Ndzima Ya Vukhume

I Mani Loyi A Nga Lwaka Ni Hosana Ya Tihosana?

1, 2. Ha yini xivono lexi Daniyele a veke na xona eka lembe ra vunharhu ra ku fuma ka Belxatsara xi ri xa nkoka eka hina?

KU HUNDZE malembe ya 57 ku sukela loko ku lovisiwe tempele ya Yehovha eYerusalema. Belxatsara ni tata wakwe, Nabonidus, va fuma swin’we eMfun’weni wa Babilona, mfumo wa vunharhu wa misava evuprofeteni bya Bibele.a Daniyele, muprofeta wa Xikwembu u le vukhumbini eBabilona. Kutani hi “lembe ra vunharhu ra ku fuma ka hosi Belxatsara,” Yehovha u rhumele xivono eka Daniyele lexi paluxaka vuxokoxoko byin’wana bya ku vuyeteriwa ka vugandzeri bya ntiyiso.—Daniyele 8:1.

² Xivono xa vuprofeta lexi Daniyele a xi voneke xi n’wi khumbe hi vuenti naswona hi fanele hi xi xiya hina lava hanyaka eka “nkarhi wa makumu.” Ntsumi Gabriyele yi byela Daniyele yi ku: “Waswivo, ndzi ku tivisa leswi swi nga ta endleka exiphen’wini xo hetelela xa xigwevo, hikuva i xa nkarhi lowu vekiweke wa makumu.” (Daniyele 8:16, 17, 19, 27) Hi ku langutela lokukulu, a hi kambisiseni leswi Daniyele a swi voneke ni leswi swi vulaka swona eka hina namuntlha.

KHUNA LERI NGA NI TIMHONDZO TIMBIRHI

3, 4. Hi xihi xiharhi lexi Daniyele a xi voneke xi yime emahlweni ka ndlela ya mati, naswona xi yimela yini?

³ Daniyele wa tsala: “Ndzi sungula ku vona exivonweni; loko ndzi ri karhi ndzi langutile, a ndzi ri eXuxani, ekhokholweni leri nga aElami muganga lowu nga ehansi ka vulawuri bya hosi; ndzi ya emahlweni ndzi vona exivonweni, a ndzi ri ekusuhi ni ndlela ya mati ya Ulayi.” (Daniyele 8:2) Leswaku Daniyele a a ri eXuxani (Susa) hi xiviri—ntsindza wa Elami, lowu nga empfhukeni wo ringana tikhilomitara ta 350 ku ya evuxeni bya Babilona—kumbe leswaku u tikume a ri kwalaho hi xivono, a swi boxiwi.

⁴ Daniyele u ya emahlweni a ku: “Kuteloko ndzi tlakusa mahlo, waswivo, ndzi vone khuna ri yime emahlweni ka ndlela ya mati, a ri ri ni timhondzo timbirhi.” (Daniyele 8:3a) Leswi khuna leri ri vulaka swona a swi tshami swi ri xihundla eka Daniyele. Endzhakunyana ntsumi Gabriyele yi ri: “Khuna leri u ri voneke ri ri ni timhondzo timbirhi ri yimela tihosi ta Meda na Peresiya.” (Daniyele 8:20) Vameda a va huma etimbaleni ta le tintshaveni ku ya evuxeni bya Asiriya, naswona ku sukela khale Vaperesiya a va ri vatsendzeleki endhawini ya le n’walungwini wa Ribuwa ra Peresiya. Hambiswiritano, loko Mfumo wa Meda-Peresiya wu kula, vaaki va wona va sungule ku rhandza vulovolovo hi ndlela yo hlamarisa.

5. Xana swi endlekise ku yini leswaku rimhondzo ‘leri humeke endzhaku’ ri leha ngopfu?

⁵ Daniyele wa vika: “Timhondzo leti timbirhi a ti lehile, kambe rin’we a ri lehe ku tlula lerin’wana, lero leha ngopfu ri hume endzhaku.” (Daniyele 8:3b) Rimhondzo ro leha leri humeke endzhaku ri fanekisela Vaperesiya, kasi rimhondzo lerin’wana ri yimela Vameda. Eku sunguleni, Vameda hi vona lava a va ri ni matimba. Kambe hi 550 B.C.E., Korexe mufumi wa Peresiya u hlule Hosi Astyages wa le Meda hi ku olova. Korexe u hlanganise mindhavuko ni milawu ya matiko lawa mambirhi, a hlanganisa mimfumo ya wona, kutani a ndlandlamuxa ku hlula ka wona. Ku sukela kwalaho, mfumo a wu ri ni swiyenge swimbirhi.

KHUNA RI TIKUKUMUXA

6, 7. Xana a ku ri “hava swivandzana swa nhova leswi a swi yima emahlweni” ka khuna hi ndlela yihi?

