Mati Ya Ndzhundzuluko Ma Humelela
“HI KU hatlisa ndzi twe mpfumawulo wun’wana, lowu fanaka ni wa tilo, wu ta eka hina. Ndyangu wa ka hina . . . wu sungule ku tsutsuma hi rivilo lerikulu wu kongoma exintshabyanini xa le kusuhi. Mati ya mukhukhuri ma hi hundzile. Hi hlambele hi ndlela yo hlawuleka. Hambi leswi a hi nwetetela mati yo tala ya lwandle . . . , hi ponile.”
Leyi i ndlela leyi muaki un’wana wa Philippine a hlamuseleke ntokoto lowu chavisaka lowu hundzuleke misava yakwe. Kumbexana a wu si tshama u hlaseriwa hi khombo ra ntumbuluko—ra mati kumbe ra muxaka wun’wana. Kambe ku kambisisa matimu ku hlavutela leswaku timiliyoni ta vutomi ti hundzuriwile hi tindhambi ta xivumbeko xo karhi.
Vukhongeri na byona byi tokote mimpfilumpfilu yo tala leyikulu, leyi hundzuleke mahanyelo ya siku na siku ya vanhu lava nga hlayekiki. Lava va katse Mahindu, Mabuddha, Vamuslim, Vayuda ni Vakriste. Xana vutomi bya wena byi khumbiwile hi dzolonga ro tano? Hakunene byi khumbiwile, kwihi na kwihi laha u nga ha vaka u tshama kona. A hi kombiseni leswi hi ku tlhelela endzhaku eka malembe ya 400 enkarhini wa lembe xidzana ra vu-16. Hi sungula hi ku yisa mianakanyo ya hina eYuropa, leri enkarhini wolowo a ri ri emahlweni hi ku hambana ka mianakanyo, ku fana ni mati lama vilaka hi rivilo lerikulu.
Ku Kula Loku Ndlandlamukaka
Hi malembe xidzana, lama yisaka eka leswi hi swi vulaka Ndzhundzuluko, Kereke ya Rhoma Khatoliki ni vafumi va Yuropa va lwile, un’wana ni un’wana a vula leswaku u fuma un’wana ni vaaka-tiko. Huvo ya vanhu eka tiko-nkulu leri yi tlakuse marito ya yona yi lwisana ni leswi yi swi voneke tanihi minthyakiso ya kereke.
I minthyakiso ya njhani leyi va yi voneke? Makwanga, vunghwavava lebyikulu ni ku nghenelela eka tipolitiki. Vanhu lava tolovelekeke a va sola vavanuna ni vavasati lava hi tlhelo rin’wana va laveke malunghelo lama hlawulekeke hikwalaho ka ku hlambanya ka vona ka vusweti ni ku tenga kambe hi nkarhi lowu fanaka va tlula nawu hi ku va lava thyakeke ni lava nga ni vunghwavava erivaleni. Vavanuna lava dumeke eNghilandi a va soriwa hikwalaho ka xiyimo lexi nga tolovelekangiki xo hakela ndzuvo eka phophu loyi enkarhini wolowo a a hanya hi ku pfumelelana na Furwa, nala wa Nghilandi enyimpini.
