Gandlati Leri Kulaka Ra Vukhongeri—Hakelo Yo Hetelela
MALANGAVI ya ndzilo ya pfuma, tinhlanhle ta hatima, tirhokhete ti tsutsumela ku ya penda xibakabaka xi va xo tshwuka, xa blawusele, xa xitshopi ni xa rihlaza. Mazambala lama nga ni makamba ya wona. Mafenya, ku huwelela ka ntsako. Vusiku bya malangavi eNghilandi.
VATIRHI va kume mintsumbu ya 25 hi xitshuketa. Mikongotlo a yi lahliwe hi vukheta, mavoko ma khondliwile. Xisweswo van’wamatimu va khunguvanyisiwe hi nxaxamelo wa xihundla lowu tlhelelaka endzhaku eka malembe ya 200. Quebec, Canada.
Leswi swi nga laha henhla i swiendlakalo swimbirhi leswi nga hlanganiki leswi nga ni masungulo lama fanaka—Ndzhundzuluko.
XIHLOKO lexi nga eka nkandziyiso werhu wa October 1 xi kombe leswaku Yuropa ri vone ku hundzuka lokukulu ka vukhongeri eka lembe xidzana ra vu-16. Mimbuyelo yi hangalakele eswiyengeni swin’wana swa misava. Timhaka to tala ta vutomi namuntlha a hi nchumu loko ku nga ri migero leyi siyiweke hi mati ya Ndzhundzuluko. Kumbexana ti kucetela ni mahanyelo ya wena ya siku na siku. Lexi xa ha riki xa nkoka ngopfu, hi yime eku sunguleni ka ndzoviso wo hetelela wa vukhongeri lowu entiyisweni wu nga ta khumba vutomi bya wena. Wa swi tiva leswaku hi ndlela yihi ke?
Landzelerisa mintila ya Ndzhundzuluko eka matiko lama landzelaka:
Jarimani: Van’wana va vula leswaku nkucetelo wa Luther eka ndhavuko wa Jarimani a wu ringanisiwi ni lowuya wa munhu wihi na wihi wa misava leyi vulavulaka Xinghezi. Ku hundzuluxela kakwe ka Matsalwa hi kun’wana ka Tibibele leti amukeriwaka ngopfu ta Xijarimani. Luther u endle swo tala ku sungula mpfumawulo wa ririmi ni ku andlala masungulo ya vuxaka bya le makaya bya Majarimani. U endle leswaku Tiko ri vona xilaveko xo nghena xikolo eka hinkwavo, a tlakusa swivumbeko swa vutshila byo dyondzisa.
Canada: Vahlapfa lava hundzeke va vone Britain na Furwa ya nghenela nyimpi ya xitlula-mani leyi siyeke mfungho wa yona ngopfu-ngopfu eka xifundza-nkulu xin’we—Quebec. Eku sunguleni a ku tshame vahlapfa va Khatoliki va Mafurwa, Quebec ri ve ehansi ka vulawuri bya Manghezi, bya Protestente hi 1763. A ku ri emahlweninyana ka kwalaho laha mintsumbu leyi boxiweke eku sunguleni ka xihloko lexi yi fihliweke exihundleni ekusuhi ni marhangu lama tiyisiweke ya muti. Ha yini ku ri exihundleni? Hikuva va vonaka va ri Maprotestente, lama enkarhini wolowo a ya siveriwa ku lahliwa emasirheni ya Khatoliki. Quebec na sweswi ra ha ri xihlala xa Makhatoliki lama vulavulaka Xifurwa, naswona leswi swi tlakusa mintlawa leyi tihambanisaka ya manguva lawa.
