Ndzima Ya Vumbirhi

Daniyele—Buku Leyi Langutaneke Ni Ndzingo

1, 2. Xana buku ya Daniyele ya hehliwa hi mongo wihi, naswona ha yini u anakanya leswaku i swa nkoka ku kambisisa vumbhoni lebyi byi yi seketelaka?

TIANAKANYE u ri ehubyeni ya nawu, laha ku tengiwaka nandzu lowukulu. Ku ni munhu la mangaleriwaka hi vukanganyisi. Muchuchisi u sindzisa leswaku munhu loyi u ni nandzu. Kambe loyi a mangaleriwaka u tiviwa a ri munhu wo tshembeka. Xana a wu nga ta swi tsakela ku twa vumbhoni bya lava n’wi yimelelaka?

² Wena u le ka xiyimo lexi fanaka malunghana ni buku ya Bibele ya Daniyele. Mutsari wa yona a a tiviwa swinene a ri munhu wo tshembeka. Buku leyi vitaniwaka hi vito rakwe yi ni magidi ya malembe yi ri karhi yi xiximiwa. Yi tikomba khwatsi yi ri matimu yo tshembeka, lama tsariweke hi Daniyele, muprofeta wa Muheveru loyi a hanyeke eka lembe-xidzana ra vunkombo ni ra vutsevu B.C.E. Ntlhandlamano wa minkarhi lowu kongomeke wa le Bibeleni wu kombisa leswaku buku yakwe yi tsariwe enkarhini lowu sukelaka kwalomu ka 618 ku ya eka 536 B.C.E. naswona a yi hetiwile loko ku fika lembe leri ra le ndzhaku. Kambe buku leyi ya hehliwa. Minsonga-vutivi ni tibuku tin’wana swi vula kumbe swi kandziyisa hi matimba leswaku i ya vukanganyisi.

3. Xana The New Encyclopædia Britannica yi vula yini malunghana ni ku tshembeka ka buku ya Daniyele?

³ Hi xikombiso, The New Encyclopædia Britannica ya pfumela leswaku buku ya Daniyele yi tshame “hi ntolovelo yi tekiwa yi ri matimu ya ntiyiso, yi tamele vuprofeta bya xiviri.” Hambiswiritano, Britannica yi vula leswaku kahle-kahle, buku ya Daniyele “yi tsariwe endzhaku ka mpfilumpfilu wa tiko—loko Vayuda va langutane ni nxaniso lowukulu ehansi ka [Hosi ya Siriya] Antiochus wa Vumune Epiphanes.” Nsonga-vutivi wu vula leswaku buku leyi yi tsariwe exikarhi ka 167 na 164 B.C.E. Buku yoleyo yi kandziyisa leswaku mutsari wa buku ya Daniyele a nga profeti vumundzuku kambe u paluxa ntsena “swiendlakalo leswi eka yena swi nga matimu ya khale, a swi endla vuprofeta bya swiendlakalo swa nkarhi lowu taka.”

4. Xana ku xopaxopiwa ka buku ya Daniyele ku sungule rini, naswona i yini leswi hlohloteleke ku xopaxopa loku fanaka eka malembe-xidzana ya sweswinyana?

⁴ Xana mianakanyo yo tano yi huma kwihi? Ku xopaxopiwa ka buku ya Daniyele a ku sunguli sweswi. Ku sungule eka lembe-xidzana ra vunharhu C.E. hi mutivi wa filosofi la vuriwaka Porphyry. Ku fana ni vo tala eMfun’weni wa Rhoma, a a titwa a xungetiwa hi nkucetelo wa Vukreste. U tsale tibuku ta 15 leswaku a herisa vukhongeri lebyi “lebyintshwa.” Leya vu-12 a yi hehla buku ya Daniyele. Porphyry u vule leswaku buku leyi i ya vukanganyisi, yi tsariwe hi Muyuda wo karhi eka lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E. Minhlaselo yo fana ni leyi yi endliwile eka lembe-xidzana ra vu-18 ni ra vu-19. Hi ku landza mavonelo ya vaxopaxopi va matsalwa ni lava lavaka swivangelo swa ntiyiso wa vukhongeri, vuprofeta—ku nga ku vhumbha swiendlakalo swa nkarhi lowu taka—a hi nchumu lowu kotekaka. Daniyele hi yena loyi a a hlaseriwa ngopfu. Entiyisweni, yena ni buku yakwe va tengisiwile ehubyeni. Vaxopaxopi a va vula leswaku va ni vumbhoni lebyi ringaneke bya leswaku buku leyi a yi tsariwanga hi Daniyele enkarhini lowu Vayuda a va ri evukhumbini eBabilona, kambe yi tsariwe hi munhu un’wana eka malembe-xidzana lama landzeleke.a Minhlaselo yoleyo yi hangalake swinene lerova mutsari un’wana u tsale rungula ro lwisana ni minhlaselo leyi ebukwini leyi nge Daniel in the Critics’ Den.

5. Ha yini ku tivutisa hi ta ku tshembeka ka buku ya Daniyele ku ri ka nkoka?

⁵ Xana byi kona vumbhoni lebyi seketelaka leswi swi vuriwaka hi vaxopaxopi lava? Kumbe, xana vumbhoni bya kona byi seketela loyi a hehliwaka? Ku ni swo tala leswi katsekaka laha. A ku katseki vito ra buku leyi ya khale ntsena, kambe ni vumundzuku bya hina. Loko buku ya Daniyele yi ri vukanganyisi, swi vula leswaku leswi yi swi tshembisaka hi vumundzuku bya vanhu i marito ya hava ntsena. Kambe loko yi tamele vuprofeta bya xiviri, a swi kanakanisi leswaku u ta tsakela ku tiva leswi byi vulaka swona eka hina namuntlha. Hi ri karhi hi anakanya hi sweswo, a hi kambisiseni ku hlaseriwa kun’wana ka buku ya Daniyele.

