Xiphemu 7—Wo Hetelela Wa Mimfumo Leyikulu Ya Misava

Loko buku ya Bibele ya Nhlavutelo yi tsariwa, kwalomu ka 1 900 wa malembe lama hundzeke, yi vule leswaku ‘tihosi’ ta ntlhanu, kumbe mimfumo ya misava, a yi tile naswona se yi hundzile. Yona a yi ri Egipta, Asiriya, Babilona, Medo-Persia na Greece. Wa vutsevu, Rhoma, a wa ha ri ‘kona,’ kambe wa vunkombo a wu nga si fika. (Nhlavutelo 17:10) Mfumo wa misava wa vunkombo a wu ri wihi xana? Wu tise ku yini xana? Naswona i yini lexi nga ta wu landza ke? Tinhlamuselo ta swivutiso leswi swa nkoka i vundzeni bya nhloko-mhaka leyi.

NKATSAKANYO lowukulu wa matimu ya misava eka malembe lama tlulaka 2 500 lama hundzeke wu nyikiwe ka ha ri emahlweni ebukwini leyi hangalasiweke swinene leyi misava yi tshameke yi yi tiva. Hambi swi ri tano, i vanhu va nga ri vangani lava nga ni kopi ya buku yoleyo, Bibele, lava tivaka swo karhi hi rungula leri hlamarisaka leri yi ri tameleke.

Hi xikombiso, ku tlula malembe ya 500 emahlweni ka ku tswariwa ka Yesu Kriste, muprofeta Daniyele u tsale xivono lexi huhuteriweke hi Xikwembu lexi eka xona mimfumo leyikulu ya misava ku sukela enkarhini wa yena a yi yimeriwe hi swivandzana swa matimba. Xivandzana xin’wana ni xin’wana a xi ri na timfanelo ta mfumo wa misava lowu a xi yimela wona. Mfumo wa matimba wa Rhoma wu hlamuseriwe tanihi xivandzana lexikulu “le’ši tšhav̌isaka, le’šo lev̌a, le’ši hunḍisaka hi matimba.” Daniyele u vule leswaku “a ši nga fani ni ŝiv̌anḍa ŝiṅwana le’ŝi rangeleke mahlweni, kambe a ši ri ni timhonḍo ta khume.”—Daniel 7:2-7.

‘Rimhondzonyana’

Hi ku famba ka nkarhi, Mfumo wa Rhoma wu kule wu funengeta ndhawu leyi ololokaka ku sukela eXihlaleni xa Britain yi ehla yi tsemakanya xiphemu lexikulu xa Yuropa, yi rhendzela Mediterranean hinkwaro yi tlhela yi hundza Babilona yi ya eka Persian Gulf. Mfumo lowu wa matimba eku heteleleni wu phatluleleke wu va matiko yo tala—wu va “timhonḍo ta khume” leti Daniyele a ti voneke.a Kutani Daniyele a vona “rimhonḍwanyana riṅwana ri humelela e šikari ka timhonḍo tiṅwana, kutani timhonḍo tinharu ta le’to sungula ti guriwa hi rona.” (Daniel 7:8) Leswi a swi vula yini xana?

Daniyele u byeriwe leswaku: “E timhonḍo le’ta khume, i tihosi ta khume le’ti nga ta humelela e ku fumeni koloko [ka Rhoma], kutani uṅwana [‘rimhondzonyana’] o ta humelela e nḍaku ka tona, a nga fani na tiṅwana, kutani o ta ṭongahata tihosi tinharhu.” (Daniel 7:24) ‘Rimhondzonyana’ a a ri mani, naswona a ti ri vamani tihosi leti ri ti tsongahateke?