⁶ Loko a ya emahlweni ni ku hlamusela khuna leri, Daniyele u ri: “Ndzi vone khuna leri ri mpfhumpfha ri ya evupela-dyambu ni le n’walungwini ni le dzongeni, naswona ku hava swivandzana swa nhova leswi a swi yima emahlweni ka rona, a ku nga ri na munhu loyi a a kota ku kutsula evokweni ra rona. Kutani ri endla hi ku ya hi ku rhandza ka rona, ri tikukumuxa.”—Daniyele 8:4.

⁷ Eka xivono lexi hundzeke lexi nyikiweke Daniyele, Babilona a wu fanekiseriwa hi xivandzana lexi xi humeke elwandle ni lexi a xi fana ni nghala leyi nga ni timpapa ta gama. (Daniyele 7:4, 17) Xivandzana xexo xo fanekisela a xi swi kotanga ku yima emahlweni ka “khuna” ra xivono lexi lexintshwa. Babilona wu hluriwe hi Korexe Lonkulu hi 539 B.C.E. Kwalomu ka malembe ya 50 endzhaku ka sweswo, “ku hava swivandzana swa nhova,” kumbe tihulumendhe ta politiki, leswi swi koteke ku langutana ni Mfumo wa Meda-Peresiya—mfumo wa vumune wa misava eka vuprofeta bya Bibele.

8, 9. (a) Xana “khuna” a ri “mpfhumpfha ri ya evupela-dyambu ni le n’walungwini ni le dzongeni” hi ndlela yihi? (b) Xana buku ya Estere yi vula yini malunghana ni loyi a tlhandlameke Hosi Dariyosi wo Sungula wa le Peresiya?

⁸ Leswi a wu ta hi le ‘vuhuma-dyambu’—evuxeni—Mfumo wa Misava wa Meda-Peresiya a wu endla leswi wu swi rhandzaka, wu “mpfhumpfha [wu] ya evupela-dyambu ni le n’walungwini ni le dzongeni.” (Esaya 46:11) Hosi Cambyses wa Vumbirhi, loyi a tlhandlameke Korexe Lonkulu, u hlule Egipta. Yena u tlhandlamiwe hi Hosi Dariyosi wo Sungula wa le Peresiya, loyi a yeke etlhelo ra le vupela-dyambu ku tsemakanya migerho ya Bosporus hi 513 B.C.E., kutani a hlasela ndhawu ya le Yuropa ya Thrace, leyi ntsindza wa yona a ku ri Byzantium (laha sweswi ku nga Istanbul). Hi lembe ra 508 B.C.E., u hlule Thrace, kutani a hlula Makedoniya hi 496 B.C.E. Xisweswo, hi nkarhi wa Dariyosi, “khuna” ra Meda-Peresiya a ri teke ndhawu eka matlhelo manharhu lamakulu: en’walungwini wa Babilona na Asiriya, evupela-dyambu ku tsemakanya Asia Minor ni le dzongeni ku ya aEgipta.

⁹ Ku tiyisekisa vukulu bya Mfumo wa Meda-Peresiya, Bibele yi vulavula hi loyi a tlhandlameke Dariyosi, Xerxes wo Sungula, tanihi “Ahasuwerusi loyi a a ri hosi ku suka eIndiya ku ya fika aEtiyopiya, emigangeni ya 127 leyi nga ehansi ka vulawuri bya hosi.” (Estere 1:1) Kambe mfumo lowu lowukulu a wu ta suka ku nghena wun’wana, kutani emhakeni leyi, xivono xa Daniyele xi paluxa vuxokoxoko byin’wana lebyi rharhanganeke lebyi byi faneleke byi tiyisa ripfumelo ra hina eka rito ra Xikwembu ra vuprofeta.

XIPHONGO XI HLASELA KHUNA

10. Exivonweni xa Daniyele, hi xihi xiharhi lexi hlaseleke “khuna”?

¹⁰ Anakanya ndlela leyi Daniyele a hlamalaka ha yona hi leswi a swi vonaka sweswi. Rungula ri ri: “Loko ku ri mina, ndzi ya emahlweni ndzi xiyisisa, kutani waswivo, a ku ri ni xiphongo lexi humaka evupela-dyambu ehenhla ka vuandlalo bya misava hinkwayo, a xi nga yi khumbi misava. Loko ku ri xiphongo lexi, exikarhi ka mahlo ya xona a ku ri ni rimhondzo leri xiyekaka. Kutani xi ta xi kongome khuna leri ri nga ni timhondzo timbirhi, leri ndzi ri voneke ri yime emahlweni ka ndlela ya mati; xi tsutsumela eka rona hi vukarhi lebyikulu. Ndzi xi vone xi ri tshinelela swinene khuna leri, xi sungula ku ri karihela ngopfu, kutani xi hlasela khuna, xi tshova timhondzo ta rona timbirhi, khuna a ri nga ri na wona matimba yo yima emahlweni ka xona. Hiloko xi ri lahlela emisaveni, xi ri kandziyela, khuna a ri nga ri na mukutsuri evokweni ra xona.” (Daniyele 8:5-7) Xana leswi hinkwaswo swi vula yini?