6. Hi xihi xihehlo lexi nkarhi wun’wana xi vaka kona malunghana ni matimu ya Daniyele?

⁶ Hi xikombiso, anakanya hi xihehlo lexi kumekaka eka The Encyclopedia Americana: “Vuxokoxoko byo tala bya matimu bya minkarhi yo sungula [byo fana ni bya nkarhi wa vukhumbi bya le Babilona] byi soholotiwe swinene” eka Daniyele. Xana sweswo swi tano hakunene? A hi kambisiseni swihoxo swinharhu leswi boxiwaka, hi xin’we-xin’we.

MHAKA YA MUFUMI LOYI A LAHLEKEKE

7. (a) Ha yini tinhlamuselo ta Daniyele malunghana na Belxatsara ti tsakise vaxopaxopi va Bibele? (b) Ku humelele yini hi mianakanyo ya leswaku Belxatsara a a ri munhu wo anakanyeriwa ntsena?

⁷ Daniyele u tsale leswaku Belxatsara, “n’wana” wa Nebukadnetsara, a a ri hosi eBabilona loko muti wolowo wu lovisiwa. (Daniyele 5:1, 11, 18, 22, 30) Ku ringana nkarhi wo leha vaxopaxopi a va kaneta mhaka leyi, hikuva vito ra Belxatsara a ri nga kumeki kun’wana handle ka le Bibeleni. Ematshan’weni ya sweswo, van’wamatimu va khale va vule leswaku Nabonidus, loyi a tlhandlameke Nebukadnetsara, hi yena wo hetelela eka tihosi ta Babilona. Xisweswo, hi 1850, Ferdinand Hitzig u vule leswaku handle ko kanakana Belxatsara, a a huma emianakanyweni ya mutsari. Kambe, xana hi ku vona ka wena mianakanyo ya Hitzig a yi humanga endleleni? Xana leswi hosi leyi yi nga boxiwiki hi vito—ngopfu-ngopfu enkarhini lowu matsalwa ya matimu a ma nga nyawuli—swi kombisa leswaku hakunene a yi kalanga yi va kona? Handle ka sweswo, hi 1854 swiphepherhele leswitsongo swi nga ri swingani swa vumba swi yimburiwile emarhumbini ya Ura, muti wa khale wa Babilona, laha sweswi ku vuriwaka Iraq dzonga. Matsalwa lawa ya tinhlanga lama humaka eka Hosi Nabonidus a ma katsa ku khongeleriwa ka “Belxatsara n’wananga lonkulu wa jaha.” Hambi ku ri vaxopaxopi va boheke ku pfumela: Loyi a a ri Belxatsara wa le bukwini ya Daniyele.

8. Xana nhlamuselo ya Daniyele ya leswaku Belxatsara i hosi yi kombisiwe njhani leswaku i ya ntiyiso?

⁸ Kambe, vaxopaxopi a va nga enerisekanga. Un’wana loyi a vuriwaka H. F. Talbot u tsarile a ku: “Sweswo a swi vuli nchumu.” U vule leswaku kumbexana n’wana loyi a boxiwaka eka tsalwa rero a a ri xihlangi xinene, kasi Daniyele u vula leswaku a a ri hosi leyi fumaka. Kambe, elembeni leri tlhandlameke ku kandziyisiwa ka marito ya Talbot, ku yimburiwe swiphepherhele swin’wana swa matsalwa ya tinhlanga to tontswa leswi a swi vula leswaku Belxatsara u ni vamatsalana ni vatirhi va le kaya. Kunene a a nga ri xihlangi! Eku heteleleni, swiphepherhele swin’wana swi humese mhaka erivaleni, hi ku vika leswaku Nabonidus a a hamba a suka eBabilona a ya kun’wana ku ringana malembe yo hlaya. Swiphepherhele leswi swi tlhele swi kombisa leswaku eminkarhini leyi, u “nyikete vuhosi” bya Babilona eka n’wana wakwe lonkulu wa jaha (Belxatsara). Eminkarhini yo tano, kahle-kahle Belxatsara a a ri hosi—mukhomeri la fumaka swin’we ni tata wakwe.b

9. (a) Xana Daniyele a nga va a vule leswaku Belxatsara a a ri n’wana wa Nebukadnetsara hi mongo wihi? (b) Ha yini vaxopaxopi va hoxisile hi ku vula leswaku Daniyele a nga byi boxi vukona bya Nabonidus?

⁹ Hi ku ka va nga eneriseki, vaxopaxopi van’wana va vilela va vula leswaku Bibele a yi vuli leswaku Belxatsara i n’wana wa Nabonidus, kambe i n’wana wa Nebukadnetsara. Van’wana va kandziyisa leswaku buku ya Daniyele a yi boxi nikatsongo leswaku Nabonidus u tshame a va kona. Hambiswiritano, swihehlo leswi swimbirhi swi va swa hava loko swi kambisisiwa. Swi tikomba onge Nabonidus, u teke n’wana wa Nebukadnetsara. Sweswo swi vula leswaku Belxatsara a a ta va ntukulu wa Nebukadnetsara. Xiheveru ni Xiaramu a swi na wona marito lama nge “kokwana wa xinuna” kumbe “ntukulu”; “n’wana wa” swi nga ha vula “ntukulu wa” kumbe “wa rixaka ra.” (Ringanisa Matewu 1:1.) Ku tlula kwalaho, rungula ra Bibele ra pfumela leswaku Belxatsara a nga vuriwa n’wana wa Nabonidus. Loko a chavisiwa hi voko ro hlamarisa leri a ri tsala ekhumbini, Belxatsara la karhatekeke u tshembise leswaku un’wana ni un’wana loyi a nga hlayaka marito wolawo u ta kuma ndhawu ya vunharhu emfun’weni. (Daniyele 5:7) Ha yini a tshembisa ya vunharhu ku nga ri ya vumbirhi? Xitshembiso lexi xi komba leswaku ndhawu yo sungula ni ya vumbirhi a ti tekiwile. Entiyisweni, a ti tekiwile—hi Nabonidus ni n’wana wakwe, Belxatsara.