Ireland: Xi nga nyanyuriwanga hi Ndzhundzuluko, Xihlala xa Emerald xi hlayise mpfhuka wa xona. Hi nkarhi lowu faneleke, nkucetelo wa Protestente wu tsemakanye Lwandle ra Ireland wu huma eNghilandhi wu ya ematikweni ya n’walungu. Ndzhaka ya kona namuntlha i Ireland leyi avanisiweke. Mintlangu ya ximumu ya lembe na lembe le Ulster yi tlangela ku hlula ka nkarhi lowu hundzeke ka Protestente. Minkhuvo hi ntolovelo yi siya nxaxamelo wa swihinga, tibomo na tikulu ta plastiki. Orange Day Parade hi July 1986 yi siye 160 wa lava vavisekeke. Yi tlangele siku leri King William wa Orange, loyi a endleke leswaku Vuprotestente le Britain byi sirheleteka, a hluleke nghwendza yo hetelela ya Mukhatoliki wa le Nghilandi, James II malembe ya 300 lama hundzeke.
United States: “[Ku] hambana ka mintlawa leyi nga ni matshamelo lama hambaneke ya Valungu a yi ri mhaka ya nkoka ya ku tisa ntshunxeko wa vukhongeri eAmerika,” ku tsala A. P. Stokes eka Church and State in the United States. Masiku ya vuhlapfa ya vone United States ri tikhavise hi mihlovo ya Protestente. Mintikelo ya valandzeri va Calvin yi nyikele vukongomisi eka vukhongeri, tipolitiki ni bindzu. Dyondzo ya masungulo a ku ri leswaku wanuna un’wana ni un’wana a a tihlamulela hi ku kongoma eka Muvumbi wakwe handle ka vuhlanganisi bya muprista. Mianakanyo leyi yi kurisa xikongomelo-nkulu xo hetisisa ku tiyimisela ka yona n’wini, ehenhleni ka ku tshovela vuyelo bya ntirho wa yona n’wini.
T. H. White wa tsundzuka ebukwini yakwe leyi nge In Search of History leswaku eku heleni ka lembe xidzana leri, 13 wa tiphesente ta vaaka-tiko va U.S. a va ri Makhatoliki. Ndzinganyeto lowu wu tlakukele ehenhla ka 25 wa tiphesente hi 1960. Hambi swi ri tano, Makhatoliki ma nga ri mangani ya fikelele tinhlohlorhi ta tipolitiki. White u ya emahlweni a ku: “Eka mpimo lowu tlakukeke wa Huvo, laha nyimpi ni ku rhula a swi endliwa kona, laha swiboho ni nawu wumbe a swi kunguhatiwa kona, laha Tihuvo-nkulu ta Vululami a ti tiyisiwa kona, Maamerika a ya ha hlawula Maprotestente ya mukhuva wa khale tanihi vahlayisi va xikongomelo xa tiko.” Mukhuva lowu wu onhiwile loko John F. Kennedy a ve muungameri wo sungula wa Mukhatoliki wa United States.
Leswaku u kuma swikombiso swin’wana leswi humaka ematikweni man’wana, vona bokisi eka tluka 29.
Nkhaviso Wa Misava Lowu Khukhuriweke
Ehansi ka Vuprotestente, njhekanjhekisano wa vafundhisi wu tinyike matimba, naswona ku hundzuluxela ni tinhlamuselo ta Tibibele swi vulavule hi nkarhi wa ntshunxeko ni miehleketo ya munhu. Hambi swi ri tano, loko nkarhi wu ri karhi wu famba, ntshunxeko wu paluxe ku xopa-xopa swihoxo ka Bibele. Mianakanyo leyintshwa yi amukeriwile; ku tiyimisela ka munhu ku sungule ku va ku hleleka ka siku. Nhluvuko a ku nga ha ri ku himana ko olova ka magandlati kambe a ku ri ku kariha lokukulu ka vahlaseri. Nkhukhulo lowu nga ni matimba wa ndzhundzuluko wu kukule masungulo ya dyondzo ya xintu ya Vukriste. Tindlela ta manguva lawa to fana ni hundzuluko, ntshunxeko wa vavasati ni ‘mahanyelo lamantshwa’ swi hlantswiwile ku fana ni timbhoni leti kukuriwaka, leti miyeleke ebubutseni. Vukhongeri lebyi endliweke bya vanhu ematikweni man’wana ya Protestente byi siye munhu un’wana ni un’wana a ri ekhombyeni, a lahliwile exihlaleni xa yena n’wini lexi nga ni xivundza xa ripfumelo.