Xihlala lexi nga eyinhleni ya le n’walungu-vupela-dyambu bya Mfumo wa Rhoma xi tshame nkarhi wo leha xi nga ngheneleli ngopfu etimhakeni ta misava. Hi laha n’wamatimu un’wana a hlamuseleke ha kona a ku: “Eka lembe xidzana ra vutsevu, Nghilandi a wu ri mfumo lowuntsongo. Vukosi bya wona a byi ri byintsongo loko byi ringanisiwa ni bya Netherlands. Vaaki va wona a va ri vantsongo swinene eka lava va le Furwa. Mavuthu ya wona (ku katsa ni lama fambaka hi swikepe) a ma ri mantsongo eka ya le Spain.” Hambi swi ri tano, Nghilandi ri endle swikepe swa nyimpi swa nkoka wo karhi kutani tinsula-voya ni vatluti va le xihundleni va rona va sungula ku hlasela vahlapfa ni swikepe swa rifuwo leswi layichiweke ku tlula mpimo swa le Spain.

Timhondzo Tinharhu

Hi 1588 Phillip II wa le Spain u rhumele Vuthu ra le matini ra le Spain ku ya hlasela vaxanisi vakwe va Manghezi. Vatluti lava va 130 wa swikepe leswi rhweleke vavanuna lava tlulaka 24 000 va tlute hi ku nonoka va lulama na English Channel, kambe va hlaseriwa hi moya lowu hambanaka na vona ni swidzedze swa matimba swa Atlantic. Eka Modern Europe to 1870, n’wamatimu Carlton Hayes u tsala leswaku xiendlakalo lexi a xi “fungha ku tluta ka vurhena ka vatluti va swikepe swa nyimpi leswi hlulaka leswi humaka eSpain swi kongoma eNghilandi.”

Eka lembe xidzana ra vu-17, Madachi ma endle xikepe lexikulu ku tlurisa emisaveni xo endlela bindzu eka xona. Swikepe swa vona a swi tate malwandle naswona a va lombisa vuyelo bya vona eka tihulumendhe ta matlhelo hinkwawo. Kambe hi ku andza ka vahlapfa va rona va le ndzhandzheni wa malwandle, Nghilandi na rona a ri lawula laha.

Kutani, eka lembe xidzana ra vu-18, Manghezi ni Mafurwa ma lwile etindhawini to tano leti hambaneke swinene to tanihi Amerika N’walungu na India, swi yisa eka Ntwanano wa Paris hi 1763. Malunghana na wona, William B. Willcox ebukwini ya yena ya Star of Empire—A Study of Britain as a World Power u tsale leswaku hambi loko ntwanano wu vonake wu ri ku tinghenisa ekhombyeni, “entiyisweni wu teke xiyimo lexintshwa xa Britain tanihi mfumo lowu tlakukeke wa Valungu emisaveni ku humela ehandle ka Yuropa.”

Van’wamatimu van’wana va pfumela, va ku: “Ku sukela eka malembe xidzana mambirhi ya ku lwa ni va le Spain, Madachi ni Mafurwa, Great Britain wu humelele hi 1763 tanihi mfumo lowukulu wa bindzu ni vahlapfa emisaveni.” (Modern Europe to 1870) “Hi 1763 Mfumo wa Britain wu hlule misava ku fana na Rhoma lowu pfuxetiweke ni ku kurisiwa.” “Wu humelele eka tinyimpi ta le xikarhi ka lembe xidzana wu ri mfumo lowukulu swinene ni wa matimba ku tlurisa—naswona wu ri mfumo lowu vengiwaka swinene—emisaveni.” (Navy and Empire, hi James L. Stokesbury) Ina, ‘rimhondzonyana’ leri ri kule ri va mfumo wa vunkombo wa misava wa matimu ya Bibele.

Manghezi ma fambe ma lulama hi Nile ma tsemakanya Nambu wa Zambezi. Va nghene eUpper Burma, Borneo N’walungu ni le swihlaleni swa Pacific. Ku tlula kwalaho, va ve vahlapfa eCanada, Australia, New Zealand ni le vugima-lwandle evuxeni bya Amerika N’walungu. “Mfumo wa Rhoma a wu tilawula,” ku tsala James Morris eka Pax Britannica. “Mfumo wa Britain a wu dumile emisaveni hinkwayo.” Wu ve mfumo lowukulu swinene evurungurwini bya vanhu, lowu tekeke xiphemu lexi lavaka ku va kotara ya misava ni ku tlula kotara ya vaaki va yona. Ku vuriwe leswaku a wu kalanga wu tlhavela hi dyambu.