10. Ha yini rungula ra Daniyele malunghana ni vuhosi bya le Babilona ri ri ni vuxokoxoko lebyi engetelekeke ku tlula van’wamatimu van’wana va khale?

¹⁰ Hikwalaho, leswi Daniyele a boxaka vito ra Belxatsara a swi kombisi swona leswaku i matimu “lama soholotiweke hi ndlela yo biha.” Hilaha ku hambaneke, Daniyele—hambileswi a a nga tsali matimu ya Babilona—u hi nyika vuxokoxoko lebyi engetelekeke bya vuhosi bya Babilona ku tlula van’wamatimu va khale va tiko vo fana na Herodotus, Xenophon na Berossus. Ha yini Daniyele a swi kotile ku tsala tinhla leti vona va nga ti tsalangiki? Hikuva a a ri kwale Babilona. Buku yakwe yi tsariwe hi munhu loyi a swi voneke hi mahlo, ku nga ri mukanganyisi un’wana wa malembe-xidzana lama landzeleke.

DARIYOSI WA MUMEDA A A RI MANI?

11. Hi ku ya hi Daniyele, Dariyosi wa Mumeda a a ri mani, kambe ku vuriwe yini ha yena?

¹¹ Daniyele u vika leswaku loko Babilona wu hluriwa, hosi leyi vuriwaka “Dariyosi wa Mumeda” yi sungule ku fuma. (Daniyele 5:31) Eka tibuku ta misava kumbe ta vuyimburi a ku si kumeka laha ku boxiwaka vito ra Dariyosi wa Mumeda. Xisweswo, The New Encyclopædia Britannica yi vula leswaku Dariyosi loyi i “munhu wo anakanyeriwa.”

12. (a) Ha yini vaxopaxopi va Bibele va fanele va kuma vutivi lebyinene ematshan’weni yo phikelela va vula leswaku Dariyosi wa Mumeda a nga kalanga a va kona? (b) Hi swihi swin’wana leswi nga tshukaka swi va ntiyiso malunghana ni ku hlamuseriwa ka Dariyosi wa Mumeda, naswona hi byihi vumbhoni lebyi byi kombisaka leswi?

¹² Swidyondzi swin’wana swi tirhise vukheta lebyikulu. Phela vaxopaxopi va tshame va vula leswaku Belxatsara na yena i “munhu wo anakanyeriwa.” A swi kanakanisi leswaku mhaka ya Dariyosi yi ta humesa vumbhoni lebyi fanaka. Ana se swiphepherhele swa tinhlanga to tontswa swi paluxe leswaku Korexe lowa Muperesiya a nga kalanga a tivula “Hosi ya Babilona” endzhakunyana ko hlula. Mulavisisi un’wana u ringanyeta leswi: “Mani na mani loyi a vitaniwaka ‘Hosi ya Babilona’ a a ri hosi yo khomela leyi nga ehansi ka Korexe, ku nga ri Korexe hi byakwe.” Xana swi nga endleka leswaku Dariyosi a a ri ri vito ra vuhosi kumbe xithopo, xa ndhuna ya matimba ya Mumeda leyi siyiweke yi lawula Babilona? Van’wana va ringanyeta leswaku Dariyosi swi nga ha endleka a ri wanuna loyi a a vuriwa Gubaru. Korexe u veke Gubaru a va mulawuri eBabilona, naswona matsalwa ya misava ma swi tiyisekisa leswaku a a fuma hi matimba lamakulu. Xiphepherhele xin’wana xa tinhlanga to tontswa xi vula leswaku u veke valawuri-ntsongo eBabilona. Lexi tsakisaka hi leswaku Daniyele u vula leswaku Dariyosi u veke valanguteri va 120 leswaku va lawula mfumo wa Babilona.—Daniyele 6:1.

13. Hi xihi xivangelo lexi twalaka lexi endlaka leswaku Dariyosi wa Mumeda a boxiwa hi vito ebukwini ya Daniyele, ku nga ri eka matsalwa ya misava?

¹³ Hi ku famba ka nkarhi, ku nga ha paluxeka vumbhoni lebyi kongomeke bya nhlamuselo ya hosi leyi. Hambiswiritano, leswi vuyimburi byi tikombaka byi nga vuli nchumu emhakeni leyi a swi vuli leswaku Dariyosi u fanele a vuriwa “munhu wo anakanyeriwa,” hi nga ha vuli ku gimeta hileswaku buku hinkwayo ya Daniyele yi ni vukanganyisi. Swa antswa ku languta rungula ra Daniyele tanihi vumbhoni lebyi nga erivaleni, lebyi nga ni vuxokoxoko ku tlula matsalwa ya misava lama nga kona.

