Xana Matimu Ya Vukhongeri Ya Pfuna Eka Wena?

“EXIKOLWENI, a ndzi nga wa rhandzi matimu nikantsongo,” Barbara u pfumela erivaleni. Kambe sweswi hi xikombiso u tlangela vutivi ehenhleni ka Nyimpi yo Sungula ya Misava. Kun’we ni Bibele yakwe, rungula leri ri n’wi pfuna ku hlamusela mhaka leyi ha yona misava ku sukela hi 1914 yi pfumaleke ku rhula hi ndlela leyi humelelaka swinene. (Nhlavutelo 6:4) Hi ku fanana, vurunguri bya vukhongeri byi nga hi pfuna ku twisisa misava leyi hi hanyaka eka yona.

Hikwalaho ka yini matiko, vanhu ni mindyangu a swi ri karhi swi avana exikarhi ka ripfumelo ra Khatoliki na Protestente ku sukela eka lembe xidzana ra vu-16? “Eka nkwetlembetano wa dyondzo leyi tengeke ya Evangeli, leyi endzhaku yi sunguriweke hi vadyondzisi va kereke va Jarimani, va Swiss ni va Furwa, Rhoma a ri nga swi lavi ku tinghenisa,” ku hlamusela n’wamatimu Friedrich Oehninger. Leswi swi yise eku vumbiweni ka tikereke ta rixaka.

Kambe xana ‘dyondzo leyo tenga ya Evangeli’ hakunene yi tlhele yi simekiwa? Ku kambisisa matimu ya vukhongeri swi ta hi pfuna ku tshubula leswi humeleleke hakunene.

Leswi Ku Xavisiwa Ka Swiphephani Swa Swidyoho Ku Swi Paluxeke

“Ndzhundzunuko wu sungule loko Lutere a lwisana ni ku tirhisiwa loko biha ka ku xavisiwa ka swiphephani swa swidyoho, ku nga mhaka leyi vonakaka yi tirha swinene ekerekeni ntsena,” ku vula n’wamatimu Gottfried Fitzer. “Kambe entiyisweni swi hlavutele leswaku timhaka ta kereke ti twananisiwe swinene ni mali, tiikhonomi ni tipolitiki.” A hi kambisiseni swinene.

Prince Albert wa Brandenburg u lave swiyimo swo hambana-hambana swa nkucetelo ekerekeni. A a fanele ku hakela Vatican ndzinganyeto wa kwalomu ka hafu ya miliyoni wa tirhandi, leyi humesiweke hi mali yo lombisa ya banki. Phophu u veke Albert Bixopo-nkulu tanihi khomixinari wakwe wa swiphephani swa swidyoho wa Jarimani-xikarhi ivi a n’wi nyika hafu ya mimbuyelo leswaku a tlhela a hakela swikweleti swakwe.

Vachumayeri va swiphephani swa swidyoho va Albert va kanele hi laha ku humelelaka, va tiyisa “ku susiwa loku heleleke ka swidyoho hinkwaswo” ni ku ntshunxeka ka xihatla epagatori. Hi mavulavulele lama kongomeke, kereke yi nyikele ku susiwa ka swidyoho eka swigwevo swa kereke ntsena, kambe vanhu va tshembe leswaku mapapila ya swidyoho a ya ta va ntshunxa eka swidyoho hinkwaswo. Martin Luther a a venga vuhomboloki naswona, hi 1517, u humese swiphato swakwe swa 95 leswi dumeke, “leswi humaka erirhandzwini ra ntiyiso, ” hi laha a tsaleke ha kona emasungulweni.a

Tanihi leswi Lutere a laveke bulo exikarhi ka vadyondzi ntsena, lava tanihi profesa a a ri ni mfanelo eka vona, swiphato a swi tsariwe hi Xilatini. Kambe swi vumbe “ntlhaveko lowu nyanyulaka,” hi ku ya hi Friedrich Oehninger. “Exikarhi ka masiku ya 14 a [ku hundzuluxela loku kandziyisiweke ka Xijarimani] swi tiveka eJarimani hinkwaro, exikarhi ka 4 wa mavhiki eVujaganini hinkwabyo. Van’wana va tsakile leswi eku heteleleni wanuna un’we a tekeke xiyimo xo lwisana ni ntshikilelo wa Rhoma; eka van’wana, Lutere u ve la vengiwaka.” Vuyelo bya swiphato swakwe byi hlamarise Lutere hi byakwe. Swi hlavutele yini?