Mfumo Lowu Hlanganeke

Ebukwini ya Nhlavutelo, mfumo lowu wa vunkombo wa misava wu tlhele wu hlamuseriwa tanihi lowu nga ni “timhondzo timbirhi ku fana ni xinyimpfana.” (Nhlavutelo 13:11) Ha yini ku ri timhondzo timbirhi xana? Hikuva Mfumo wa Britain ni tiko lerintshwa ra Amerika leyi hlanganisiweke hi ririmi, milawu ni mafumele lama fanaka, hi xihatla se a ma tirhisana. Etimhakeni to tala, yi ve, mfumo wa misava lowu hlanganeke lowu vulavulaka Xinghezi.

Eka Star of Empire William B. Willcox u komba leswaku eka lembe xidzana ra vu-19 United States a ri “siveriwe eYuropa hi vuthu ra Manghezi.” Wa engetela: “Ku ringana lembe xidzana United States a ri ntshunxekile ku kula ri va mfumo lowukulu ri nga kalanga ri va ni vuthu kumbe swikepe swa nyimpi leswi mfumo wun’wana ni wun’wana lowukulu a wu tiviwa ha swona, handle ka le nyimpini ya rona ya xin’wana-manana.” Amerika “ri swi kotile ku tiyisela ku va roxe hikuva Swikepe swa nyimpi leswi hlamarisaka a swi ri musirheleti wa rona eka mavuthu ya le Yuropa.” Endzhakunyana, United States na wona wu ve mfumo lowukulu wa nyimpi.

Xikombiso lexi hlawulekeke xa ku tirhisana ka Britain na Amerika xi humelele hi June 6, 1944 loko gandlati ra Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava ri hundzukile en’walungwini wa Yuropa. Hi siku rero, 156 000 wa masocha ya Britain, Amerika ni man’wana ya le Kusuhi ma hlasele tiko ra Yuropa. Vuthu leri ri hlanganeke a ri ri ehansi ka vulawuri lebyi tlakukeke bya ndhuna ya le U.S. ni ndzetelo wa ndhuna-nkulu ya nyimpi ya le Britain—Eisenhower na Montgomery hi ku landzelelana. Ku tlula kwalaho, tibomo ta athomo leti yimiseke nyimpi na Japani ti endliwe hi matshalatshala lama hlanganeke ya tintlhari ta le Britain na Amerika.

Hi laha Los Angeles Times ya May 5, 1986, yi vuleke ha kona, hambi ku ri enkarhini wa ku rhula, Britain na Amerika ma tirhisanile “etindhawini to tano to hlawuleka to tanihi vutlhari ni ta maendlelo ya nyutliya.” Endzhakunyana ma seketeriwa hi Canada, Australia na New Zealand, va “avanyise xirhendzevutana hi tindhawu ta vutihlamuleri ta nhlengeletano wa tintlhari naswona va twanana ku byelana hambi ku ri timhaka ta xihundla swinene.” Nyuziphepha leyi yi vule leswaku hambi leswi xinakulobye xa kona “a xi nga ri xinene hi minkarhi hinkwayo,” a xi “xiyeka swinene hi vukulukumba bya xona ematshan’wini ya ku lwisana ka wona.”

Vahlapfa vo tala va le Britain va kume ntshunxeko kutani va tikatsa ni Matiko ya Manghezi lama Hlanganeke. Hambi loko mfumo wa kona wu nga va wu hundzile, Mfumo wa Misava wa Anglo-America wu kona. Kambe wu ta va kona swa “nkarhinyana” ntsena, loko wu pimanisiwa ni malembe xidzana yo tala lawa mfumo wa Rhoma lowu wu wu rhangeleke wu fumeke wona.—Nhlavutelo 17:10.

