndlela yihi?
Vuyuda Byi Amukela Tidyondzo Ta Magriki
2, 3. Hi ku ya hi Encyclopaedia Judaica, xana matsalwa yo kwetsima ya Xiheveru a ma dyondzisa ku nga fi ka moya-xiviri?
2 Timitsu ta Vuyuda ti tlhelela endzhaku, emalembeni ya kwalomu ka 4 000 enkarhini wa Abrahama. Matsalwa yo kwetsima ya Xiheveru ma sungule ku tsariwa hi lembe-xidzana ra vu-16 B.C.E. naswona ma hetiwe hi nkarhi lowu ha wona Socrates na Plato va sunguleke dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri. Xana Matsalwa lawa a ma dyondzisa ku nga fi ka moya-xiviri?
3 Encyclopaedia Judaica ya hlamula: “Hi le nkarhini wa le ndzhaku ka ku tsariwa ka Bibele ntsena, laha ku simekiweke dyondzo leyi vonakaka kahle ni leyi tiyeke, ya ku nga fi ka moya-xiviri . . . naswona yi ve yin’wana ya tidyondzo ta xisekelo eka Vuyuda ni Vukreste.” Yi tlhela yi ku: “Munhu a langutiwa a ri nchumu wun’we enkarhini wa Bibele. Xisweswo moya-xiviri a wu nga hambanisiwi ngopfu ni miri.” Vayuda vo sungula a va pfumela eka ku pfuxiwa ka vafi, naswona leswi “swi fanele swi hambanisiwa ni dyondzo . . . ya ku nga fi ka moya-xiviri,” ku vula nsonga-vutivi lowu.
4-6. Xana dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri yi ve “yin’wana ya xisekelo” eka Vuyuda hi ndlela yihi?
4 Kutani, swi tise ku yini leswaku dyondzo leyi yi va “yin’wana ya xisekelo” eka Vuyuda? Matimu ma hlamula. Hi 332 B.C.E., Alexander Lonkulu u hlule xiphemu lexikulu xa Middle East hi rivilo lerikulu, kutani a xi teka. Loko a fika eYerusalema, Vayuda va n’wi amukele hi malwandla. Hi ku ya hi n’wamatimu wa Muyuda wa lembe-xidzana ro sungula, ku nga Flavius Josephus, va n’wi kombe ni vuprofeta lebyi kumekaka ebukwini ya Daniyele, leyi tsariweke emalembeni lama tlulaka 200 lama hundzeke, lebyi a byi ku hlamusela kahle ku hlula ka Alexander tanihi la hetisisaka xiphemu xa “hosi ya Yavan [Greece].” (Daniyele 8:5-8, 21) Vatlhandlami va Alexander va ye emahlweni ni kungu ra yena ra Vuhelene, va tata swiphemu hinkwaswo swa mfumo hi ririmi, ndhavuko ni filosofi ya Xigriki. Ku hlanganisiwa ka mindhavuko leyimbirhi—ya Xigriki ni ya Xiyuda—a ku nga papalateki.
5 Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vunharhu B.C.E., vuhundzuluxeri byo sungula bya Matsalwa ya Xiheveru ma ya eka Xigriki, lebyi vuriwaka Septuagint, byi sunguriwile. Hi ku tirhisa byona, Vamatiko vo tala va sungule ku xixima ni ku tolovelana ni vukhongeri bya Vayuda, van’wana va hundzukela ni le ka byona. Hi hala tlhelo, Vayuda a va sungula ku tiva mianakanyo ya Magriki, naswona van’wana va ve vativi va filosofi, ku nga nchumu lowu a wu ri wuntshwa eka vona. Philo wa le Alexandria, wa lembe-xidzana ro sungula C.E., a a ri un’wana wa vativi volavo va filosofi va Vayuda.