Nthyakiso endzeni ka Kereke ya Khatoliki wu ehlele ehansi wu huma ehenhla. N’wamatimu Barbara W. Tuchman wa tsala ebukwini yakwe leyi nge The March of Folly, leswaku vaphophu va tsevu lava a va ri kona ku sukela hi 1471 ku ya emahlweni va hambetise “mpimo lowu tlurisaka wa swixavisiwa, vunghwavava, makolo ni tipolitiki leti nga ni khombo ta matimba hi laha ku xiyekaka.” Barbara Tuchman nakambe u hlamusela ndlela leyi ha yona Phophu Sixtus IV, leswaku a tlakusa ni ku fuwisa ndyangu wakwe lowu nga evuswetini enkarhini wolowo, a vekeke vatukulu vantlhanu ni ntukulu wa makwavo tanihi swandla swa phophu, un’wana wa ntukulu wa makwavo tanihi bixopo, naswona u teke tsevu wa maxaka yakwe man’wana eka mindyangu leyikulu. Alexander VI, loko a ve phophu, a a tiveriwa ku va la veke ni swigangu swo hambana-hambana ni vana va nkombo. Eku tiyimiseleni kakwe ku hlawuleriwa xikhundla, u be mati eka vakaneti-nkulu vakwe vambirhi, un’wana wa vona a amukela “mindzhwalo ya mune ya timeyila ya switina swa nsuku,” ku tsala Barbara Tuchman. Endzhakunyana u ungamele nkhuvo wa le Vatican lowu veke lowu “dumeke eka matimu ya swifaniso swa vanhu lava nga ambalangiki.” Ntirho lowu fanaka manuku wu xaxameta ndlela leyi mutshila la dumeke Michelangelo a lerisiweke ha yona hi Phophu Julius II ku endla xivumbeko xa yena. Loko a komberiwe hi mutshila loko xifaniso xi fanele ku n’wi kombisa a khome buku, phophu la nga nhenha ya nyimpi u hlamurile a ku: “Veka tlhari laha. A ndzi tivi nchumu hi ku hlaya.”
Mukhandlu eDan’wini
Valungu lava tolovelekeke a va ha tsakela vukongomisi bya moya. Hi ku xiya mavuthu yo hambana-hambana ya matimba lama nghenisiweke eku hlanyeni ko titsakisa, vanhu lava va ku titsongahata swinene va hundzulukele eka xihlovo xin’wana xa matimba, lexi va xi xiyeke xi ri lexikulu eka swin’wana hinkwaswo—ku nga Bibele. Hi ku ya hi mutsari Joel Hurstfield, Ndzhundzuluko “hi ku twisisa loku enteke a ku ri dzolonga ra matimba.” Hi ku tsanisiwa hi nthyakiso ekerekeni, vachumayeri na va-brother eItaly va tinyiketele ku vulavula erivaleni hi xilaveko xa ndzhundzuluko. Kambe ku hava laha a ku ri ni mati ya ku hlengeletiwa loku nga anerisiki loku nga ni nxungeto ngopfu ku tlula eJarimani.
Eminkarhini ya vuhedeni, tinxaka ta Jarimani ti ve ni mukhuva lowu ha wona mali a yi hakeriwa ku tisa ntshunxeko eka xigwevo xa vugevenga. Eku kurisiweni ka ripfumelo ra Rhoma, mukhuva lowu wu amukeriwile exikarhi ka kereke hi xivumbeko xa swiphephani swa swidyoho. Leswi swi pfumelele mudyohi ku xava ntikelo wa timfanelo ta ‘vahlawuriwa’ lava feke eka phophu ivi a tirhisa leswi ku lwisana ni swigwevo swa xinkarhana swa swidyoho leswi endliweke. Ehansi ka ntshikilelo wa swa timali, lowu vangiweke hi tinyimpi to lwisana na Furwa na hi mintirho leyikulu yo aka eRhoma, Phophu Leo X u simeke ku xavisiwa ka swiphephani swa swidyoho, leswi nyikaka ku susiwa loku heleleke ka swigwevo swa nkarhinyana swa swidyoho. Martin Luther la solaka u humese milawu yakwe leyi sweswi yi dumeke ya 95 ehenhleni ka tidyondzo to hemba ta kereke. Vandla ro hundzuluxa, leri sunguleke hi ku nonoka khale swinene, ri ve xinambyana loko vanhu vo tala va ri seketerile.
Eka lembe xidzana ra vu-16, vanhu vo fana na Lutere eJarimani, Zwingli na Calvin le Switzerland na Knox eScotland va ve tinhla-nkulu eka vo tala lava voneke nkarhi wo tengisa Vukriste ni ku tlherisela mintikelo ni mimpimanyeto yo sungula ya Bibele. Ku vumbiwe rito hi Xijarimani leri hlamuselaka lava va aleke ku xiya minsivelo leyi vekiweke ehenhleni ka ripfumelo hi tihosana ta Rhoma Khatoliki, ni lava va rhangiseke vutshembeki eka Xikwembu ehenhla ka nchumu wihi na wihi. Rito leri endzhakunyana ri katse hinkwavo lava va nyikeleke nseketelo eka vandla ra Ndzhundzuluko. Rito ra kona a ku ri “Protestente.”