Tiko etindhawini ta Protestente ri vumbiwa hi mboyamelo lowukulu wo sola milawu leyi simekiweke. Vanhu va kurisiwa hi ku tshemba ka nhluvuko, ntshunxeko ni malunghelo ya vanhu. Max Weber, mutivi wa swa mahanyelo ni swa ikhonomi wa le Jarimani, u humese xitsalwana hi 1904 ehenhleni ka Vuprotestente ni vukhapitalisi. U vule leswaku vukhapitalisi a ku nga ri vuyelo bya Ndzhundzuluko ntsena. Kambe u tshubule leswaku etindhawini leti humelelaka ta vukhapitalisi ta matshamelo lama hlanga-hlanganeke ya vukhongeri, hi laha ku hlawulekeke a ya ri Maprotestente lama a ma ri vini va tona, varhangeri, lava nga ni vutshila ni lava leteriweke. Hi ku ya hi Der Fischer Weltalmanach, eka tihakelo ta Nobel ta 540 leti nyikeriweke ku fikela hi 1985, mbirhi-xa-nharhu ti ye eka vaaka-tiko lava humaka eka mindhavuko ya Protestente. Vaaka-tiko va matshamelo ya Khatoliki va kume 20 wa tiphesente ntsena. Eka matiko lama tlakukeke ya 20, hi ku ya hi vuyelo lebyikulu bya tiko hi munhu ha un’we, kaye ya wona a ya ri ya Protestente, mambirhi ya wona a ya ri ya Khatoliki. Hi tlhelo rin’wana, eka khume ra matiko lama hluvukaka lama kolotaka lama xaxametiweke, ntlhanu ya wona a ya ri ya Khatoliki, a ku ri hava ra Protestente.
Nyuziphepha ya vhiki na vhiki ya le Jarimani leyi nge Der Spiegel yi tsale leswaku swikongomelo swa valandzeri va Calvin swi susumetele Manghezi ku va mfumo lowukulu wa misava. Ku sukela eka lembe xidzana ra vu-19, matimba lama kulaka ya politiki ya United States, Jarimani na Great Britain ya ve nsusumeto wa mpfuxeto wa ntirhisano. Ku ringana ka nkarhi eka hinkwavo swi kandziyisiwile. Maboboma lama nga exikarhi ka xinambyana-nkulu xa Ndzhundzuluko ya langutiwa hi van’wana tanihi masungulo ya vusoxalisi bya manguva lawa. Ku xalamuka ka politiki ka vutihlamuleri bya ntirhisano ku pfule ndlela ya tiko leri tshamisekeke. Ngopfu-ngopfu ematshamelweni ya Protestente, mimfumo leyi hluvukeke hakantsongo-ntsongo yi teke vulawuri etimhakeni ta nawu ta ku tswala, rifu, vukati, ku dlaya vukati ni ndzhaka. Vukona bya ku dlaya vukati ni ku xixa nyimba loku nga enawini ematikweni ya Khatoliki sweswi hakanyingi ku hambanile ni lokuya ka le matikweni ya Protestente.
Makhokholo mambirhi ya Vuprotestente, United States na Great Britain, ya kule kun’we ya va xivandzana xa timhondzo timbirhi ta vuprofeta bya Bibele. (Nhlavutelo 13:11) Xihontlovila xa lembe xidzana ra vu-20 xa tipolitiki, nhlengeletano ya Nhlangano wa Matiko, leyi eku sunguleni a yi vuriwa Ntwanano wa Matiko, yi hume eka masungulo ya Protestente.