11. (a) Xana ntsumi Gabriyele yi xi hlamusele njhani “xiphongo lexi nga ni voya” ni “rimhondzo lerikulu” ra xona? (b) Xana rimhondzo lerikulu a ri fanekisela mani?

¹¹ A ku na nchumu lexi xi nga endlaka leswaku hina kumbe Daniyele, hi mbambela leswi xivono lexi xi vulaka swona. Ntsumi Gabriyele yi byela Daniyele yi ku: “Xiphongo lexi nga ni voya xi yimela hosi ya Grikiya; loko ku ri rimhondzo lerikulu leri a ri ri exikarhi ka mahlo ya xona, ri yimela hosi yo sungula.” (Daniyele 8:21) Hi 336 B.C.E., hosi yo hetelela ya Mfumo wa Peresiya, Dariyosi wa Vunharhu (Codommanus), u rhwexiwe harhi. Hi lembe rero, Alekzanda u ve hosi eMakedoniya. Matimu ma komba leswaku Alekzanda Lonkulu a a ri yena “hosi ya Grikiya” leyi vhumbhiweke. Alekzanda u suke “evupela-dyambu” hi lembe ra 334 B.C.E., a gwirima kunene. Ku fana ni loko a “nga yi khumbi misava,” u hlule swifundzha, a wisa “khuna.” Hi ku herisa vulawuri bya Meda-Peresiya bya kwalomu ka malembe-xidzana mambirhi, xisweswo Grikiya wu ve mfumo wa misava wa vuntlhanu wa nkoka eBibeleni. Vona ku hetiseka loku xiyekaka swonghasi ka vuprofeta bya Xikwembu!

12. Xana “rimhondzo lerikulu” ra mbuti yo fanekisela ri ‘tshoveke’ hi ndlela yihi, naswona timhondzo ta mune leti humeke endhawini ya rona a ti ri yini?

¹² Kambe ku fuma ka Alekzanda a ku nga ta tlhaveriwa hi dyambu. Xivono xi ya emahlweni xi paluxa xi ku: “Loko ku ri xiphongo, xi tikukumuxe ngopfu; kuteloko xi va ni matimba, rimhondzo lerikulu ri tshoveka, kutani ematshan’weni ya rona ku humelela ta mune leti xiyekaka, etlhelo ra timheho ta mune ta matilo.” (Daniyele 8:8) Loko a hlamusela vuprofeta lebyi, Grabriyele u ri: “Leri ri tshovekeke, ivi ku huma ta mune ematshan’weni ya rona, ku ni mimfumo ya mune etikweni ra yona leyi yi nga ta humelela, kambe ku nga ri hi matimba ya yona.” (Daniyele 8:22) Hilaha ku vhumbhiweke hakona, emaninginingini ya ku hlula kakwe, Alekzanda u ‘tshoviwile,’ kumbe u file, a ri ni malembe ya 32 ntsena. Kutani mfumo wakwe wu aviwile exikarhi ka tindhuna takwe ta mune.

RIMHONDZO LERITSONGO RA XIHUNDLA

13. Xana i yini lexi nga huma eka rin’wana ra timhondzo ta mune, naswona xi endle yini?

¹³ Xiyenge lexi landzelaka xa xivono xi hlanganisa malembe yo tlula 2 200, ku hetiseka ka xona ku famba ku ta fika ni le minkarhini ya manguva lawa. Daniyele wa tsala: “Eka rin’wana ra tona [timhondzo ta mune] ku huma rimhondzo rin’wana, leritsongo, ri hambeta ri kula ngopfu swinene etlhelo ra le dzongeni ni le tlhelo ra le vuhuma-dyambu ni le tlhelo ro Khavisiwa. Kutani ri hambeta ri kula ku ya fika eka vuthu ra le matilweni, lerova ri endla leswaku van’wana va vuthu ni tinyeleti tin’wana swi wela emisaveni, hiloko ri swi kandziyela. A ri tikukumuxa ku ya fika ni le ka Hosana ya vuthu, naswona eka yona ku susiwe xitlhavelo xa nkarhi hinkwawo, ndhawu ya vukwetsimelo byakwe yi hirimuxiwa. Hakatsongo-tsongo vuthu ri nyiketiwa, swin’we ni xitlhavelo xa nkarhi hinkwawo, hikwalaho ka ku tlula nawu; ri hambeta ri lahlela ntiyiso emisaveni, ri teka goza naswona ri humelela.”—Daniyele 8:9-12.

14. Xana ntsumi Gabriyele yi vule yini malunghana ni swiendlo swa rimhondzo leritsongo ro fanekisela, naswona a ku ta endleka yini eka rimhondzo rero?