6 Philo a a xixima Plato, naswona u ringete ku hlamusela Vuyuda hi ku tirhisa filosofi ya Xigriki. Buku leyi nge Heaven—A History, yi ri: “Hi ku hlanganisa filosofi ya Plato ni dyondzo ya Bibele, Philo u pfule ndlela ya leswaku ku va ni tintlhari leti nga Vakreste [swin’we ni leti nga Vayuda].” Xana dyondzo ya Philo malunghana ni moya-xiviri a yi ri yihi? Buku leyi yi ya emahlweni yi ku: “Eka yena, rifu ri tlherisela moya-xiviri eka xiyimo xa wona xo sungula, emahlweni ka ku velekiwa. Tanihi leswi moya-xiviri wu nga wa le xivandleni xa moya, vutomi emirini byo va xiendlakalo xo koma, lexi hakanyingi xi nga tsakisiki.” Tintlhari tin’wana ta Vayuda leti a ti pfumela eka ku nga fi ka moya-xiviri i Isaac Israeli, n’anga leyi dumeke swinene ya Muyuda ya lembe-xidzana ra vu-10 na Moses Mendelssohn, mutivi wa filosofi wa le Jarimani, la nga Muyuda, wa lembe-xidzana ra vu-18.
7, 8. (a) Xana Talmud yi wu hlamusela njhani moya-xiviri? (b) Xana tibuku ta xihundla ta le ndzhakunyana ta Xiyuda ti ri yini hi moya-xiviri?
7 Buku yin’wana leyi yi khumbeke swinene mianakanyo ni vutomi bya Vayuda i Talmud—nkomiso lowu tsariweke wa leswi vuriwaka nawu wa nomu, lowu nga ni tinhlamulo ni tinhlamuselo ta le ndzhakunyana ta nawu lowu, lowu hlengeletiweke hi varabi ku sukela eka lembe-xidzana ra vumbirhi C.E. ku ta fikela eMalembeni ya le Xikarhi. Encyclopaedia Judaica, yi ri: “Varabi va Talmud a va pfumela leswaku moya-xiviri wu hambeta wu hanya endzhaku ka rifu.” Talmud yi tlhela yi vulavula hi vafi va ri lava vulavurisanaka ni lava hanyaka. Encyclopædia of Religion and Ethics, yi ri: “Kumbexana hikwalaho ka nkucetelo wa Vuplato, [varabi] a va pfumela leswaku moya-xiviri a wu ri kona munhu a nga si velekiwa.”
8 Buku ya Vayuda ya xihundla, ya le ndzhakunyana, ku nga Cabala, a yi dyondzisa hambi ku ri ntswariwo-nyingi. Malunghana ni dyondzo leyi, The New Standard Jewish Encyclopedia yi ri: “Dyondzo leyi yi vonaka onge yi sungule eIndia. . . . Eka Kabbalah yi humelela ro sungula ebukwini ya Bahir, ivi ku sukela eka Zohar ku ya emahlweni, a yi amukeriwa hi ntolovelo hi vaendli va mahlori, laha a yi hetisisa xiphemu xa nkoka edyondzweni ni le tibukwini ta Vuhasid.” Le Israyele namuntlha, ntswariwo-nyingi hinkwako-nkwako wu tekiwa tanihi dyondzo ya Vayuda.
9. Hi yihi dyondzo ya swiyenge swo tala swa Vuyuda bya namuntlha malunghana ni ku nga fi ka moya-xiviri?
9 Kutani, dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri, yi nghene eka Vuyuda hi nkucetelo wa filosofi ya Magriki, naswona dyondzo leyi namuntlha ya amukeriwa hi mintlawa ya yona yo tala. Xana ku nga vuriwa yini malunghana ni ku nghena ka dyondzo leyi eVujaganini?
Vujagana Byi Amukela Mianakanyo Ya Plato
10. Xana xidyondzi xin’wana lexi dumeke xa Mupaniya xi gimete hi ku yini malunghana ni dyondzo ya Yesu ya ku nga fi ka moya-xiviri?
10 Vukreste bya xiviri byi sungule hi Kreste Yesu. Malunghana na Yesu, Miguel de Unamuno, xidyondzi lexi dumeke xa Mupaniya xa lembe-xidzana ra vu-20, u tsarile a ku: “A a pfumela eku pfuxiweni ka nyama, hi ku ya hi Xiyuda, ku nga ri eka ku nga fi ka moya-xiviri, hi ku ya hi Plato wa [Mugriki]. . . . Vumbhoni bya leswi byi nga voniwa eka buku yihi na yihi leyi tshembekaka ya vuhlamuseri.” U gimete hi ku: “Ku nga fi ka moya-xiviri . . . i dyondzo ya filosofi ya vuhedeni.”