Ndhambi Yi Ta Tlhela Yi Vuya
Gandlati leri tlhelelaka endzhaku ri siya mfungho wa mati eribuweni ra lwandle lowu hi tsundzuxaka ku vuya ka rona loku xungetaka. Hi ku fanana, Ndzhundzuluko wa lembe xidzana ra vu-16 wu siye mintila leyi vonekaka leyi hi nga yi vonaka namuntlha. Naswona ku ni vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku hi yime endzilakaneni wa gandlati ro hetelela ra ku hundzuka ka vukhongeri leri nga ta tlula ku hundzuka hinkwako loko sungula, ri kukula vukhongeri byo hemba hi laha ku nga heriki, kutani ri khumba un’wana ni un’wana la hanyaka. Xana u ta pona? Emisaveni hinkwayo, ku ni ku pfumala ku aneriseka lokukulu hi vukhongeri lebyi hleriweke, exikarhi ka vanhu ni tihulumendhe. Ha yini ku ri ni ku pfumala ku aneriseka?
Hakanyingi vukhongeri byi hundza eka ntwanano wa byona wa moya, byi pfilunganya xifunengeto xa xikhundla hi xiambalo xa ku vekiwa ka byona, harhi hi xihuku, nhonga hi xihambano. Malembe lama hundzeke nyuziphepha ya Sonto ya Observer yi vutise xivutiso malunghana ni loko van’watipolitiki le Ireland va tiyimisele ku tekela vaprista ku fambisa tiko. Khale ka khanselara wa Jarimani Vupela-dyambu Helmut Schmidt u hlamuserile ehenhleni ka ku kavanyetana ka vukhongeri ni tipolitiki a ku, “A ndzi tshembi leswaku leswi swi nga pfumeleriwa hi laha ku nga heriki.” Naswona Le Figaro ya Paris yi sole kereke hi mhaka yo “pholongana ni tipolitiki” lerova “yi va ekhombyeni ro vona tipolitiki ti pholongana ni vukhongeri.” Ku sukela le India ku ya aEgipta ku ya fika le United States, ku sukela ePoland ku ya le Nicaragua, ku sukela Malaysia ku ya eChile, njhekanjhekisano lowu nga tsemekiki exikarhi ka tipolitiki ni vukhongeri wu ya emahlweni.
Leswi a swi hlamarisi, ku hava lexintshwa. Nhlavutelo ndzima 17 yi hlamusela vukhongeri hinkwabyo byo hemba tanihi muoswi, “Babilona Lonkulu,” la endlaka vuoswi na van’watipolitiki va misava. Ndzimana 4 yi ya emahlweni yi n’wi hlamusela tanihi loyi a a “tikhavisile hi nsuku, ni maribye ya nkoka, ni vuhlalu bya nxavo lowukulu.” Mfumo wa vukhongeri a wu aneriseki, wu tinyiketela mampfekempfeke, wu humesa rifuwo. Eka lembe xidzana ra vu-16, xuma lexi vangamaka xa Kereke ya Khatoliki xi koke mahlo ya ku navela. Leswi fanaka i ntiyiso hi vuyelo bya miako leyi khavisiweke hi swin’wetsin’wetsi ya vukhongeri hinkwabyo eka lembe xidzana ra hina ra vu-20.
Tihulumendhe ana se ti lahlela mahlo ya makwanga eka rifuwo ro tano. Albania ri vone tindhumba ta masurimani leti tlulaka 2 000, tikereke ni miako yin’wana ya vukhongeri, naswona a va yi hundzulanga kumbe ku yi herisa. Sunday Times yi vike hi 1984 leswaku hulumendhe ya Malta “yi sungule ku langutisa rifuwo ra kereke,” yi hunguta timali to pfuna ta swikolo swa tikereke. Loko a vutisiwile ndlela leyi kereke yi faneleke ku hlangavetana ni ku lahlekeriwa ha yona, mutirhela-mfumo wa hulumendhe u hlamurile a ku: “Loko swi laveka, va nga n’okisa swihambano swa vona swa nsuku ni tialtari ta silvere.” Kereke ya Orthodox ya Magriki hi matimba yi lwele nawu lowu pasisiweke eku sunguleni ka nan’waka hi Palamendhe ya Magriki lowu a wu ta pfuna hulumendhe ku teka matiko lamakulu ya tikereke (kwalomu ka 10 wa tiphesente ta ndhawu ya tiko).