KU FUMA KA YOYAKIMI

14. Ha yini ku ri hava ku kanetana exikarhi ka Daniyele na Yeremiya malunghana ni malembe ya ku fuma ka Hosi Yoyakimi?

¹⁴ Daniyele 1:1 yi hlayekisa xileswi: “Elembeni ra vunharhu ra vuhosi bya Yoyakimi hosi ya Yuda, Nebukadnetsara hosi ya Babilona u te eYerusalema, a wu rhendzela.” Vaxopaxopi va hehle tsalwa leri hikuva ri tikomba ri nga pfumelelani na Yeremiya, la vulaka leswaku lembe ra vumune ra Yoyakimi a ri ri lembe ro sungula ra Nebukadnetsara. (Yeremiya 25:1; 46:2) Xana Daniyele a a kanetana na Yeremiya? Rungula leri engetelekeke hi rona ri tlhantlhaka mhaka leyi hi ku olova. Loko a endliwa hosi ro sungula hi 628 B.C.E. hi Faro Neko, Yoyakimi u hundzuke xitirhisiwa xa mufumi yoloye wa Egipta. A ku ri kwalomu ka malembe manharhu Nebukadnetsara a nga si teka xikhundlha xa tata wakwe exiluvelweni xa Babilona, hi 624 B.C.E. Endzhakunyana ka sweswo (hi 620 B.C.E.), Nebukadnetsara u hlasele Yuda kutani a endla Yoyakimi a va hosi yo khomela ehansi ka Babilona. (2 Tihosi 23:34; 24:1) Eka Muyuda loyi a tshamaka eBabilona, ‘lembe ra vunharhu’ ra Yoyakimi a ri fanele ri va lembe ra vunharhu ra ntirho wo khomela wa hosi yoleyo eBabilona. Daniyele u tsale hi langutelo rero. Hambiswiritano, Yeremiya u tsale hi ku landza langutelo ra Vayuda lava a va hanya eYerusalema hi ku kongoma. Hikwalaho u vule leswaku vuhosi bya Yoyakimi byi sungule loko Faro Neko a n’wi endla hosi.

15. Ha yini ku ri mhaka leyi nga twaliki ku sola ku hlayeriwa ka masiku loku nga eka Daniyele 1:1?

¹⁵ Entiyisweni, ku kanetana loku ku vuriwaka leswaku ku kona ku tiyisekisa vumbhoni bya leswaku Daniyele u tsale buku yakwe eBabilona a ri exikarhi ka Vayuda lava a va ri evukhumbini. Kambe ku ni xihoxo xin’wana lexi xiyekaka emhakeni leyi yo kanetana ni buku ya Daniyele. Tsundzuka leswaku mutsari wa Daniyele handle ko kanakana a a ri na yona buku ya Yeremiya naswona a a kombetela eka yona. (Daniyele 9:2) Loko mutsari wa Daniyele a a ri mukanganyisi loyi a titsaleleke swa yena, hilaha vaxopaxopi va vulaka hakona, xana a a ta kanya mbilu a kanetana ni buku leyi xiximekaka swinene ku fana ni ya Yeremiya—a tlhela a swi endla eka ndzimana yo sungula ya buku yakwe? Kunene a a nga ta swi endla!

VUXOKOXOKO BYA NKOKA

16, 17. Xana vumbhoni bya vuyimburi byi ri seketele njhani rungula ra Daniyele malunghana ni (a) ku yimisa ka Nebukadnetsara xifaniso xa vukhongeri leswaku vanhu vakwe hinkwavo va xi gandzela? (b) vutikukumuxi bya Nebukadnetsara hi mintirho yakwe yo aka eBabilona?

¹⁶ Sweswi a hi tshikeni mhaka leyi kanetaka hi ya eka leyi akaka. Xiya vuxokoxoko byin’wana lebyi nga ebukwini ya Daniyele lebyi kombisaka leswaku mutsari a a yi tiva kahle minkarhi leyi a tsaleke ha yona.

¹⁷ Leswi Daniyele a a tolovelane ni vuxokoxoko lebyi enteke malunghana ni Babilona wa khale i vumbhoni lebyi tiyeke lebyi kombaka leswaku rungula rakwe ra tshembeka. Hi xikombiso, Daniyele 3:1-6 yi vika leswaku Nebukadnetsara u yimise xifaniso lexikulu leswaku vanhu hinkwavo va xi gandzela. Vayimburi va kume vumbhoni byin’wana bya leswaku hosi leyi a yi lava leswaku vanhu va yona va nghena swinene eswiendlweni swa tiko ni swa vukhongeri. Hilaha ku fanaka, Daniyele u vika hi vutikukumuxi bya Nebukadnetsara malunghana ni miako ya yena yo tala. (Daniyele 4:30) Vayimburi va swi tiyisekise eminkarhini ya sweswi ntsena leswaku Nebukadnetsara hakunene hi yena loyi a akeke miako yo tala eBabilona. Emhakeni ya ku tikukumuxa—phela, wanuna loyi a a gandlise vito rakwe eswitineni! Vaxopaxopi va buku ya Daniyele a va swi koti ku hlamusela leswaku loyi va ehleketaka leswaku u tiendla Daniyele wa minkarhi ya Maccabea (167-63 B.C.E.) a nga va a yi tivise ku yini miako yo tano—eka malembe-xidzana ya kwalomu ka mune endzhaku ka ku akiwa ka yona, ni le nkarhini wo leha vayimburi va nga si yi paluxa.

18. Xana rungula ra Daniyele ra minxupulo yo hambana-hambana ehansi ka mfumo wa Babilona ni wa Vaperesiya ri ku kombisa njhani ku kongoma ka mhaka?

¹⁸ Buku ya Daniyele yi tlhela yi paluxa ku hambana kun’wana lokukulu exikarhi ka nawu wa Babilona ni wa Meda-Peresiya. Hi xikombiso, ehansi ka nawu wa Babilona vanakulobye vanharhu va Daniyele va hoxiwe ekheleni ra ndzilo lowu pfurhaka hikwalaho ko ala ku yingisa xileriso xa hosi. Endzhaku ka makume ya malembe, Daniyele u hoxiwe ekheleni ra tinghala hikwalaho ko ala ku yingisa nawu wa Peresiya lowu a wu nga fambisani ni ripfalo rakwe. (Daniyele 3:6; 6:7-9) Van’wana va ringete ku bakanya mhaka ya khele ra ndzilo lowu pfurhaka va ku i ntsheketo, kambe vayimburi va kume papila ra xiviri leri humaka eBabilona wa khale leri boxaka muxaka lowu wa nxupulo. Hambiswiritano, eka Vameda ni Vaperesiya ndzilo a wu kwetsima. Hikwalaho va tirhise mixaka yin’wana ya nxupulo wa tihanyi. Hikwalaho, a swi hlamarisi leswi a ku ri ni khele ra tinghala.