¹⁴ Hi nga si twisisa nhlamuselo ya marito lama ha ku tshahiwaka, hi fanele hi nyikela nyingiso eka ntsumi ya Xikwembu. Endzhaku ko vulavula hi ku fuma ka mimfumo ya mune leyi humaka eka mfumo wa Alekzanda, ntsumi Gabriyele yi ri: “Exiphen’wini xo hetelela xa mfumo wa tona, hilaha lava va tlulaka nawu va endlaka hakona hi ku helela, ku ta va ni hosi leyi nga ni nghohe ya tihanyi, leyi twisisaka marito lama nga twisisekiki. Matimba ya yona ma fanele ma kula, ku nga ri hi matimba ya yona. Kutani yi ta vanga ku onhaka hi ndlela yo hlamarisa, kunene yi ta humelela, yi endla hilaha ku humelelaka. Entiyisweni yi ta lovisa lava va nga ni matimba, ni vanhu lava katsaka vakwetsimi. Hi ku landza ku twisisa ka yona, kunene yi ta endla leswaku vuxisi byi humelela evokweni ra yona. Yi ta tikukumuxa embilwini ya yona, enkarhini wo pfumala ku karhatiwa yi ta lovisa vo tala. Yi suka yi yima leswaku yi lwa ni Hosana ya tihosana, kambe yi ta tshoviwa handle ko tirhisa voko.”—Daniyele 8:23-25.

15. Xana ntsumi yi byele Daniyele leswaku a endla yini malunghana ni xivono?

¹⁵ Ntsumi yi byela Daniyele yi ku: “Loko ku ri wena, hlayisa xivono xi ri xihundla, hikuva xa ha ta teka masiku yo tala.” (Daniyele 8:26) Xiphemu lexi xa xivono a xi ta teka “masiku yo tala” xi nga si hetiseka, kutani Daniyele a a fanele a “hlayisa xivono xi ri xihundla.” Handle ko kanakana, leswi a xi vula swona swi tshame swi ri xihundla eka Daniyele. Hambiswiritano, “masiku yo tala” lawa ku vulavuriwaka ha wona ma fanele ma hundzile sweswi. Hikwalaho ha vutisa hi ku: ‘Xana matimu ya misava ma hlavutela yini malunghana ni ku hetiseka ka xivono lexi xa vuprofeta?’

RIMHONDZO LERITSONGO RI VA NI MATIMBA LAMAKULU

16. (a) Xana rimhondzo leritsongo ri hume eka rimhondzo rihi ro fanekisela? (b) Xana Rhoma wu ve mfumo wa misava wa vutsevu evuprofeteni bya Bibele hi ndlela yihi, kambe ha yini ku nga vanga rona rimhondzo leritsongo ro fanekisela?

¹⁶ Hi ku landza matimu, rimhondzo leritsongo a ri huma eka rin’wana ra timhondzo ta mune to fanekisela—leri a ri ri tlhelo ra le kule evupela-dyambu. Lowu a ku ri mfumo wa Magriki wa Ndhuna Cassander ehenhla ka Makedoniya na Grikiya. Endzhakunyana, mfumo lowu wu tekiwe hi mfumo wa Ndhuna Lysimachus, hosi ya Thrace na Asia Minor. Eka lembe-xidzana ra vumbirhi ku nga si fika Nguva ya hina leyi Tolovelekeke, swiyenge leswi swa le vupela-dyambu swa vulawuri bya Magriki swi hluriwe hi Rhoma. Kutani hi lembe ra 30 B.C.E., Rhoma yi teka mimfumo hinkwayo ya Magriki, yi tiendla mfumo wa misava wa vutsevu evuprofeteni bya Bibele. Kambe Mfumo wa Rhoma a wu nga ri rona rimhondzo leritsongo ra xivono xa Daniyele, hikuva mfumo wolowo a wu yanga emahlweni ku fikela eka “nkarhi lowu vekiweke wa makumu.”—Daniyele 8:19.

17. (a) Xana Britain wu ve ni vuxaka byihi swin’we ni Mfumo wa Rhoma? (b) Xana Mfumo wa Britain wu yelana njhani ni mfumo wa Magriki wa Makedoniya na Grikiya?

¹⁷ Kutani, xana matimu ma kombisa leswaku i mani “hosi leyi nga ni nghohe ya tihanyi” leyi hlundzukeke? Entiyisweni, Britain a wu ri hluke ra n’walungu-vupela-dyambu bya Mfumo wa Rhoma. Ku fikela exiphen’wini xo sungula xa lembe-xidzana ra vuntlhanu C.E., a ku ri ni swifundzha-nkulu swa Rhoma laha sweswi ku nga Britain. Hi ku famba ka nkarhi, Mfumo wa Rhoma wu hangalakile, kambe nkucetelo wa ndhavuko wa Grikiya na Rhoma wu ye emahlweni wu ri kona eBritain ni le ka tindhawu tin’wana ta Yuropa leti a ti ri ehansi ka vulawuri bya Rhoma. Mutlhokovetseri tlhelo mutsari wa le Mexico la kumeke Sagwadi ra Nobel, ku nga Octavio Paz, u tsarile a ku: “Loko Mfumo wa Rhoma wu wa, Kereke yi teke xikhundlha xa wona.” U tlhandlekerile a ku: “Vatatana va Kereke, swin’we ni swidyondzi swa le ndzhaku, va nghenise filosofi ya Magriki etidyondzweni ta Vukreste.” Kutani mutivi wa filosofi tlhelo mutshila wa tinhlayo wa lembe-xidzana ra vu-20, ku nga Bertrand Russell u te: “Ndhavuko wa le Vupela-dyambu, lowu humeke eka Magriki, wu sekeriwe eka ndhavuko wa filosofi ni wa sayense lowu sunguleke eMileta [ku nga muti wa Magriki eAsia Minor] emalembeni ya magidi mambirhi ni hafu lama hundzeke.” Xisweswo ku nga vuriwa leswaku timitsu ta mindhavuko ya Mfumo wa le Britain ti huma eka mfumo wa Magriki wa Makedoniya na Grikiya.