11. Xana filosofi ya Magriki yi sungule rini ku nghena eVukresteni?
11 Xana “dyondzo [leyi] ya filosofi ya vuhedeni” yi nghene rini eVukresteni naswona hi ndlela yihi? New Encyclopædia Britannica yi ri: “Ku sukela exikarhi ka lembe-xidzana ra vumbirhi AD Vakreste lava a va dyondzisiwe filosofi ya Magriki va sungule ku vona xilaveko xo hlamusela dyondzo ya vona hi ndlela ya filosofi, leswaku va kombisa ku tlhariha ka vona ni leswaku va kota ku hundzula vahedeni lava dyondzekeke. Filosofi leyi a yi pfumelelana na vona a ku ri Vuplato.”
12-14. Xana Origen na Augustine va endle xiphemu xihi eku hlanganisiweni ka filosofi ya Plato ni Vukreste?
12 Vativi vo tano vambirhi, va filosofi vo sungula, va ve ni nkucetelo lowukulu etidyondzweni ta Vujagana. Un’wana wa vona a ku ri Origen wa le Alexandria (c. 185-254 C.E.), kasi un’wana a ku ri Augustine wa le Hippo (354-430 C.E.). Malunghana na vona, New Catholic Encyclopedia yi ri: “I Origen wa le Vuxeni swin’we na St. Augustine wa le Vupela-dyambu lava va endleke moya-xiviri wu tekiwa tanihi nchumu wa moya ni ku endla dyondzo ya filosofi ha wona.” Xana Origen na Augustine a va yi sekele kwihi dyondzo ya vona ya moya-xiviri?
13 Origen a a ri xichudeni xa Clement wa le Alexandria, loyi a ri “wo sungula eka Vatatana, ku teka dyondzo ya Magriki hi ku kongoma, malunghana ni moya-xiviri,” ku vula New Catholic Encyclopedia. Tidyondzo ta Plato malunghana ni moya-xiviri ti fanele ti khumbe Origen swinene. Mutivi wa vukhongeri Werner Jaeger ebukwini leyi nge The Harvard Theological Review u te: “[Origen] u nghenise tidyondzo hinkwato leti khumbaka moya-xiviri eka Vukreste, leti a nga ti kuma eka Plato.”
14 Van’wana eVujaganini va languta Augustine tanihi ntlhari leyikulu ngopfu ya le minkarhini ya khale. A nga si hundzukela eka “Vukreste” loko a ri ni malembe ya 33, Augustine a a tsakela swinene filosofi naswona a a ri mulandzeri wa tidyondzo ta Aristotle.a Loko a hundzuka, u tame a ha namarhela mianakanyo ya Aristotle. The New Encyclopædia Britannica yi ri: “Mianakanyo ya yena yi hundzuke mbita leyi eka yona vukhongeri bya Testamente Leyintshwa byi pfanganisiweke hi ku helela ni tidyondzo ta Plato ta filosofi ya Magriki.” New Catholic Encyclopedia ya pfumela leswaku dyondzo ya Augustine “[ya moya-xiviri], leyi veke ya xisekelo eVupela-dyambu ku fikela eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-12, swo tala swa yona a swi tekiwe . . . eka tidyondzo ta Aristotle.”
15, 16. Xana ku tsakeriwa ka tidyondzo ta Aristotle hi lembe-xidzana ra vu-13 ku xi cincile xiyimo xa kereke malunghana ni dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri?
