Xana Ku Ni Vutomi eNdzhaku Ka Rifu?
“Hikuva ni murhi wu ni ntshembo. Loko wu tsemiwa, wu ta hluka nakambe . . . Xana loko munhu a fa a nga tlhela a hanya?”—MUXE, MUPROFETA WA KHALE.
1-3. Xana vanhu vo tala va ti chavelela hi ndlela yihi loko va feriwe hi munhu loyi va n’wi rhandzaka?
E MOXARINI le Mutini wa New York, vanghana ni vandyangu a va fole layini va ya ebokisini leri pfuriweke, ku nga ri na loyi a vulavulaka. A va languta ntsumbu wa mufana wa malembe ya 17 hi vukhale. Vanghana va yena va le xikolweni a va nga ha swi voni ni leswaku hi yena. Vutshunguri byo tirhisa tikhemikhali a byi pyemule misisi yakwe; khensa a yi siye miri wakwe wu hohlokile swinene. Xana loyi hakunene a ku ri munghana wa vona? Tin’hweti ti nga ri tingani leti hundzeke, a a ri ni mianakanyo, swivutiso ni matimba swinene—ina, a a tele hi tinghitsi! Mana wa mufana loyi, la tshovekeke mbilu, u ringeta ku titiyisa hi ntshembo wa leswaku n’wana wakwe wa ha hanya hi ndlela yo karhi. Hi ku phindha-phindha, mihloti yi ri karhi yi xiririka, a a vula leswi a dyondzisiweke swona: “Tommy u tsakile sweswi. Xikwembu a xi lava ku va na Tommy etilweni.”
2 Tikhilomitara ta kwalomu ka 11 000 ku suka laha u ya eJamnagar, le India, vana vanharhu va majaha va n’wamabindzu wa malembe ya 58 hi vukhale, a va ri karhi va pfuneta ku lata ntsumbu wa tata wa vona endhawini yo hisela mintsumbu. Loko dyambu se ri humile nimixo, n’wana wa kona lonkulu u sungula fambiselo ro hisa ntsumbu hi ku lumeka tihunyi kutani a teka mpfangano wa mirhi leyi siriweke swin’we ni mirhi ya risuna leyi nun’hwelaka kahle, a yi chela ehenhla ka miri wa tata wakwe lowu nga hanyiki. Pongo leri vangiwaka hi ku tshwa ka tihunyi a ra ha twakali hikwalaho ka swikhongelo swa Sanskrit leswi endliwaka hi Brahman leswi nge: “Onge moya-xiviri lowu nga fiki wu nga hambeta wu endla matshalatshala yo fikelela vun’we ni xikwembu.”
3 Loko vamakwavo lava havanharhu va languta ntsumbu lowu lowu tshwaka, un’wana ni un’wana embilwini a a ri karhi a tivutisa, ‘Xana ndza tshemba leswaku ku ni vutomi endzhaku ka rifu?’ Leswi va dyondzeke ematikweni lama hambanaka, va nyikela tinhlamulo leti nga faniki. Lontsongo eka hinkwavo wa tiyiseka leswaku tata wa vona la rhandzekaka u ta tlhela a velekiwa a ri xivumbiwa xa xiyimo xa le henhla. Makwavo loyi wa le xikarhi u kholwa leswaku vafi va fana ni munhu la etleleke, a va twi nchumu. Lonkulu eka hinkwavo, yena u ringeta ku amukela vukona bya rifu, hikuva u anakanya leswaku a nga kona la nga swi tivaka kahle leswaku ku humelela yini hi hina loko hi fa.
Xivutiso Xin’we, Tinhlamulo To Tala
4. Hi xihi xivutiso lexi karhateke vanhu ku sukela khale?
4 Hi magidi ya malembe lama hundzeke xivutiso lexi pfilunganyeke vanhu hi lexi nge, Xana ku ni vutomi endzhaku ka rifu? “Hambi ku ri vativi va ta vukhongeri va khomiwa hi tingana loko va vutisiwa [xona],” ku vula Hans Küng, xidyondzi lexi nga Mukhatoliki. Minkarhi hinkwayo, vanhu va tindhawu hinkwato a va ri karhi va anakanyisisa hi mhaka leyi, naswona tinhlamulo ti tshama ti tele.
5-8. Xana vukhongeri byo hambana-hambana byi dyondzisa yini malunghana ni vutomi endzhaku ka ku fa?
5 Vo tala lava tivulaka Vakreste va tshemba leswaku ku ni matilo ni tihele. Mahindu wona ma pfumela eka ntswariwo-nyingi. Loko a vulavula hi langutelo ra Mamoslem, Amir Muawiyah, la pfunetaka le ntsindza wa vukhongeri bya Islamu, u ri: “Hi pfumela leswaku ku ta va ni siku ra ku avanyisa endzhaku ka ku fa, loko u ya yima emahlweni ka Xikwembu, Allah, leswi swi nga ta va swi fana ni ku nghena ehubyeni ya nawu.” Hi ku ya hi dyondzo ya Vuislam, Allah u ta kambisisa vutomi bya munhu un’wana ni un’wana kutani a n’wi avela ku ya eparadeyisini kumbe ku ya endzilweni wa tihele.