Vuhosi Lebyintshwa Bya Misava Hinkwayo

Vuprofeta bya Daniyele malunghana ni mimfumo leyikulu ya misava byi tikombe byi ri ntiyiso hi malembe ya 2 500 ya hulumendhe ya misava—ku sukela emahlweni ka 500 B.C.E. ku fikela eka mfumo wa misava wa vunkombo esikwini ra hina. Xisweswo, hi nga tiyiseka hi vuprofeta byebyo hinkwabyo. Mhaka leyi hlawulekeke hi leswaku a bya ha hlamuseli hi mimfumo yin’wana ya vanhu ya misava! Nhlavutelo na yona yi kombisa leswaku ku ta va na nkombo ntsena.b Kutani, i yini lexi nga ta landzela xana?

Ndzima 7 ya Daniyele, leyi vulavulaka hi mimfumo leyi ya misava, yi ya emahlweni yi hlamusela ni swin’wana leswi hlamarisaka swinene—ku cinca lokukulu ka ndlela leyi misava yi fumiwaka ha yona! Vuhosi bya vanhu lebyi tsandzekaka byi ta hela kutani byi siviwa hi byo lulama bya le tilweni.

Xivono xa Daniyele xi n’wi pfumelele ku vona xiluvelo lexi hlamarisaka xa le tilweni xa “Nkulukumba wa masiku,” Yehova Xikwembu. Loyi a tisiweke emahlweni ka Loyi a a ri “uṅwana l’a fanaka ni ṅwana wa munhu”—Yesu Kriste la pfuxiweke.c Daniyele wa hlamusela: “Kutani a nyikiwa ku fuma, ni ku kwetsima, ni v̌uhosi leŝaku v̌a tinšaka hikwato, ni v̌a matiko hikwawo, ni v̌a tinḍimi hikwato v̌a ta ṅwi tirhela. Ku fuma ka yena i ku fuma lo’ku nga heriki, lo’ku nga ka ku nga hunḍi, kutani v̌uhosi bya yena [ku hambana ni mimfumo ya vanhu leyi tsandzekaka] byi nga ka byi nga herisiwi.”—Daniel 7:9, 10, 13, 14.

Vuprofeta byo rhanga lebyi nyikiweke Daniyele malunghana ni mimfumo ya misava leyi fanaka byi te: “E mikarini ya tihosi leti, Šikwembu ša matilo ši ta pfuša ku fuma lo’ku nga taka ku nga onhaki, ni siku riṅwe. . . . Ku ta seletela ni ku herisa ku fuma kuloku [ka vanhu] hikwako, kambe kona ku ta v̌a kona hi laha ku nga riki na makumu . . . Kutani noro hi wa šiv̌iri, ni ku hlamusela ka wona ku tiyile.”—Daniel 2:44, 45.

Hulumendhe leyi ya Mfumo hi Xikwembu hi yona leyi Yesu a hi dyondziseke leswaku hi yi khongelela. U te: “N’wina ke, khongelani hi mukhuva lowu, mi ku: ‘Tata wa hina, la nge matilweni, vito ra wena a ri hlawuleke. A ku te ku fuma ka wena. Ku rhandza ka wena a ku endliwe misaveni, tani hi loko ku endliwa tilweni.’”—Matewu 6:9, 10.

Vaaki va misava va ta tsaka swonghasi ehansi ka hulumendhe yoleyo! Ku ta va ku hundzuka ku suka eka vutianakanyi bya vanhu ku ya eka vululami bya Xikwembu, ku suka eka ndlela leyi nga hetisekangiki ya vanhu yo endla swilo ku ya eka mimpimanyeto leyi tlakukeke ya Xikwembu. Leswi Bibele yi swi vulaka hi ku lawula ka Mfumo swi ta va mhaka ya nhloko-mhaka leyi taka eka nxaxamelo lowu.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Ku Hlangana eku hlaseleni ka Yuropa hi June 6, 1944, a ku ri xikombiso lexi hlawulekeke xa ku tirhisana ka Anglo-America

[Xihlovo Xa Kona]

Xifaniso xa U.S. xa Varindzi va Lwandle