18. Xana rimhondzo leritsongo leri veke “hosi leyi nga ni nghohe ya tihanyi” hi “nkarhi wa makumu” i yini? Hlamusela.

¹⁸ Hi 1763 Mfumo wa Britain a wu hlule valala va wona va matimba, ku nga Spain na Furwa. Ku sukela enkarhini wolowo wu tikombise wu ri tiko-nkulu ra malwandle ni mfumo wa misava wa vunkombo wa vuprofeta bya Bibele. Hambi ku ri endzhaku ka loko tikoloni ta 13 ta Amerika ti tihambanisile na Britain hi 1776, ti vumba United States of America, Mfumo wa Britain wu kule wu kala wu hlanganisa kotara ya vuandlalo bya misava ni kotara ya vaaki va yona. Mfumo wa misava wa vunkombo wu ve ni matimba lamakulu swinene loko United States of America yi endla xinakulobye na Britain, yi vumba mfumo wa misava wa matiko mambirhi wa Anglo-Amerika. Hi tlhelo ra timali ni ra nyimpi, kunene mfumo lowu a wu hundzuke “hosi leyi nga ni nghohe ya tihanyi.” Hikwalaho, rimhondzo leritsongo leri veke mfumo wa politiki lowo kariha eka “nkarhi wa makumu,” i Mfumo wa Misava wa Anglo-Amerika.

19. Xana i yini ku “Khavisiwa” loku boxiweke exivonweni?

¹⁹ Daniyele u vone leswaku rimhondzo leritsongo a “ri hambeta ri kula ngopfu swinene” eka tlhelo ro “Khavisiwa.” (Daniyele 8:9) Tiko leri Tshembisiweke, leri Yehovha a ri nyikeke vanhu vakwe lava hlawuriweke, a ri saseke ngopfu lerova a ri vuriwa leri “khaviseke matiko hinkwawo,” ku nga misava hinkwayo. (Ezekiyele 20:6, 15) Ina, Britain wu teke Yerusalema hi December 9, 1917, kutani hi lembe ra 1920, Ntwanano wa Matiko wu humese xileriso xa leswaku Palestina yi lawuriwa hi Great Britain, ku fikela hi May 14, 1948. Kambe xivono lexi i xa vuprofeta, xi ni mimfungho yo tala. Kutani ku “Khavisiwa” loku boxiweke exivonweni a ku fanekiseli Yerusalema, kambe ku fanekisela xiyimo xa laha misaveni xa vanhu lava Xikwembu xi va langutaka va ri vo kwetsima enkarhini wa mfumo wa misava wa vunkombo. A hi voneni ndlela leyi Mfumo wa Misava wa Anglo-Amerika wu ringetaka ha yona ku xungeta vakwetsimi.

KU HIRIMUXIWA KA “NDHAWU YA VUKWETSIMELO BYAKWE”

20. “Vuthu ra le matilweni” ni “tinyeleti” leti rimhondzo leritsongo ri ringetaka ku swi hirimuxa i vamani?

²⁰ Rimhondzo leritsongo “ri hambeta ri kula ku ya fika eka vuthu ra le matilweni, lerova ri endla leswaku van’wana va vuthu ni tinyeleti tin’wana swi wela emisaveni.” Hi ku landza nhlamuselo ya ntsumi, “vuthu ra le matilweni” ni “tinyeleti” leswi rimhondzo leritsongo ri ringetaka ku swi hirimuxa i “vanhu lava katsaka vakwetsimi.” (Daniyele 8:10, 24) “Vakwetsimi” lava i Vakreste lava totiweke hi moya. Hikwalaho ka leswi va nga ni vuxaka ni Xikwembu hi ku tirhisa ntwanano lowuntshwa, lowu endliweke wu tirha hi ngati leyi halatiweke ya Yesu Kreste, va kwetsimisiwa, va tengisiwa, ni ku hlawuleriwa ntirho lowu hlawulekeke wa Xikwembu. (Vaheveru 10:10; 13:20) Leswi a va aveleke leswaku va va vadyandzhaka swin’we ni N’wana wakwe endzhakeni ya le tilweni, Yehovha u va languta va ri vo kwetsima. (Vaefesa 1:3, 11, 18-20) Kutani, exivonweni xa Daniyele “vuthu ra le matilweni” ri vula masalela lama nga emisaveni ya “vakwetsimi” va 144 000, lava va nga ta fuma etilweni swin’we ni Xinyimpfana.—Nhlavutelo 14:1-5.