19. Hi kwihi ku hambana exikarhi ka mafambiselo ya nawu ya le Babilona ni ya le Meda-Peresiya loku buku ya Daniyele yi ku vekaka erivaleni?

¹⁹ Ku ni ku hambana kun’wana loku vonakaka. Daniyele u kombisa leswaku Nebukadnetsara a a swi kota ku veka milawu ni ku yi hundzula nkarhi wun’wana ni wun’wana. Dariyosi a nga ta swi kota ku hundzula ‘milawu ya Vameda ni Vaperesiya’—hambi ku ri leyi yena a yi vekeke! (Daniyele 2:5, 6, 24, 46-49; 3:10, 11, 29; 6:12-16) N’wamatimu John C. Whitcomb wa tsala: “Matimu ya khale ma seketela ku hambana loku exikarhi ka Babilona, laha nawu a wu ri ehansi ka hosi, na Meda-Peresiya, laha hosi a yi ri ehansi ka nawu.”

20. Hi byihi vuxokoxoko malunghana ni nkhuvo wa Belxatsara lebyi kombisaka vutivi lebyi Daniyele a a ri na byona hi mikhuva ya Babilona?

²⁰ Mhaka leyi nyanyulaka ya nkhuvo wa Belxatsara leyi tsariweke eka Daniyele ndzima 5 yi ni vuxokoxoko byo tala. Swi le rivaleni leswaku wu sungule hi ku va vanhu va dya va ntshuxekile ni ku kukutlela swakunwa, hikuva ku ni tindhawu to hlayanyana laha ku vulavuriwaka hi vhinyo. (Daniyele 5:1, 2, 4) Entiyisweni, minkovotlo ya swifaniso ya minkhuvo yo fana ni yoleyo yi kombisa ku ri karhi ku nwiwa vhinyo ntsena. Hikwalaho, swi le rivaleni leswaku vhinyo a yi ri ya nkoka swinene eminkhubyeni yo tano. Daniyele u tlhela a vula leswaku vavasati a va ri kona enkhubyeni lowu—vavasati lavatsongo va hosi ni vasati va yona van’wana. (Daniyele 5:3, 23) Vuyimburi byi seketela vuxokoxoko lebyi bya mukhuva wa le Babilona. Mhaka ya leswaku vavasati va hlanganyela ni vavanuna enkhubyeni a yi nga amukeleki eka Vayuda ni Magriki endhawini ya Maccabea. Kumbexana hi yona mhaka leyi ku hundzuluxela ko sungula ka vuhundzuluxeri bya Septuagint ya Xigriki ka Daniyele ku nga va boxiki vavasati lava.c Kambe loyi ku vuriwaka leswaku u tiendla Daniyele u fanele a hanye erixakeni leri fanaka ra Vuhelene (Magriki), kumbexana ni le nkarhini lowu fanaka, leri humeseke Septuagint!

21. Hi yihi nhlamuselo leyi twalaka swinene ya leswaku Daniyele a a yi tiva kahle minkarhi ni mikhuva ya vukhumbi bya le Babilona?

²¹ Hi ku landza vuxokoxoko byo tano, swa hlamarisa leswi Britannica yi hlamuselaka mutsari wa buku ya Daniyele leswaku u ni vutivi “lebyi nga nyawuriki ni lebyi nga kongomangiki” bya minkarhi ya le vukhumbini. Xana loyi a a tiendla munhu un’wana endzhaku ka malembe-xidzana yo tala a a ta swi kotisa ku yini ku yi tolovela khwatsi mikhuva ya le Babilona ni ya le Peresiya? Nakambe, tsundzuka leswaku mimfumo hayimbirhi yi heleriwe hi matimba ya yona ku nga si sungula lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E. Swi le rivaleni leswaku a ku nga ri na vayimburi enkarhini wolowo; naswona Vayuda va nkarhi wolowo a va tinyungubyisanga hi ku tiva mikhuva ni matimu ya vanhu vambe. Daniyele lowa muprofeta, mbhoni leyi voneke hi mahlo minkarhi ni swiendlakalo leswi a swi hlamuseleke, hi yena ntsena loyi a nga vaka a tsale buku ya Bibele leyi vitaniwaka hi vito rakwe.

XANA TINHLA TA LE TLHELO TI KOMBISA LESWAKU KO VA MUNHU LA TIENDLEKE DANIYELE?

22. Xana vaxopaxopi va vula yini malunghana ni ndhawu ya Daniyele enxaxamelweni wa Matsalwa ya Xiheveru?

²² Xin’wana xa swihehlo leswi tolovelekeke swa buku ya Daniyele xi katsa ndhawu ya yona enxaxamelweni wa Matsalwa ya Xiheveru. Varabi va khale va hlele tibuku ta Matsalwa ya Xiheveru ti va mintlawa yinharhu: Nawu, Vaprofeta ni Matsalwa yo Hetelela. Buku ya Daniyele, a va yi xaxametanga ni Vaprofeta, kambe va yi xaxamete ni Matsalwa yo Hetelela. Vaxopaxopi va ri swi vula leswaku buku leyi a yi nga tiviwi enkarhini lowu tibuku ta vaprofeta van’wana ti hlengeletiweke ha wona. Yi hlayiwe exikarhi ka Matsalwa yo Hetelela hikuva kumbexana wona ma hlengeletiwe endzhaku ka nkarhi.