15 Hi lembe-xidzana ra vu-13, tidyondzo ta Aristotle a ti ya ti amukeriwa swinene eYuropa, ngopfu-ngopfu hikwalaho ka tibuku ta swidyondzi swa Maaraba ta Xilatini, leswi swi ma hlamuseleke hi vuenti matsalwa ya Aristotle. Xidyondzi xa Mukhatoliki lexi vuriwaka Thomas Aquinas xi tsakisiwe ngopfu hi dyondzo ya Aristotle. Hikwalaho ka matsalwa ya Aquinas, mianakanyo ya Aristotle yi nghene swinene etidyondzweni ta kereke ku tlula leswi mianakanyo ya Plato yi ngheniseke xiswona. Hambiswiritano, mboyamelo lowu a wu yi khumbanga dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri.
16 Aristotle a a dyondzisa leswaku moya-xiviri wu hlangane ni miri hilaha ku nga hambanisekiki naswona a wu yi emahlweni wu va kona endzhaku ka rifu ni leswaku loko ku ri ni nchumu lowu vaka kona eka munhu hilaha ku nga heriki, i nchumu lowu nga hanyiki. Ndlela leyi ya ku languta moya-xiviri a yi nga twanani ni dyondzo ya kereke ya leswaku moya-xiviri wa munhu wu pona rifu. Hikwalaho, Aquinas u cince langutelo ra Aristotle ra moya-xiviri, a vula leswaku ku nga fi ka moya-xiviri ku nga seketeriwa hi ku nyikela nhlamuselo leyi twisisekaka. Xisweswo, dyondzo ya kereke ya ku nga fi ka moya-xiviri yi tshame yi ri kona.
17, 18. (a) Xana Ndzhundzunuko wa lembe-xidzana ra vu-16 wu tise ku hundzuka edyondzweni ya malunghana ni moya-xiviri? (b) Hi xihi xiyimo xa mintlawa yo tala ya Vujagana emhakeni ya ku nga fi ka moya-xiviri?
17 Hi lembe-xidzana ra vu-14 ni ra vu-15, eka xiphemu xo sungula xa ku Pfuxetiwa, mianakanyo ya Plato a yi ya yi rhandziwa nakambe. Ndyangu lowu dumeke wa Medici le Italy wu simeke ni xikolo le Florence leswaku ku ta dyondzisiwa filosofi ya Plato. Hi lembe-xidzana ra vu-16 na 17, vanhu a va nga ha ri na mhaka ni dyondzo ya Aristotle. Naswona Ndzhundzunuko wa lembe-xidzana ra vu-16 a wu tisanga ku hundzuka eka dyondzo ya moya-xiviri. Hambileswi Vahundzuluxi va Maprotestente va phikizaneke ni dyondzo ya pagatori, va amukele dyondzo ya ku xanisiwa kumbe hakelo ya hilaha ku nga heriki.
18 Xisweswo dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri yi kona eka mintlawa yo tala ya Vujagana. Hi ku xiya leswi, xidyondzi xa le Amerika xi tsarile xi ku: “Entiyisweni, vukhongeri, eka vunyingi lebyikulu bya rixaka ra ka hina, byi vula ku nga fi, hayi swin’wana. Xikwembu hi xona muendli wa ku nga fi.”
Ku Nga Fi Ni Vuislam
19. Xana Vuislam byi sunguriwe rini, naswona byi sunguriwe hi mani?
19 Vuislam byi sungule hi ku vitaniwa ka Muḥammad leswaku a va muprofeta loko a ri ni malembe ya kwalomu ka 40. Hi ntolovelo Mamoslem ma pfumela leswaku tinhlavutelo ti te eka yena hi nkarhi wa kwalomu ka malembe ya 20 ku ya ka 23, ku sukela hi 610 C.E. ku fikela loko a fa hi 632 C.E. Tinhlavutelo leti ti tsariwe eka Korani, buku yo kwetsima ya Mamoslem. Hi nkarhi lowu Vuislam byi sunguleke ha wona, Vuyuda ni Vujagana a byi ngheniwe hi dyondzo ya Plato ya ku nga fi ka moya-xiviri.
20, 21. Xana Mamoslem ma pfumela yini malunghana ni Vutomi bya le Ndzhaku ka Rifu?