21. I vamani lava tshamaka eka “ndhawu yo kwetsima” leyi mfumo wa misava wa vunkombo wu ringetaka ku yi lovisa?

²¹ Namuntlha lava va seleke va 144 000 i vayimeri va laha misaveni va “Yerusalema wa le tilweni”—Mfumo wa Xikwembu wo kotisa muti—ni lunghiselelo ra wona ra tempele. (Vaheveru 12:22, 28; 13:14) Hi ndlela leyi va le ka “ndhawu yo kwetsima” leyi mfumo wa misava wa vunkombo wu ringetaka ku yi kandziyela ni ku yi onhetela. (Daniyele 8:13) Loko a vulavula hi ndhawu yoleyo yo kwetsima yi ri “ndhawu ya vukwetsimelo [bya Yehovha],” Daniyele u ri: “Eka yena [Yehovha] ku susiwe xitlhavelo xa nkarhi hinkwawo, ndhawu ya vukwetsimelo byakwe yi hirimuxiwa. Hakatsongo-tsongo vuthu ri nyiketiwa, swin’we ni xitlhavelo xa nkarhi hinkwawo, hikwalaho ka ku tlula nawu; ri hambeta ri lahlela ntiyiso emisaveni, ri teka goza naswona ri humelela.” (Daniyele 8:11, 12) Xana sweswo swi hetiseke njhani?

22. Eka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, xana mfumo wa misava wa vunkombo wu ‘tlule nawu’ hi ndlela yihi leyi xiyekaka?

²² Xana Timbhoni ta Yehovha ti langutane na yini eka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava? Ti xanisiwe ngopfu! Swi sungule ematikweni ya Vunazi ni Vufasisi. Kambe ku nga ri khale ‘ntiyiso a wu cukumeteriwe emisaveni’ eka mfumo hinkwawo lowukulu wa ‘rimhondzo leritsongo leri matimba ya rona a ma ri makulu.’ “Vuthu” ra vahuweleri va Mfumo ni ntirho wa rona wo chumayela “mahungu lamanene” swi yirisiwile eka vunyingi bya Matiko lama Khomisaneke na Britain. (Marka 13:10) Loko matiko lawa ma hlawula vanhu leswaku va nghenela ntirho wa vusocha, ma arile ku tshika Timbhoni ta Yehovha leswaku ti nga ngheneli ntirho lowu, a ma ku xiximanga ku vekiwa ka tona leswaku ti va vatirheli va Xikwembu. Malandza yo tshembeka ya Yehovha eUnited States ma langutane ni ntshungu wa vapfukeri ni ku onhiwa vito hi tindlela to hambana-hambana. Entiyisweni, mfumo wa misava wa vunkombo, wu ringete ku susa gandzelo ra ku dzunisa—“mbhandzu wa milomu”—leri nkarhi hinkwawo ri nyikeriwaka eka Yehovha hi vanhu va yena ri va “xitlhavelo xa nkarhi hinkwawo” xa vugandzeri bya vona. (Vaheveru 13:15) Xisweswo mfumo wolowo wa misava wu ‘tlule nawu’ hi ku nghena eka vulawuri lebyi faneleke Xikwembu Lexi nge Henhla-henhla—“ndhawu ya vukwetsimelo [bya xona].”

23. (a) Eka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, xana Mfumo wa Misava wa Anglo-Amerika wu yime wu “lwa ni Hosana ya tihosana” hi ndlela yihi? (b) “Hosana ya tihosana” i mani?

²³ Hi ku xanisa “vakwetsimi” eka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, rimhondzo leritsongo ri tikukumuxile “ku ya fika ni le ka Hosana ya vuthu.” Kumbe, hilaha ntsumi Gabriyele a vulaka hakona, ri yimile leswaku ri “lwa ni Hosana ya tihosana.” (Daniyele 8:11, 25) Vito leri nge “Hosana ya tihosana” ri tirha eka Yehovha Xikwembu ntsena. Rito ra Xiheveru leri nge sar, leri hundzuluxeriwaka ri va “hosana,” ri yelana ni riendli leri vulaka “ku lawula.” Ku engetela eka nhlamuselo leyi vulaka n’wana wa hosi kumbe munhu wa xiyimo xa vuhosi, rito leri ri vula nhloko, kumbe lonkulu. Buku ya Daniyele yi boxa tihosana tin’wana leti nga tintsumi—hi xikombiso Mikayele. Xikwembu i Hosana Leyikulu ya tihosana teto. (Daniyele 10:13, 21; ringanisa Pisalema 83:18.) Xana hi nga anakanya leswaku munhu a nga tshuka a lwa na Yehovha—Hosana ya tihosana?