23. Xana Vayuda va khale a va yi languta njhani buku ya Daniyele, naswona hi swi tivisa ku yini sweswo?

²³ Hambiswiritano, vakambisisi van’wana va Bibele a va pfumeli leswaku varabi va khale va ave nxaxamelo wa tibuku handle ko anakanya kumbe leswaku va suse buku ya Daniyele eka Vaprofeta. Kambe, hambiloko varabi va xaxamete buku ya Daniyele ni Matsalwa yo Hetelela, xana sweswo swi komba leswaku yi tsariwe endzhaku ka nkarhi? E-e. Swidyondzi leswi xiximekaka swi ringanyete swivangelo swo hlaya leswi nga ha vaka swi vange leswaku buku ya Daniyele yi susiwa eka Vaprofeta. Hi xikombiso, swi nga ha endleka va endle sweswo hikwalaho ka leswi buku leyi a yi va hlundzukisa kumbe hikwalaho ka leswi a va languta Daniyele a hambanile ni vaprofeta van’wana hikuva a a ri ni xikhundlha etikweni rimbe. Kambe, lexi nga xa nkoka hi lexi: Vayuda va khale a va yi xixima swinene buku ya Daniyele naswona a va yi languta yi ri ya nxaxamelo wa matsalwa yo kwetsima. Ku tlula kwalaho, vumbhoni byi komba leswaku nxaxamelo wa Matsalwa ya Xiheveru wu hetiwe ku nga si sungula lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E. Minkandziyiso leyi teke endzhaku a yi nga amukeleki, ku katsa ni tibuku tin’wana leti tsariweke eka lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E.

24. Xana buku leyi kanakanisaka ya Ecclesiasticus yi tirhisiwe njhani ku hehla buku ya Daniyele, naswona i yini lexi kombisaka leswaku mavonelo lawa ma hoxile?

²⁴ Lexi hlamarisaka, yin’wana ya tibuku leti ta le ndzhaku leti nga amukeriwangiki yi tirhiseriwe ku hehla buku ya Daniyele. Buku leyi kanakanisaka ya Ecclesiasticus, ya Jesus Ben Sirach, swi le rivaleni leswaku yi tsariwe kwalomu ka 180 B.C.E. Vaxopaxopi va rhandza ku vula leswaku Daniyele a nga boxiwi hi vito eka nxanxamelo wo leha wa buku leyi, wa vavanuna vo tshembeka. Va vula leswaku Daniyele a a nga tiviwi enkarhini wolowo. Mhaka leyi ya amukeleka swinene eka swidyondzi. Kambe anakanya hi leswi: Nxaxamelo lowu fanaka a wu n’wi boxi Ezra na Mordekayi (lava a va ri tinghwazi letikulu emahlweni ka Vayuda va khale), Hosi Yehoxafati lonene, ni wanuna wo lulama Yobo; eka vaavanyisi hinkwavo, yi boxa vito ra Samuwele ntsena.d Leswi vavanuna volavo va nga nghenisiwangiki enxaxamelweni lowu nga vuriki leswaku wu tamele vito ra un’wana ni un’wana, lowu nga ebukwini leyi nga riki ya matsalwa yo kwetsima, xana hi fanele hi vula leswaku hinkwavo a hi va ntiyiso? Mhaka yoleyo hi yoxe a yi twali.

VUMBHONI BYA LE TLHELO LEBYI SEKETELAKA BUKU YA DANIYELE

25. (a) Xana Josephus u ku tiyisekise njhani ku tshembeka ka rungula ra Daniyele? (b) Xana rungula ra Josephus malunghana na Alekzanda Lonkulu ni buku ya Daniyele swi fambisana ni matimu lama tiviwaka hi ndlela yihi? (Vona nhlamuselo ya vumbirhi ya le hansi.) (c) Xana vumbhoni bya ririmi byi yi seketela njhani buku ya Daniyele? (Vona tluka 26.)

²⁵ A hi tlheleleni emhakeni leyi akaka. Ku ringanyetiwa leswaku ku hava buku yin’wana eMatsalweni ya Xiheveru leyi nga ni vumbhoni byo yi seketela kukota buku ya Daniyele. Hi xikombiso: N’wamatimu la dumeke wa Muyuda, Josephus, u nyikela vumbhoni lebyi kombaka ku tshembeka ka yona. U vula leswaku Alekzanda Lonkulu, enkarhini lowu a a lwa na Peresiya ha wona eka lembe-xidzana ra vumune B.C.E., u te eYerusalema, laha vaprista va n’wi kombeke kopi ya buku ya Daniyele. Alekzanda hi byakwe u gimete hi leswaku marito ya vuprofeta bya Daniyele lawa a ma vulavula ha yena, a ma kombetela eka tsima rakwe ra nyimpi leri khumbaka Peresiya.e Leswi swi fanele swi endleke kwalomu ka lembe-xidzana ni hafu ku nga si fika nkarhi lowu vaxopaxopi va vulaka leswaku loyi “a tiendleke [Daniyele]” u humelele ha wona. Ina, vaxopaxopi va sandze Josephus malunghana ni rungula leri. Va tlhela va n’wi sandza hi ku vula ka yena leswaku vuprofeta byin’wana lebyi nga ebukwini ya Daniyele byi hetisekile. Kambe, hilaha n’wamatimu Joseph D. Wilson a vuleke hakona, “[Josephus] swi nga ha endleka a a yi tiva khwatsi mhaka ya kona ku tlula vaxopaxopi hinkwavo emisaveni.”

26. Xana Tibuku-nsongwa ta Lwandle leri Feke ti ku seketele njhani ku tshembeka ka buku ya Daniyele?

²⁶ Ku tshembeka ka buku ya Daniyele ku tlhele ku seketeriwa loko Tibuku-nsongwa ta Lwandle leri Feke ti kumiwa emabakweni ya Qumran, eIsrayele. Lexi hlamarisaka hileswaku swo tala swa leswi kumiweke hi 1952 i tibuku-nsongwa ni swipetlu leswi humaka ebukwini ya Daniyele. Xa khale xa kona ku vuriwa leswaku i xa lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E. Hikwalaho, enkarhini wolowo wa khale, buku ya Daniyele ana se a yi tiviwa kahle naswona a yi xiximiwa hi vo tala. The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible yi ri: “Ku pimiwa ka nkarhi wa buku ya Daniyele hi ku landza Maccabea ku fanele ku tshikiwa sweswi, loko swi vula leswaku kumbexana a wu nga ri kona nkarhi lowu ringaneke exikarhi ka ku tsariwa ka buku ya Daniyele ni ku endliwa ka yona yi va tikopi elayiburari ya mpambukwa wa vukhongeri wa Maccabea.”