Leswi Swiphato Swa 95 Swa Lutere Swi Swi Hlavuteleke

Hi ku ya hi xiphato xakwe xo sungula, “vutomi hinkwabyo bya vapfumeri byi fanele ku va byo tinyiketela.” Mudyohi a a ta kuma ku rhula ni Xikwembu hayi hi mapapila ya swidyoho kambe hi ku hundzuka ka ntiyiso ni mahanyelo ya Vukriste. Xin’wana xa swiphato swo hetelela xi hlayekisa leswi: “Hikwalaho ke, papalatani vaprofeta hinkwavo lava chumayelaka Vakriste va ku: ‘Ku rhurile, ku rhurile,’ kambe ku ri hava ku rhula.”—xa vu-92.

Hayi mukhuva kambe Evangeli yi fanele ku va “leyi tlakukeke” ni “rifuwo ra xiviri,” ku tsale Lutere. (xa vu-55, vu-62, vu-65) I ntiyiso. Yesu u veke xikombiso hi ku dyondzisa hi Matsalwa lama huhuteriweke, a ku hi Rito ra Xikwembu: “Rito ra wena i ntiyiso.” (Yohane 17:17; Luka 24:44) Hi ku hambana ni ndlela leyi, vafundhisi va fularhele Bibele tanihi matimba lama tlakukeke naswona va phasiwile hi ntlhamu wa tidyondzo ta vanhu. Lutere u va rhukanile, a ku: “Tidyondzo ta vanhu ti dyondzisiwa hi lava va vulaka leswaku moya wa haha (wu huma epagatori) hi ku anghwetla loko mali yi nghena ebokisini.”—xa vu-27.

Lutere u tsundzuxe leswaku “ku vuyeriwa ni makwanga swa andza” hi ku tirhisa ku chumayela ko tano. Matimu ya vukhongeri ya komba leswaku vafundhisi va honise switsundzuxo swa Matsalwa naswona va ve vahlaseriwa va rirhandzu ra mali. (Vaheveru 13:5) Buku ya matimu ya Khatoliki ya pfumela: “Xivangelo-nkulu xa manyala ekerekeni ya nkarhi wolowo a ku ri nawu wa ndzuvo wa Curia, lowu thyakisiweke ngopfu hi ku ba mati.”

Loko Lutere a tlakuse rito rakwe a lwisana ni “mukhuva lowu ‘kwetsimisiweke’ wa kereke” ni loko a “sole swinene ku nghenela ka kereke etimhakeni ta mali ni matimba,” hi laha n’wamatimu un’wana wa Muprotestente a phofuleke ha kona, u fikelele xivangelo xa xiphiqo: Ku cukumetiwa loku tolovelekeke ka tidyondzo to sungula ta Vukriste.

Ndlela Leyi Ku Fularhela Ripfumelo Ra Ntiyiso Ku Sunguleke Ha Yona

Xiphato xa vu-11 xi hlamusele dyondzo yin’we leyi nga riki ya matsalwa tanihi “mfava lowu entiyisweni wu byariweke loko vabixopo va etlele.” Leswi swi hi tsundzuxa xifaniso xa Yesu xa mavele ni mfava, lexi eka xona a profeteke ku byariwa ka Vakriste va vakanganyisi. (Matewu 13:36-43) Endzhaku ka rifu ra vaapostola, Vakriste lava vo hemba, kun’we ni vadyondzisi va vagwinehi, va hlanganise tidyondzo leti tengeke ta Bibele ni filosofi ya Xigriki ivi va sungula tidyondzo leti nga riki ta matsalwa to fana ni ku nga fi ka moya, ndzilo wa tihele ni Vunharhu-un’we.b—Mintirho 20:29, 30.