“NDHAWU YO KWETSIMA” YI VA EXIYIN’WENI LEXI LULAMEKE

24. Xana Daniyele 8:14 yi hi tiyisekisa hi yini?

²⁴ A ku na munhu loyi a nga lwaka ni Hosana ya tihosana—hambi ku ri hosi ya “nghohe leyi nga ni tihanyi” ku fana ni Mfumo wa Misava wa Anglo-Amerika! Matshalatshala ya hosi leyi ya ku lovisa vukwetsimelo bya Xikwembu a ma humelelanga. Endzhaku ka nguva ya “madyambu ni mixo ya 2 300,” hi ku vula ka ntsumi leyi rhumiweke, “ndhawu yo kwetsima kunene yi ta va exiyin’weni xa yona lexi lulameke,” kumbe “yi ta hlula.”—Daniyele 8:13, 14; The New English Bible.

25. Xana nguva ya vuprofeta ya masiku ya 2 300 yi lehe ku fika kwihi, naswona yi fanele yi khumbana ni xiendlakalo xihi?

²⁵ Masiku ya 2 300 ma vula nguva ya vuprofeta. Hikwalaho, ku katseka lembe ra vuprofeta ra masiku ya 360. (Nhlavutelo 11:2, 3; 12:6, 14) Kutani, masiku lawa ya 2 300, ma nga ringana ni malembe ya tsevu, tin’hweti ta mune ni masiku ya 20. Xana nguva leyi a yi ri rini? Ina, hi va-1930, vanhu va Xikwembu va sungule ku langutana ni nxaniso lowu andzaka ematikweni yo hambana-hambana. Kutani hi Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, Timbhoni ta Yehovha ti xanisiwe ngopfu etindhawini ta mfumo wa misava wa matiko mambirhi wa Anglo-Amerika. Hikwalaho ka yini? Hikwalaho ka ku phikelela ka vona va ‘yingisa Xikwembu tanihi mufumi ku tlula vanhu.’ (Mintirho 5:29) Hikwalaho, masiku ya 2 300 ma fanele ma fambelana ni nyimpi yoleyo.b Kambe ku nga vuriwa yini hi ku sungula ni ku hela ka nguva leyi ya vuprofeta?

26. (a) Kahle-kahle, xana ku hlayeriwa ka masiku ya 2 300 ku fanele ku sukela rini? (b) Xana nguva ya masiku ya 2 300 yi hele rini?

²⁶ Leswaku “ndhawu yo kwetsima” yi “va [kona],” kumbe yi vuyeteriwa yi va leswi yi faneleke yi va xiswona, masiku ya 2 300 ma fanele ma sungule ku hlayiwa ku sukela enkarhini lowu a yi ri ‘exiyin’weni lexi lulameke’ hi ku landza mavonelo ya Xikwembu. Kahle-kahle, a ku ri hi June 1, 1938, loko Xihondzo xo Rindza (xa Xinghezi) xi humese xiyenge 1 xa xihloko lexi nge “Nhlengeletano.” Xiyenge 2 xi hume enkandziyisweni wa June 15, 1938. Loko hi hlaya masiku ya 2 300 (malembe ya tsevu, tin’hweti ta mune ni masiku ya 20 ekhalendareni ya Xiheveru) ku sukela eka June 1 kumbe 15, 1938, swi hi yisa eka October 8 kumbe 22, 1944. Esikwini ro sungula ra nhlengeletano yo hlawuleka leyi khomiweke ePittsburgh, Pennsylvania, U.S.A., hi September 30 na October 1, 1944, muungameri wa Sosayiti ya Watch Tower u vulavule hi nhloko-mhaka leyi nge “Ku Lulama Hi Tlhelo Ra Le Tilweni Namuntlha.” Eka nhlangano wa lembe ni lembe wa nhlengeletano hi October 2, maphepha ya timfanelo ta Sosayiti ma lulamisiwile leswaku ma fambisana swinene ni lunghiselelo ra le tilweni hilaha nawu wu nga pfumelaka hakona. Loko ku humesiwa swilaveko leswi hlamuseriweke khwatsi swa Bibele, ku nga ri khale nhlengeletano ya le tilweni yi simekiwe hi xitalo emavandlheni ya Timbhoni ta Yehovha.

27. Hi byihi vumbhoni lebyi a byi ri kona bya leswaku “xitlhavelo xa nkarhi hinkwawo” a xi siveriwile emalembeni lama teleke nxaniso ya Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava?