20 Mamoslem ma pfumela leswaku ripfumelo ra vona ri hetisisa tinhlavutelo leti nyikiweke Vaheveru ni Vakreste vo tshembeka va khale. Korani yi tshaha Matsalwa ya Xiheveru ni ya Xigriki. Kambe edyondzweni ya ku nga fi ka moya-xiviri, Korani ya hambana ni matsalwa lawa. Korani yi dyondzisa leswaku munhu u ni moya-xiviri lowu yaka emahlweni wu hanya endzhaku ka ku fa. Yi tlhela yi vulavula hi mpfuko wa vafi, siku ra ku avanyisa ni ku kunguhateriwa ko hetelela ka moya-xiviri—ku nga ha va vutomi entangeni wa le tilweni wa paradeyisi kumbe ku xupuriwa etiheleni leti pfurhaka.
21 Mamoslem ma pfumela leswaku moya-xiviri wa munhu la feke wu ya eBarzakh, kumbe “Mahandza,” “ndhawu kumbe xiyimo lexi vanhu va nga ta va eka xona endzhaku ka rifu ni le mahlweni ka ku Avanyisiwa.” (Surah 23:99, 100, nhlamuselo ya le hansi ya The Holy Qur-an) Moya-xiviri wa hanya kwalaho, wu tokota leswi vuriwaka “ku Xupuriwa ka Sirha” loko munhu a ri wo biha, kumbe wu kuma ntsako loko a ve la tshembekeke. Kambe lavo tshembeka na vona va fanele va xanisiwanyana hikwalaho ka swidyoho swi nga ri swingani leswi va swi endleke loko va ha hanya. Hi siku ra ku avanyisa, un’wana ni un’wana u ya endhawini ya yena ya hi laha ku nga heriki, leswi gimetaka xiyimo lexi xa le xikarhi.
22. Hi tihi tidyondzo leti hambanaka malunghana ni vuyo bya moya-xiviri, leti vativi va filosofi van’wana va Maaraba va ti nyikelaka?
22 Dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri eka Vuyuda ni le Vujaganini yi nghene hikwalaho ka nkucetelo wa Plato, kambe dyondzo leyi yi nghenisiwe eka Vuislam loko bya ha sungula. Leswi a swi vuli swona leswaku swidyondzi swa Maaraba a swi ringetanga ku hlanganisa tidyondzo ta Vuislam ni filosofi ya Magriki. Entiyisweni, Maaraba ma kuceteriwe ngopfu hi tibuku ta Aristotle. Naswona swidyondzi swa Maaraba leswi dumeke ngopfu, swo tanihi Avicenna na Averroës, swi hlamusele ni ku anamisa dyondzo ya Aristotle. Hambiswiritano, eka matshalatshala ya vona yo twananisa dyondzo ya Magriki ni dyondzo ya Mamoslem malunghana ni moya-xiviri, va sungule tidyondzo leti hambaneke. Hi xikombiso, Avicenna u vule leswaku moya-xiviri wa munhu a wu fi. Hi hala tlhelo, Averroës u phikizane ni langutelo rolero. Ku nga khathariseki mavonelo lawa, ku nga fi ka moya-xiviri ka ha ri dyondzo ya Mamoslem ni sweswi.
23. Xana Vuyuda, Vujagana ni Vuislam byi yime kwihi emhakeni ya ku nga fi ka moya-xiviri?
23 Kutani, swi le rivaleni leswaku Vuyuda, Vujagana ni Vuislam byi dyondzisa dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri.
[Nhlamuselo ya le hansi]
a Mulandzeri wa tidyondzo ta Aristotle, filosofi ya Plato, leyi antswisiweke leyi sunguriweke hi Plotinus hi lembe-xidzana ra vunharhu eRhoma.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 14]
Ku hlula ka Alexander Lonkulu ku endle leswaku mindhavuko ya Magriki ni Vayuda yi hlangana
[Swifaniso leswi nga eka tluka 15]
Origen, la nga laha henhla, na Augustine va ringete ku hlanganisa filosofi ya Plato ni Vukreste
[Swifaniso leswi nga eka tluka 16]
Avicenna, la nga laha henhla, u vule leswaku moya-xiviri wa munhu a wu fi. Averroës u kanetane ni langutelo rolero