Hi xikombiso, Vakriste vo sungula a va ri hava vutshila bya swifaniso, naswona lava va vuriwaka Va-Father va Tikereke va langute ku nghenelela ka xifaniso tanihi “mpfilumpfi-lu ni xidyoho.” Hambi swi ri tano, eku heleni ka lembe xidzana ra vumune, tikereke ana se a ti tele hi swifaniso leswi kombisiwaka swa Yesu, Mariya, vaapostola, tintsumi ni vaprofeta. Hi ku ya hi Epiphanius wa Salamis, lava va kombisiweke va amukele ku xiximiwa loku nga fanelangiki loko vanhu va nkhinsama emahlweni ka vona. Hakantsongo-ntsongo, xitsundzuxo xo ‘hambana ni swikwembu swa hava’ xi sungule ku honisiwa.—1 Yohane 5:21; ringanisa Mintirho 10:25, 26.

Lava tivulaka Vakriste va papalate xileriso xa Yesu loko va sungule ku ‘tikisela’ vamakwavo hi ku hlela huvo ya vafundhisi. (Matewu 20:25-27; 23:8-11) Endzhakunyana, vabixopo va Rhoma va lave vukulukumba. Hambi leswi “ku onhaka ka mahanyelo ya kereke ehansi ka vulawuri bya vaphophu va vukhongeri ku yeke emahlweni ku nga kamberiwi,” kereke yi endle matshalatshala yo “tipfuxeta kambe a yi swi kotanga ku endla tano,” ku hlamusela n’wamatimu Oehninger.

Lembe xidzana ra vu-16 ri vone ku hundzuka loku engetelekeke. “Nsusumeto wa nkarhi a wu twanana na yena [Lutere],” ku vula Oehninger, a tlhandlekela leswaku “vakaneti va n’wi hlaserile, va n’wi xungeta hi rifu tanihi muhehli, kambe va n’wi susumetele ku endla minkambisiso leyi engetelekeke ni leyintshwa exisekelweni xa Matsalwa layo kwetsima, ku kondza loko mafambiselo hinkwawo ya Rhoma, tanihi lama vumbiweke hi vanhu ntsena, ya sungule ku hohloka emahlweni yakwe.” Kambe xana tikereke leti ta ha ku vumbiwaka hakunene a ti ntshunxekile, hi laha va vuleke ha kona, eka “ku tirhisiwa loko biha loku chavisaka ni tidyondzo to hemba”?

Ndzhundzunuko—Ku Hava Ku Pfuxetiwa

Xirhambo xa ndzhundzunuko hi lembe xidzana ra vu-16 a xi yisanga eku pfuxetiweni ka kereke ya “hinkwako-nkwako” kumbe ka tidyondzo to sungula ta Vukriste kambe xi vange ku avana ka Vujagana lebyi gwineheke byi va swiyenge swa vugwinehi leswi tlheleke swi avana ntsena. Vabixopo va namuntlha, ku katsa ni vadya-ndzhaka va Lutere, va vonaka va ha “etlele,” hi laha xiphato xa vu-11 xi boxeke ha kona.

Maprotestente ya fularhele dyondzo ya swiphephana swa swidyoho kambe ya amukele tidyondzo tin’wana to tala to hemba. “Ku sukela eka filosofi ya Xigriki, vafundhisi va Vukriste va tlhele va amukela dyondzo ya ku nga fi ka moya,” ku vula Evangelischer Erwachsenenkatechismus (Katekisima ya Protestente ya Lavakulu). Ayi “hlanganisiwile . . . ni vumbhoni bya Bibele ehenhleni ka ku pfuxiwa ka miri eku feni.”