Emisaveni hinkwayo, vukhongeri i ku khomiwa hi gome lerikulu. Ematshan’wini yo hlangana, bya avana. Nyuziphepha yin’wana ya siku na siku ya Xijarimani yi xiye “ku lwa exikarhi ka Makhatoliki ni Maprotestente loku vangaka rivengo.” Frankfurter Allgemeine Zeitung yi tsale leswaku hambi ku ri mintlawa leyi tolovelekeke, leyi kunguhateriweke ku pfala mukhandlu, yi sungule eka xiyimo xa “ku pfumala ku tshembana, rivengo leri nga hava ku rivalelana exikarhi ka Makhatoliki ni Maprotestente.” Elie Wiesel, muwini wa Hakelo ya Nobel ya ku Rhula ya 1986, u tshahiwile eka phepha rin’wana ra siku na siku ra le Jarimani a ri loyi a nge: “Hakanyingi ndzi ehleketa leswaku hi tsandzekile. Loko un’wana a a lo hi byela hi 1945 leswaku a hi ta tlhela hi vona tinyimpi leti susumetiwaka hi vukhongeri ti va kona hi xiviri eka tiko-nkulu rin’wana ni rin’wana . . . a hi ta va hi nga swi pfumelanga.” Vukhongeri lebyi tlhontlhaka hasa-hasa, byi pfuxa kumbe ku amukela nyimpi, i vukhongeri bya mavunwa. Naswona Muvumbi i khale a kunguhate ku byi herisa.
Ndzima 17 ya Nhlavutelo a yi siyi ku kanakana malunghana ni ku herisiwa ka vukhongeri hinkwabyo byo hemba. Eka ndzimana 16 ha hlaya: “Timhondzo ta khume [mimfumo ya hulumendhe leyi nga exikarhi ka nhlengeletano ya Nhlangano wa Matiko] leti u ti voneke, tona swin’we ni xivandzana [Nhlangano wa Matiko], swi ta venga nsati loyi wa muoswi [vukhongeri byo hemba], swi ta endla leswaku a swela ni ku sala a nga ambalanga nchumu, swi dya nyama ya yena, swi n’wi hisa hi ndzilo.”
U Yima Kwihi?
Hi laha swi nga ha vonekaka swi xiyeka ha kona, vukhongeri byo hemba byi ve ni siku ra byona. Swiendlo swa byona, mintolovelo, mikhuva ni malunghelo swi ta nyamalala ku nga ri khale. Sweswo swi nga vonaka swi nga tshembisi eka wena hi laha nkhukhulo wa Kereke ya Khatoliki wu endleke ha kona evanhwini eka lembe xidzana ra vu-16. Kambe mati ya Ndzhundzuluko a ya pupuma. Rifuwo ra kereke ri ye evanhwini, matimba ya rona eka tihosi. Swi tano ni namuntlha, matiko ya ta lawula ndzoviso wo hetelela wa vukhongeri byo hemba.
Sweswo swi vula yini eka wena hi wexe? Kambisisa nhlengeletano ya vukhongeri lebyi u nghenaka byona. Xana leswi yi swi yimelaka swi pfumelelana ni Bibele hi ndlela yihi na yihi? Loko swi nga ri tano, kona nhlengeletano ya wena i xiyenge xa “Babilona Lonkulu,” kumbe mfumo wa misava wa vukhongeri byo hemba. Landzela xileriso lexi kumekaka eka Nhlavutelo 18:4, lexi nge: “N’wina vanhu va mina, humani mi n’wi siya, . . . mi ta kala mi nga weriwi hi maxangu ya yena.”