6 Le Sri Lanka, Mabudha ni Makhatoliki ma siya tinyangwa ni mafasitere swi pfuriwile swinene, loko ku ri ni rifu emindyangwini ya vona. Ku lumekiwa rivoni ra pharafini, kutani bokisi ri vekiwa, milenge ya mufi yi langute enyangweni wa le mahlweni. Va tshemba leswaku leswi swi ta endla leswaku moya kumbe moya-xiviri wa mufi wu huma hi ku olova endlwini.
7 Vaaki lava tumbulukeke eAustralia, hi ku vula ka Ronald M. Berndt, wa le Yunivhesiti ya le Australia Vupela-dyambu, va tshemba leswaku “moya wa munhu a wu fi.” Tinxaka tin’wana ta Vantima ti pfumela leswaku endzhaku ka ku fa, vambuyangwana va hundzuka swipuku, kasi vanhu lava dumeke va hundzuka swikwembu, leswi swi gandzeriwaka ni ku khongeriwa tanihi varhangeri va rixaka, lava nga vonakiki.
8 Ematikweni man’wana, tidyondzo leti khumbaka mimoya-xiviri ya vafi i vuyelo bya ku pfanganisiwa ka mindhavuko ya ndhawu yoleyo swin’we ni Vukreste bya nomu. Hi xikombiso, exikarhi ka Makhatoliki ni Maprotestente yo tala le Afrika Vupela-dyambu, i nchumu lowu tolovelekeke ku funengeta swivoni loko ku ri ni munhu la feke leswaku ku nga tshuki ku va ni loyi a langutaka xivoni kutani a vona moya wa munhu la feke. Kutani, endzhaku ka 40 wa masiku munhu la rhandziwaka a file, vandyangu ni vanghana va tlangela ku tlhandluka ka moya-xiviri wa yena wu ya etilweni.
Mianakanyo Leyi Tolovelekeke
9, 10. Xana vukhongeri byo tala byi pfumelelana eka dyondzo yihi ya xisekelo?
9 Tinhlamulo ta xivutiso xo lava ku tiva leswi endlekaka eka hina loko hi fa, ta hambana-hambana swinene hi ku ya hi mindhavuko ni tidyondzo ta vanhu lava va nyikelaka tinhlamulo ta kona. Kambe, vukhongeri byo tala byi pfumelelana ni mianakanyo yin’we ya xisekelo: Nchumu wun’wana endzeni ka munhu—moya-xiviri, moya, xipuku—a wu fi naswona wu hambeta wu hanya endzhaku ka rifu.
10 Dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri yi kumeka eka hinkwabyo vukhongeri bya magidi-gidi bya Vujagana ni mimpambukwa ya kona. I dyondzo ya ximfumo ni le ka Vuyuda. Eka Vuhindu, dyondzo leyi hi yona xisekelo xa dyondzo ya ntswariwo-nyingi. Mamoslem ma pfumela leswaku moya-xiviri wu sungula ku va kona loko ku vumbeka miri, kambe wu hambeta wu hanya endzhaku ka loko miri wu file. Vukhongeri byin’wana—vuanimi bya le Afrika, Vushinto hambi ku ri Vubudha—byi dyondzisa mianakanyo leyi fanaka ni leyi kambe hi tindlela to hambana.
11. Xana swidyondzi swin’wana swi yi languta njhani mianakanyo ya leswaku moya-xiviri a wu fi?
11 Van’wana va ni langutelo leri hambaneke ni leri, va vula leswaku vutomi byi hela loko munhu a fa. Eka vona, mianakanyo ya leswaku moya-xiviri lowu nga riki eka munhu, lowu nga xipuku, wu hambeta wu va ni mintlhaveko ni vutlhari, yi tikomba yi nga twali. Mutsari tlhelo xidyondzi xa Mupaniya xa lembe-xidzana ra vu-20, ku nga Miguel de Unamuno u ri: “Ku pfumela eka ku nga fi ka moya-xiviri, i ku navela leswaku moya-xiviri wu nga fi, kambe i ku navela hi ndlela leyi endlaka leswaku munhu a honisa mintiyiso hi ku helela.” Van’wana va lava a va ala ku pfumela leswaku munhu a nga fi i vativi va filosofi lava dumeke swinene va khale, Aristotle na Epicurus, n’anga Hippocrates, mutivi wa filosofi wa le Scotland David Hume, xidyondzi xa Muarabu Averroës, na holobye-nkulu wo sungula wa le India endzhaku ka ku kuma ntshunxeko wa ku tifuma, Jawaharlal Nehru.
12, 13. Hi swihi swivutiso swa nkoka leswi vutisiwaka malunghana ni dyondzo ya leswaku moya-xiviri a wu fi?
12 Xivutiso xi ri, Xana hakunene hi ni moya-xiviri lowu nga fiki? Loko moya-xiviri wu ri lowu faka, kutani swi tise ku yini leswaku dyondzo ya vunwa byo tano yi va xisekelo xa vukhongeri byo tala bya namuntlha? Xana mianakanyo leyi yi sungule kwihi? Naswona loko hakunene moya-xiviri wu fa wu nga ha vi kona loko munhu a fa, hi wihi ntshembo lowu nga kona hi vafi?
13 Xana hi nga ti kuma tinhlamulo ta ntiyiso ni leti enerisaka ta swivutiso leswi? Ina! Swivutiso leswi ni swin’wana swi ta hlamuriwa eka matluka lama landzelaka. Xo sungula a hi kambisiseni ndlela leyi dyondzo leyi ya ku nga fi ka moya-xiviri yi sunguleke ha yona.