Hi ku tirhisa tidyondzo ta vanhu ni ku hlanganisa vutirheli bya vona ni swilo swa misava, ku katsa ni tipolitiki, varhangeri va Vujagana, tanihi le masikwini ya Lutere, va honisa matimba ya Bibele. Hikwalaho ke, ‘xivumbeko xa vona lexi nga nyawuriki xa vukhongeri’ xi tikomba xi ri hava matimba naswona a xi swi koti ku sivela tinhlayo leti hungutekaka emintirhweni ya kereke, ku hambana ka swirho swa tikereke, politiki ya mabulo ya kereke ni ku tlhelela endzhaku loku andzaka ka vuxirho.—2 Timotiya 3:5.

Tanihi leswi rungula leri yelanaka ni xigulana lexi hundzeke ri nga pfunaka dokodela ku kambela vuvabyi bya munhu, kutani matimu ya vukhongeri ya nga hi pfuna ku twisisa mhaka leyi Vujagana bya ha vabyaka swinene esikwini ra hina ha yona. Manuku ke, xana ku hava ntshembo wa Vukriste lebyi tengeke? Doo! Xifaniso xa Yesu xi kombise leswaku valandzeri vakwe lava fanaka ni mavele, ‘vana va ntiyiso va mfumo,’ a va ta tiviwa eku tshoveleni ‘enkarhini wa makumu.’ (Matewu 13:38, 39; Daniel 12:4) Leswi a swi ta endlekisa ku yini?

Dyondzo Leyi Humaka Eka Matimu Ya Vukhongeri Bya Manguva Lawa

Hi 1891 ntlawa wa Swichudeni swa Bibele wu endzele khale ka kaya ra Lutere eWittenberg. “Swi hi tsundzuxe swinene swonghasi hi ta minkarhi liya ya mpfilumpfilu,” ku vike un’wana la famba-fambaka. Exikarhi ka lava va ngheneke eka ‘dyondzo ya Lutere ni ku tshama exitulwini xakwe xa khale’ a ku ri na eharles Taze Russell. Xiviko xi ya emahlweni xi ku: “[Hi] ni xivangelo lexikulu xo tsaka namuntlha leswi, hambi leswi vasunguri va ndzhundzunuko lowukulu va tshikeke hi ku hatlisa entirhweni ivi va hlela mafambiselo man’wana yo hoxa, kambe, ehansi ka vuleteri bya Xikwembu, ku basisiwa ka xikwetsimisiso ku hambetile ku ya emakumu, naswona swibya swa nsuku swa ntiyiso wa Xikwembu manuku swi siviwile hi ku hleleka.” Leswi Lutere a hlulekeke ku swi fikelela, muendzi loyi u pfunetile ku swi endla.

A ku ri xiendlakalo xa mimpimo ya matimu loko Russell—kun’we ni vavanuna ni vavasati van’wana lava rhandzaka ntiyiso—a sungule dyondzo leyi ntshunxekeke ya Bibele hi va-1870. Hambi swi ri tano, exikarhi ka 1870 na 1875, a va “kuma minxaxamelo ya Kungu ra Xikwembu ntsena ni ku tshika ku dyondza swihoxo swo tala leswi rhandziwaka, nkarhi wa ku twisisa lokunene ka nkarhi lowu a wu nga si fika hi laha ku heleleke,” hi laha Russell a tsaleke ha kona endzhakunyana. Kambe malembe lama landzeleke ya ve lama hlawulekeke eku pfuxetiweni ka mimpimanyeto yo sungula ya Vukriste.

Hi ku tirhisa magazini lowu nge Zion’s Watch Tower, Swichudeni swa Bibele swi tivise leswaku vito ra la Tlakukeke i Yehova, leswaku moya wa fa (1881), leswaku Vunharhu-un’we a hi bya matsalwa (1882), ni leswaku tihele ta Bibele i sirha (1883). Tanihi leswi tidyondzo to hemba ti ngheneke hakantsongo-ntsongo, kutani manuku ku vonakala ka ntiyiso ku ve loku vangamaka hakantsongo-ntsongo. (Swivuriso 4:18, 19) Ku sukela eku sunguleni, Vakriste lava va twisise ntiyiso wa masungulo malunghana na Yesu, loyi a nyikeleke vutomi byakwe tanihi nkutsulo, naswona va endle leswaku ku vuya kakwe loku nga vonekiki ni Mfumo wa Xikwembu ku va nsinya wa ntirho wa vona.—1 Timotiya 2:6.