Vuprotestente byi funengete Yuropa hinkwaro hi rivilo leri hlamarisaka, byi tlhela byi vumba makhaviselo ya vukhongeri, byi vumba mindzilakana leyintshwa ya vufundhisi. Jarimani na Switzerland ya ve yo sungula, ya landzeriwa hi Scotland, Sweden, Norway na Denmark hi ku hatlisa. A ku ri ni mafambiselo ya ndzhundzuluko eAustria, Bohemia, Poland, Transylvania, Netherlands na Furwa.
Le Nghilandi, ku pfumala ku aneriseka a ku ri karhi ku karhata ku tlula lembe xidzana, ku sukela emasikwini ya John Wycliffe na Valandzeri vakwe. Kambe loko ku ntshunxeka eka Kereke ya Khatoliki eku heteleleni ku tile, a ku ri hikwalaho ka swivangelo swo tala leswi tolovelekeke. Hosi yi tiyimisele ku cinca hayi vukhongeri bya yona kambe nsati wa yona. Hi 1534 Henry VIII u tivule nhloko ya Kereke leyintshwa ya Nghilandi. Minsusumeto yakwe a yi hambana ni liya ya vanhu va miehleketo leyi hambaneke va tiko, kambe hambi swi ri tano xiendlo xakwe xi pfule tinyangwa ta mati ya ku hundzuka ka vukhongeri leswaku ya khulukela eBritain. EYuropa hinkwaro, mati lawa hi xihatla ya hundzuriwe yo tshwuka hi ngati ya magidi lawa ya vambiweke eka xivandla xo dlayela eka xona xa vukhongeri.
Kwihi na kwihi laha xikhutazo xa ndzhundzuluko xi humeleleke kona, tinhundzu ta tikereke ni matiko swi koke mahlo. Exikarhi ka mune wa malembe ntsena, Mfumo wa Manghezi wu teke tindlu ta tinghwendza ta 560, tin’wana ti ri ni mali yo tala. Matiko yan’wana ya vone tihosi kun’we ni vanhu lava nga riki vafundhisi va teka matiko ya tikereke. Loko Rhoma hi roxe ri bakanyeriwe etlhelo, vukari a byi vanga ni makumo. “Vukari ni ku va ni torha ra ngati swa vahlaseri ‘a swi ta va swi susumetele ribye eka ntwelo-vusiwana,’” i ndlela leyi Barbara Tuchman a byi hlamuselaka ha yona. “Ku huwelela ni ku rila swi tate kotara yin’wana ni yin’wana, nambu wa Tiber a wu tele hi mintsumbu ya vafi.” Lavantsongo, va Khatoliki ni va Protestente va xanisiwe ngopfu. Le Bohemia, Maprotestente ya nyikiwe malunghelo, kasi le Ireland a ku ri nkarhi wa Makhatoliki. Mahugunoti ya le Furwa ya Protestente ya hlengeletiwile, tanihi Vapresbyterian va le Scotland ni Maprotestente ya Manghezi. Swi tikombe onge hi loko xivandla xa mintlangu ya vuhunguki xo dlaya xi simekiwile, naswona vukhongeri a byi ri xivangelo-nkulu. Xana vuhomboloki a byi nga ta hela?
Kereke a yi ri hava rhavi ra rihlaza ro nyikela hi rona. Kambe tihosi, hi ku karhatiwa hi nxaniso wa nyimpi ya xin’wana-manana, ti fikelele mintwanano leyi vumbeke mindzilakana exikarhi ka tidyondzo leti kanetanaka. Ku Rhula ka Augsburg hi 1555 na ku Rhula ka Westphalia hi 1648 ku twananise mindzilakana ya vukhongeri ni ya tiko, ku pfumelela hosana ya kwalaho ku kunguhata leswaku i ripfumelo rihi leri vanhu va yona a va fanele ku ri landzela. Xisweswo Yuropa ri nghenele mhaka leyintshwa, leyi a yi ta va kona malembe ya 300. Nkucetelo eYuropa a wu nga ta susiwa hi laha ku heleleke hi Mavuthu lama hlulaka ya nkarhi wolowo ku kondza ku hela Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava.