Tsundzuka, gandlati leri kulaka leri tisaka ndzoviso wo hetelela eka vukhongeri ri le ndleleni ya rona. Swi nga vonaka exivonweni. U ta va u yime kwihi loko ri tisa ndzoviso lowukulu? Exitsungeni lexi nga hava ku hambana ke? Exitsungeni xa vuhosi lebyi tolovelekeke? Kumbe entshaveni ya Yehova? Ku ni ndhawu yin’we ntsena leyi hlayisekeke ku va eka yona.
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 27]
Nkhukhulo lowu nga ni matimba wa ndzhundzuluko wu kukule masungulo ya dyondzo ya xintu. Tindlela tin’wana to fana ni hundzuluko, ntshunxeko wa vavasati ni ‘mahanyelo lamantshwa’ swi hlantswiwile ku fana ni leswi khukhuriwaka
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 28]
Ku ni vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku hi yima endzilakaneni wa gandlati ro hetelela ra ku hundzuka ka vukhongeri. Xana u ta pona?
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 29]
Loko munhu a a lo hi byela hi 1945 leswaku a hi nga ha ta vona tinyimpi leti susumetiwaka hi vukhongeri ti va kona eka tiko-nkulu rin’wana ni rin’wana, a hi ta va hi nga swi tshembanga
[Bokisi leri nga eka tluka 29]
Afrika-Dzonga: Ripfumelo ra Calvin ra ku kunguhatiwa ka swilo ka ha ri mahlweni ri nyike xihlawu-hlawu masungulo ya vukhongeri. Frankfurter Allgemeine Zeitung ya siku na siku ya le Jarimani yi vitane vafundhisi va Nederduitse Gereformeerde Kerk (hi laha Kereke ya Dutch Reformed eAfrika-Dzonga yi tivekeke ha kona) “vativi va vumaki va tipolitiki ta xihlawu-hlawu.”
Switzerland: Tanihi ntsindza wa ntlawa lowu landzelaka Calvin, Geneva wu koke mahlo ya magidi yo tala ya vabaleki, lava teke ni rifuwo ni vutshila. Hikwalaho ke, lowu wa ha ri muti lowukulu wa tibanki naswona wu na vumaki lebyi tikarhataka byo humesa swikomba-nkarhi ni matloko.
India: Vandla ra Yesu (Vajesuit) ri kule tanihi xiyenge xa Ku Lwisana ni Ndzhundzuluko, ntlawa wo pfuxeta Vukhatoliki endzhaku ka ku tlhelela endzhaku ka Ndzhundzuluko. Swirho swa vandla leri swi te exifundzeni xa Goa eka lembe xidzana ra vu-16, hi ku anghwetla endzhaku ka ku endliwa ka swona vahlapfa hi Portugal. Nkucetelo wa kereke wu kombisiwa hi vaaka-tiko namuntlha. Le Goa, 3 wa vanhu eka 10 i Makhatoliki, kasi le India hinkwaro, munhu un’we ntsena eka 25 u tivula Mukriste.
Nghilandi: Lembe ra 1605 ri vone James I, Muprotestente, exiluvelweni. Loko ntshikilelo wa Makhatoliki etikweni wu ri karhi wu kula, ku anakanyiwe rhengu ro hlasela Palamendhe, Hosi ni hinkwavo. Vakhiri, ntlawa wa Makhatoliki lama rhangeriwaka hi Guy Fawkes, va tshuburiwile ivi va dlayiwa. November 5 ri fungha nkhuvo wa Vusiku bya Malangavi. Mindyangu ni vanghana va ha hlangana leswaku va tsundzuka madyambu lawa ya gome hi mintirho ya mindzilo ni ku hisa “xivumbeko,” kumbe xifaniso, xa mukhiri.
[Swifaniso leswi nga eka tluka 26]
Martin Luther na John Calvin—varhangeri va Ndzhundzuluko