Ehenhleni ka ku hleriwa loku antswaka ka “ku hangalasiwa ka mintiyiso ya Bibele hi tindzimi to hambana-hambana” hi ku tirhisa tibuku, hi 1884 Swichudeni swa Bibele swi vumbe Zion’s Watch Tower Tract Society leyi ana se a yi simekiwile ximfumo eUnited States. Lembe leri rhangelaka rona ana se a ri vone tibuku hi Xiswedish, naswona endzhaku hi 1885, ku va tibuku to sungula ta Xijarimani. Hi 1892 ntirho wa vurhumiwa ematikweni mambe wu xiyiwile. Namuntlha, Swichudeni swa Bibele—leswi tivekaka kahle tanihi Timbhoni ta Yehova—swi chumayela “mahungu lamanene ya mfumo” ematikweni ni le tindhawini ta 208 naswona hi tindzimi ta 200.—Matewu 24:14.

Vo tala va Timbhoni a va ri swirho swa tikereke ta Vujagana kumbe swa vukhongeri byin’wana naswona a va pfumela tidyondzo leti nga xiximiki Xikwembu. Endzhaku ko amukela vutivi lebyinene ehenhleni ka Xikwembu ni ku kombisa ripfumelo, va hundzukile eka ndlela ya vona leyo biha, va hundzuluka ivi va va malandza lama tinyiketeke, lama khuvuriweke ya Yehova. ‘Ku endla ka vona mintirho leyi fanelaka ku hundzuka’ swi vange ripfalo leri baseke ni ku va eku rhuleni ni Xikwembu.—Mintirho 26:20; Yohane 17:3.

Xana Matimu Ya Vukhongeri Ya Pfuna?

Hakunene ya pfuna. Swiyenge leswikulu swa Bibele swi na matimu lama pfunaka ya vukhongeri. (Varhoma 15:4) Tievangeli ti komba ndlela leyi Yesu a dyondziseke ntiyiso ehenhleni ka Xikwembu ni xikongomelo xa Xona hi misava ha yona. Valandzeri va Yesu a va fanele ku rindzela Mfumo wa le tilweni lowu a wu ta tlhantlha swiphiqo swa laha misaveni. “Hitekani ke, ku vula Yesu, hikuva siku a mi ri tivi na wona nkarhi a mi wu tivi.”—Matewu 6:9, 10; 25:1-13.

Matimu ya vukhongeri ya tiyisa ku ta ka Vakriste va vakanganyisi lava vhumbiweke, lava simekeke vulawuri bya vona vini bya laha misaveni. Ndzhundzunuko wu hundzule xivumbeko xa misava kambe a wu pfuxetanga tidyondzo leti tengeke ta Bibele. Matimu nakambe ya kombetela eka vukona bya Vakriste va manguva lawa lava ‘hitekaka,’ “a hi va misava,” naswona va rhangisa Mfumo wa Xikwembu. (Yohane 17:16) Rungula leri ri pfune vanhu vo tala ku vona valandzeri va ntiyiso va Yesu namuntlha.

Barbara, la boxiweke eku sunguleni ka xihloko lexi, hi un’wana wa Timbhoni leti gingiritekaka leti tlulaka 3 000 000 emisaveni hinkwayo loyi a ringetaka ku fikelela vanhu lavanene hi ‘dyondzo leyi tengeke ya Evangeli.’ Mpimo wo karhi wa vutivi ehenhleni ka matimu ya vukhongeri wu ve lowu pfunaka ni le ka vahuweleri lava va Mfumo.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 28]

Xiphephani xa xidyoho i ku rivaleriwa ka ku xupuriwa hikwalaho ka swidyoho (ka nkarhinyana) . . . Ku rivaleriwa ka swidyoho ka tirha laha kumbe epagatori.—Mudyondzi wa Mukhatoliki Josef Lortz.