Ku navela ntshunxeko ni ndzhundzuluko wa vukhongeri swi vumbe ntshikilelo endzhaku ka damu ra nsivelo wa kereke. Endzhaku ka malembe xidzana ya nkambisiso lowu nga yimiki, eku heteleleni mati ya humelela, ya funengeta switsunga swa Yuropa hinkwaswo, ya siya nkhaviso lowu onhiweke wa tiko emahlweni ka vona. Loko nhlaselo lowu wu hungutekile, vukongomisi etimhakeni ta ripfumelo ematikweni ya Maprotestente a byi susiwile eka vafundhisi ivi byi vekiwa etimbuweni ta lwandle ta mimfumo leyikulu. Hambi swi ri tano, Yuropa a ra ha nghenisiwe eku pfumeleleni ka vukhongeri, naswona vabaleki va balekile va suka eka tiko rin’wana va ya eka rin’wana. Tiko-nkulu a ri nga ha kombisi mati lama ntshunxekeke. Hi ku hatlisa ya sungule ku hangalaka. Lembe xidzana ra vu-17 ri nyikele ndlela ya ku khapa-khapa loku. Misava leyintshwa yi amukele vahlapfa.
Ku Hangalaka Loku Ku Twale Hinkwako-nkwako
“Xin’wana xa swivangelo leswikulu swa vuhlapfa byo sungula eAmerika,” ku tsala A. P. Stokes eka Church and State in the United States, “a ku ri ku navela ntshunxeko wa vukhongeri.” Vanhu a va karhele hi ku karhatiwa. Mabaptist, Maquaker, Makhatoliki ya Rhoma, Mahugunoti, Maprotestente, Mamennonite ni van’wana, hinkwavo a va tsakela ku lwisana ni mintlhontlho ya maendzo yo leha ni ku nghena eka leswi nga tiviwiki. Stokes u tshaha un’wana a ri loyi a nge: “Ndzi navele tiko leri ndzi nga vaka la ntshunxekeke ku gandzela Xikwembu hi ku ya hi leswi Bibele yi ndzi dyondziseke swona.” Mpimo wa ku pfumelela swilo lowu vahlapfa lava va wu tshikeke wu nga pimiwa hi swihinga leswi a va tsakela ku swi tiyisela. Hi ku ya hi n’wamatimu David Hawke eka The Colonial Experience, ku suka loku tsemaka nhlana etiko-xikaya entiyisweni a ku ta landzeriwa hi “tin’hweti timbirhi, tinharhu, kumbe mune leti hetiweke hi ku langutela ka siku na siku ka ku herisiwa ka magandlati ni tinsula-voya leti karihaka.” Endzhaku ka kwalaho, mutsendzeleki la karhatiweke hi maxelo a a ta “jitamisiwa exikarhi ka Maindia lama omeke tinhloko, lama nga dumangiki hi nchumu handle ka tihanyi . . . [naswona a a ta tshama] eka xiyimo lexi xo pfumala swakudya nkarhi wo leha.”
Vanhu va fikelele ntshunxeko, mimfumo ya vahlapfa ya rifuwo. Ku nga khathariseki nsusumeto, vaaki va kona va te ni vukhongeri bya vona vini. Jarimani, Holland na Britain ya endle Amerika-N’walungu khokholo ra Maprotestente. Ngopfu-ngopfu hulumendhe ya Manghezi yi lave “ku sivela Vukhatoliki bya Rhoma . . . leswaku byi nga vi ni matimba eAmerika-N’walungu.” Canada ri ve ehansi ka nkucetelo wa Furwa na Britain. Nawu wa hulumendhe ya Furwa a ku ri lowuya wo “hlayisa Furwa Lerintshwa eka ripfumelo ra Rhoma Khatoliki,” wu ala ni ku pfumelela Mahugunoti ku va vahlapfa eQuebec. Afrika Dzonga ni swiyenge swa Afrika-Vupela-dyambu ya ve ehansi ka nkucetelo wa Maprotestente. Nkucetelo lowu wu andzile hi ku famba ka nkarhi loko Australia, New Zealand na swihlala swo tala swa Pacific swi engeteriwile entlaweni wa Maprotestente.