27. Hi byihi vumbhoni bya khale swinene bya leswaku Daniyele a a ri munhu wa xiviri loyi a a tiviwa khwatsi enkarhini wa vukhumbi bya le Babilona?

²⁷ Hambiswiritano, ku ni vumbhoni bya khale swinene ni lebyi tshembekaka ngopfu lebyi seketelaka buku ya Daniyele. Un’wana wa vanakulobye va Daniyele a ku ri muprofeta Ezekiyele. Na yena a a ri muprofeta enkarhini wa vukhumbi bya le Babilona. Minkarhi yo hlaya, buku ya Ezekiyele yi boxa vito ra Daniyele. (Ezekiyele 14:14, 20; 28:3) Tinhlamuselo leti ti kombisa leswaku ni le nkarhini wa ku hanya kakwe, eka lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E., Daniyele ana se a a tiviwa a ri munhu wo lulama, wo tlhariha, la lulameriwaka hi ku boxiwa swin’we na Nowa na Yobo lava chavaka Xikwembu.

MBHONI LEYIKULU

28, 29. (a) Hi byihi vumbhoni lebyi khorwisaka swinene eka hinkwabyo bya leswaku buku ya Daniyele ya tshembeka? (b) Ha yini hi fanele hi amukela vumbhoni bya Yesu?

²⁸ Kambe, eku heteleleni a hi anakanyeni mbhoni leyikulu swinene eka hinkwato malunghana ni ntiyiso wa buku ya Daniyele—a ku na un’wana handle ka Yesu Kreste. Loko a ri karhi a bula hi masiku ya makumu, Yesu u vulavula hi “muprofeta Daniyele” ni vuprofeta byin’wana bya Daniyele.—Matewu 24:15; Daniyele 11:31; 12:11.

²⁹ Loko mianakanyo ya Maccabea ya vaxopaxopi a yi ri ya ntiyiso, ku ni nchumu wun’we eka leswimbirhi lowu faneleke wu va ntiyiso. Swi vula leswaku Yesu u yengiwe hi loyi a tiendleke Daniyele kumbe a nga kalanga a swi vula leswi Matewu a n’wi tshahaka leswaku u swi vurile. A xi kona ni xin’we lexi tirhaka eka leswi. Loko hi nga swi koti ku titshega hi rungula ra Evhangeli ya Matewu, xana hi nga titshega njhani hi swiyenge leswin’wana swa Bibele? Loko hi susa swivulwa sweswo, hi wahi marito lawa hi nga ta ma tshaha eka matluka ya Matsalwa yo Kwetsima? Muapostola Pawulo u tsarile: “Matsalwa hinkwawo ma huhuteriwe hi Xikwembu naswona ma pfuna ku dyondzisa, . . . ku lulamisa swilo.” (2 Timotiya 3:16) Loko ku ri leswaku Daniyele a a nga ri wa ntiyiso, swi vula leswaku Pawulo na yena a a nga ri wa ntiyiso! Xana Yesu a nga va a yengiwile? Nikatsongo. A a hanya etilweni loko buku ya Daniyele yi tsariwa. Yesu u tlhele a ku: “Abrahama a nga si va kona, mina a ndzi ri kona.” (Yohane 8:58) Eka vanhu hinkwavo lava tshameke va hanya, Yesu hi yena loyi hi nga ri kumaka eka yena rungula malunghana ni ku tshembeka ka buku ya Daniyele. Kambe a swi kali swi lava leswaku hi vutisa. Hilaha hi voneke hakona, vumbhoni bya yena byi lo dla.

30. Xana Yesu u ku kombisise ku yini ku tshembeka ka buku ya Daniyele hilaha ku engetelekeke?

³⁰ Yesu u ye emahlweni a kombisa ku tshembeka ka buku ya Daniyele enkarhini wa ku khuvuriwa ka yena. Enkarhini wolowo u ve Mesiya, a hetisisa vuprofeta lebyi nga eka Daniyele malunghana ni mavhiki ya 69 ya malembe. (Daniyele 9:25, 26; vona Ndzima 11 ya buku leyi.) Hambiloko mianakanyo ya leswaku yi tsariwe endzhaku ka nkarhi yi ri ya ntiyiso, mutsari wa buku ya Daniyele a a tiva swa nkarhi lowu taka ka ha sele malembe ya 200. Ina, Xikwembu a xi nga ta n’wi huhutela munhu loyi a tiendlaka Daniyele leswaku a vula vuprofeta bya ntiyiso a tirhisa vito ra vuxisi. E-e, vumbhoni bya Yesu byi amukeleka hi mbilu hinkwayo eka vanhu lava tshembaka Xikwembu. Loko vativi hinkwavo, vaxopaxopi hinkwavo lava nga emisaveni, vo hlangana leswaku va landzula buku ya Daniyele, vumbhoni bya Yesu a byi ta kanetana na vona, hikuva i “mbhoni yo tshembeka ni ya ntiyiso.”—Nhlavutelo 3:14.

31. Ha yini vaxopaxopi vo tala va Bibele va nga si khorwiseka hi ku tshembeka ka buku ya Daniyele?

³¹ Vumbhoni lebyi a byi hetisekanga eka vaxopaxopi vo tala va Bibele. Endzhaku ko kambisisa mhaka leyi hi vukheta, munhu wa tivutisa leswaku byi nga va kona vumbhoni byin’wana lebyi byi nga va khorwisaka. Profesa un’wana wa le Yunivhesiti ya Oxford u tsarile a ku: “Ku hava vuyelo lebyi kumiwaka hi ku hlamula minkaneto, ntsena loko ka ha ri ni mianakanyo ya khale leyi nge, ‘a byi nge vi kona vuprofeta lebyi nga tolovelekangiki.’” Hikwalaho mianakanyo ya vona yi va pfala mahlo. Kambe va lo tilangela—naswona hi vona va lahlekeriwaka.