Hambi ku ri namuntlha, vadyondzisi a va pfumeli eka leswi xiphephani xa xidyoho xi nga swona ni leswi xi vulaka swona hi vutomi bya Mukhatoliki.—N’wamatimu wa Muprotestente Heinrich Bornkamm.

Xiphephani Xa Xidyoho—Dyondzo Leyi Hlawulekeke Ya Khatoliki

La tivulaka swidyoho u veka ku tinyiketela ehenhla ka Mukhatoliki la hundzukeke (ku fana ni xikhongelo, ku titsona swakudya, ku hanana kumbe ku endzela vakhongeri). Phophu a nga susa swigwevo leswi, hi ku ya hi mianakanyo ya Rhoma Khatoliki, i hosi ehenhla ka minxupulo hinkwayo ya xinkarhana (ku katsa ni pagatori) ivi a nyika xiphephani xa xidyoho lexi humaka eka leswi swi vuriwaka xuma xa timfanelo ta Kriste ni xa tintsumi. Eka Tinguva ta le Xikarhi, lunghelo leri a ri tiyisa eka nthyakiso lowukulu naswona ri hlamuseriwe tanihi “bindzu ra mimpimo leyikulu, leri hetisisiwaka hi ku lahlekeriwa ka mimpimanyeto ya mahanyelo lamanene ni leri Iwisanaka ni tidyondzo ta Matsalwa layo Kwetsima.”

Kereke a yi hlanganisi ku tinyikela ni ku rivaleriwa ka swidyoho. Hambi swi ri tano, hambi ku ri eminkarhini ya tinguva ta le xikarhi, vanhu va tsundzuke “dyondzo yo olova ya leswaku hi ku hakela xikweleti [xidyoho 1 xa suriwa,” naswona vachumayeri va swiphephani swa swidyoho va seketele mianakanyo leyi. Swiphato swa Lutere swi Iwisane ni “minthyeketo” yoleyo naswona xisweswo yi katsakanyiwile: “Swiphephani swa swidyoho i mintirho ya vanhu naswona swi hava nchumu lowu yelanaka ni Evangeli leyi tengeke.”

Phophu Clement VI u simeke dyondzo hi 1343 kambe a nga yi hlamuselanga hi ndlela leyi twalaka. Xisweswo, Lutere u swi kotile ku Iwisana ni muxaka wa yona wo pfumala ku tiboha. Kereke hi ku anghwetla yi lunghiselele leswi hi ku simeka nhlamuselo ya ximfumo ya xiphephani xa xidyoho hi 1518. Kambe nkunzi ya vuphophu ya Leo X a yi nyikelanga “vumbhoni bya Bibele byo endla mfanelo ya Kriste ni ya tintsumi yi ringana ni xuma xa swiphephani swa swidyoho.” Leswi swi vangele kungu lerikulu eka Lutere wa MukhatoIiki. Ku sola kakwe fambiselo leri ri nga riki ra matsalwa ra swiphephani swa swidyoho ku ntshunxe Ndzhundzunuko, naswona ku susiwa ka ku sola-sola kakwe ku yise eka ku avana lokukulu ka kereke.

Eminkarhini ya manguva lawa, ku xopa-xopa lokukulu ka swihoxo eswivandleni swa Kereke ya Rhoma Khatoliki “a swi yisanga eka ku hundzuka ka fambiselo kambe swi yise eka ku vumbiwa nakambe ka mukhuva wa kona.” Hi 1967 Phophu Paul VI u bohe kungu hi ku pfumelelana ni mianakanyo ya khale ya swiphephani swa swidyoho. Eka Makhatoliki, xivutiso lexi lavisisaka xa ha ri lexi nge: Xana ndzi landzelela Rito ra Xikwembu, kumbe ndzi tshemba tidyondzo ta vanhu?