Spain na Portugal ana se a ya ri na Vukhatoliki eDzongeni ni le Amerika-Xikarhi. Mafurwa ni Maputukezi va simeke muyimeri wa Khatoliki eAfrika-Xikarhi. Le India, Goa a ri ri ehansi ka nkucetelo wa Maputukezi, kutani Vukhatoliki byi simekiwile kona.
Vandla ra Yesu (Vajesuit) ri vumbiwile eka lembe xidzana ra vu-16 leswaku ri yisa xivangelo xa Vukhatoliki emahlweni. Exikarhi ka lembe xidzana ra vu-18, a ku ri ni Vajesuit lava tlulaka 22 000 lava tirhaka emisaveni hinkwayo, naswona va tiyise ni nkucetelo wa Vukhatoliki eChina ni le Japani.
Xirhambo Lexintshwa
Mati lama nga pfuleriwangiki ya ni matimba lama hlamarisaka, hi laha mbhoni leyi tshahiweke eku sunguleni ka xihloko lexi yi vekeke vumbhoni ha kona. Ya etlerisa minkhaviso ya misava, ya cela switsunga ni mawa lamantshwa, ya onhetela swihinga endleleni ya wona. Xinambyana lexi kariheke a xi tivi n’wini, xi nga ka xi nga lawuriwi kumbe ku kongomisiwa. A swi ri tano hi ndhambi ya ndzhundzuluko.
“Leswi humeleleke . . . hikwalaho, a ku nga ri ku hlula lokukulu ka ripfumelo lerintshwa ra Maprotestente ya Manghezi,” ku vula G. R. Elton eka The Reformation Crisis, “tanihi ku amukeriwa loku tolovelekeke ni loku nonokaka ka Vujagana lebyi avaneke lebyi ku nga hava ni un’we loyi a byi laveke.” Vujagana byi avanisiwile, byi kavanyetiwa hi bubutsa, ri tswonga matimba ya byona. Vutshembeki byi ve lebyi hlanganisiwaka swinene ni tihosi ta kwalaho ni tikereke letintsongo ta tiko. Nawu lowu simekiweke khale lowu humaka eRhoma wu honisiwile. Vutiko byi tinyike matimba eka nkhaviso wa vutlhari wa Vuprotestente. Britain na United States, hi laha ku tiyeke emavokweni ya varhangeri-nkulu va Maprotestente, ya vumbe mfumo wa vunkombo wa misava wa vurunguri bya Bibele kun’we, ya namarhela ku hundzuka eka lembe xidzana ra vu-18.
Hambi swi ri tano, vandla ra Ndzhundzuluko a ri wu endlanga nchumu lowu a ku tshembiwa leswaku ri ta wu endla. A ku ri yini sweswo? Hi ku famba ka nkarhi, tidyondzo ta masungulo ta tikereke ta Maprotestente, hambi ti ri tikereke ta tiko kumbe ti nga ri tona, ti wele swinene enxaxamelweni wa letiya ta Rhoma. Vahundzuluxi vo sungula va lorhe hi ta ku tlhelela eka mimpimanyeto ya Bibele, eka Vukriste lebyi tengeke. Loko gandlati ra nseketelo ri kurile hi mpimo na hi matimba, mpfilumpfilu eka vukongomisi wu hinganyete milorho yoleyo.
Ku kavanyeta ka mati ya Ndzhundzuluko ku siye makhele ni le ka lembe xidzana ra hina ra vu-20. Xana u nga ma vona man’wana ya wona? Lexa ha riki xa nkoka swinene, hi le ku heteleleni ka makumu ya ku tlakusiwa ka vukhongeri bya misava hinkwayo. Nkarhi lowu hundzeke wa vukhongeri wu fambisana na byona. Manuku xana u ta pona leswaku u kambisisa matshamelo lamantshwa? Swivutiso leswi swi ta hlamuriwa eka nkandziyiso wa November wa magazini lowu.