32. Xana i yini leswi hi nga ta swi kuma loko hi dyondza buku ya Daniyele?

³² Ku vuriwa yini hi wena? Loko u swi vona leswaku ku hava xivangelo lexi twalaka xa ku kanakana ku tshembeka ka buku ya Daniyele, kutani swi vula leswaku u swi lunghekerile ku kuma rungula leri nyanyulaka swinene leri landzelaka. Marungula ya Daniyele ma ta ku tsakisa, vuprofeta bya kona byi ta ku nyanyula. Xa nkoka swinene, ripfumelo ra wena ri ta ya ri tiya eka ndzima yin’wana ni yin’wana. A wu nge tisoli hikwalaho ko nyikela nyingiso eka vuprofeta bya Daniyele!

[Tinhlamuselo ta le hansi]

XANA U TWISISE YINI?

• Xana buku ya Daniyele yi hehliwe hi yini?

• Ha yini swihehlo swa vaxopaxopi malunghana ni buku ya Daniyele swi nga ri na swivangelo swo twala?

• Hi byihi vumbhoni lebyi seketelaka ku tshembeka ka rungula ra Daniyele?

• Hi byihi vumbhoni lebyi khorwisaka swinene bya leswaku buku ya Daniyele ya tshembeka?

[Bokisi leri nga eka tluka 26]

Mhaka Ya Ririmi

KU TSARIWA ka buku ya Daniyele ku hetiwe kwalomu ka 536 B.C.E. Yi tsariwe hi Xiheveru ni Xiaramu, swin’we ni marito ma nga ri mangani ya Xigriki ni Xiperesiya. A swi tolovelekanga leswaku ku tirhisiwa tindzimi to hambana-hambana hi ndlela yoleyo eMatsalweni kambe a hi swintshwa. Buku ya Bibele ya Ezra na yona a yi tsariwe hi Xiheveru ni Xiaramu. Kambe, vaxopaxopi van’wana va sindzisa leswaku mutsari wa buku ya Daniyele u tirhise tindzimi leti hi ndlela leyi kombaka leswaku u yi tsale enkarhini wa le ndzhaku ka 536 B.C.E. Muxopaxopi un’wana hakanyingi u tshahiwa a ri karhi a vula leswaku ku tirhisiwa ka marito ya Xigriki ebukwini ya Daniyele ku kombisa leswaku yi tsariwe endzhaku ka nkarhi. U sindzisa leswaku ku tirhisiwa ka Xiheveru ku seketela nkarhi wolowo wa le ndzhaku, kasi Xiaramu xona xi fambisana na wona—hambi ku ri lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E.

Hambiswiritano, swidyondzi swin’wana swa tindzimi a swi pfumeli. Tibuku tin’wana ti vule leswaku Xiheveru xa buku ya Daniyele xi fana ni xa Ezekiyele ni xa Ezra naswona a xi fani ni lexi kumekaka eka tibuku tin’wana ta le ndzhaku leti kanakanisaka to tanihi Ecclesiasticus. Malunghana ni ku tirhisa ka Daniyele ririmi ra Xiaramu, xiya matsalwa mambirhi lama kumiweke exikarhi ka Tibuku-nsongwa ta Lwandle leri Feke. Na wona i ya Xiaramu naswona ma tsariwe eka lembe-xidzana ro sungula ni ra vumbirhi B.C.E.—endzhakunyana ka nkarhi lowu ku vuriwaka leswaku loyi a tiendlaka Daniyele u tsale ha wona. Kambe swidyondzi swi xiye ku hambana lokukulu exikarhi ka Xiaramu lexi nga eka matsalwa lawa ni lexi kumekaka ebukwini ya Daniyele. Xisweswo, van’wana va ringanyeta leswaku buku ya Daniyele yi fanele yi ri ya khale swinene hi malembe-xidzana yo tala ku tlula leswi vaxopaxopi va yona va swi vulaka.

Ku vuriwa yini hi marito ya Xigriki yo “rharhangana” lama nga ebukwini ya Daniyele? Man’wana ya wona ku kumeke leswaku i ya Xiperesiya, hayi Xigriki! Marito lawa ni sweswi ku anakanyiwaka leswaku i ya Xigriki i mavito ya swichayachayana swinharhu ntsena. Xana vukona bya marito lawa manharhu hakunene byi kombisa leswaku buku ya Daniyele yi tsariwe endzhaku ka nkarhi? E-e. Vayimburi va kume leswaku ndhavuko wa Magriki a wu ri ni matimba eka malembe-xidzana yo hlaya, Grikiya yi nga si va mfumo wa misava. Ku tlula kwalaho, loko buku ya Daniyele yi tsariwe eka lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E., loko ndhavuko wa Magriki ni ririmi ra wona swi hangalakile swinene, xana a yi ta va ni marito manharhu ntsena ya Xigriki? Nikatsongo. Swi le rivaleni leswaku a yi ta va ni marito yo tala. Hikwalaho vumbhoni bya ririmi hakunene byi seketela ku tshembeka ka buku ya Daniyele.

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 12]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 20]

(Ehansi) Xibya xa tempele ya le Babilona xi ri ni mavito ya Hosi Nabonidus ni n’wana wakwe Belxatsara

(Ehenhla) Marito lawa ma tsariweke, ya ku tinyungubyisa ka Nebukadnetsara malunghana ni mintirho yakwe yo aka

[Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

Hi ku landza Rungula ra Nabonidus, vuthu ra Korexe ri nghene eBabilona handle ka ku lwa

[Swifaniso leswi nga eka tluka 22]

(Exineneni) “Rungula Ra Ndzimana Ra Nabonidus” ri vika leswaku Nabonidus u nyike mativula yakwe vulawuri

(Eximatsini) Rhekhodo ya le Babilona loko Nebukadnetsara a hlasela Yuda