²⁷ Loko masiku ya 2 300 ma ri karhi ma ya emahlweni hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, lama sunguleke hi 1939, gandzelo ra “xitlhavelo xa nkarhi hinkwawo” evukwetsimelweni bya Xikwembu a ri siveriwile swinene hikwalaho ka nxaniso. Hi 1938 Sosayiti ya Watch Tower a yi ri ni marhavi ya 39 lama kongomisaka ntirho wa Timbhoni emisaveni hinkwayo, kambe hi 1943, a ma ri 21 ntsena. Ku andza ka nhlayo ya vahuweleri va Mfumo a ku ri kutsongo enkarhini wolowo.

28, 29. (a) Loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi ya eku heleni, xana ku endleke yini enhlengeletanweni ya Yehovha? (b) Xana ku nga vuriwa yini malunghana ni matshalatshala ya tihanyi ya nala ya ku onhetela ni ku lovisa “ndhawu yo kwetsima”?

²⁸ Hilaha hi swi xiyeke hakona, eka tin’hweti to hetelela ta Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, Timbhoni ta Yehovha ti tlhele ti pfuxeta ku tiyimisela ka tona ku twarisa vulawuri bya Xikwembu hi ku xi tirhela tanihi nhlengeletano ya xona. Hi xikongomelo xexo, ku sunguriwe ku hleriwa nakambe ka ntirho ni vukongomisi bya ntirho wa tona hi 1944. Entiyisweni, Xihondzo xo Rindza (xa Xinghezi) xa October 15, 1944, a xi ri ni xihloko lexi nge “Ku Hleleriwa Ntirho Wo Hetelela.” Xihloko lexi swin’we ni swin’wana leswi a swi khumbana ni ntirho, swa nkarhi lowu fanaka swi kombise leswaku masiku ya 2 300 a ma herile nileswaku “ndhawu yo kwetsima” a yi tlhele yi va “exiyin’weni lexi lulameke.”

²⁹ Matshalatshala ya tihanyi ya nala ya ku onhetela ni ku lovisa “ndhawu yo kwetsima” ma be hansi. Hakunene, “vakwetsimi” lava seleke emisaveni, swin’we ni vanakulobye va vona va “ntshungu lowukulu,” va hlurile. (Nhlavutelo 7:9) Kutani vukwetsimelo, eka xiyimo xa byona lexi faneleke xa le tilweni, sweswi byi ya emahlweni byi endlela Yehovha ntirho wo kwetsima.

30. Xana ku ta endleka yini ku nga ri khale eka “hosi leyi nga ni nghohe ya tihanyi”?

³⁰ Mfumo wa Misava wa Anglo-Amerika wa ha ri exikhundlheni xa wona. Ntsumi Gabriyele yi te: “Kambe yi ta tshoviwa handle ko tirhisa voko.” (Daniyele 8:25) Ku nga ri khale, mfumo lowu wa misava wa vunkombo wa vuprofeta bya Bibele—“hosi leyi nga ni nghohe ya tihanyi”—wu ta tshoviwa, ku nga ri hi mavoko ya vanhu, kambe hi matimba yo tlula ya munhu eArmagedoni. (Daniyele 2:44; Nhlavutelo 16:14, 16) Vona ndlela leyi swi nyanyulaka ha yona ku tiva leswaku vuhosi bya Yehovha Xikwembu, Hosana ya tihosana, byi ta va byi lweriwile enkarhini wolowo!

[Tinhlamuselo ta le hansi]

XANA U TWISISE YINI?

• Xana i yini lexi fanekiseriwaka hi

“khuna” ni “timhondzo timbirhi” ta rona?

“xiphongo lexi nga ni voya” ni “rimhondzo lerikulu” ra xona?

timhondzo ta mune leti humaka endhawini ya “rimhondzo lerikulu”?

rimhondzo leritsongo leri humeke eka rin’wana ra timhondzo ta mune?

• Hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, xana Mfumo wa Misava wa Anglo-Amerika wu ringetise ku yini ku lovisa “ndhawu yo kwetsima,” naswona xana wu humelerile?

[Mepe/Xifaniso lexi nga eka tluka 166]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Mfumo wa Meda-Peresiya

MAKEDONIYA

EGIPTA

Memphis

ETIYOPIYA

Yerusalema

Babilona

Ekibatana

Susa

Persepolis

INDIYA

[Mepe/Xifaniso lexi nga eka tluka 169]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Mfumo wa Grikiya

MAKEDONIYA

EGIPTA

Babilona

Nambu wa Indus

[Mepe lowu nga eka tluka 172]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Mfumo wa Rhoma

BRITAIN

ITALIYA

Rhoma

Yerusalema

EGIPTA

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 164]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 174]

Vanhu van’wana va ndhuma va Mfumo wa Misava wa Anglo-Amerika:

1. George Washington, muungameri wo sungula wa United States (1789-97)

2. Hosi ya Xisati Victoria wa Britain (1837-1901)

3. Woodrow Wilson, muungameri wa United States (1913-21)

4. David Lloyd George, holobye-nkulu wa Britain (1916-22)

5. Winston Churchill, holobye-nkulu wa Britain (1940-45, 1951-55)

6. Franklin D. Roosevelt, muungameri wa United States (1933-45)