Ntwanano Wa Ku Rhula Wa Le Westphalia—Xiendlakalo Lexi Cinceke Swilo Le Yuropa
“KU HLENGELETANA ka vayimeri vo tala swonghasi va Matiko ya Yuropa lava nga kona laha namuntlha i mhaka leyi nga tolovelekangiki.” Roman Herzog loyi a nga khale ka muungameri wa Riphabliki ra Tiko ra Jarimani u vule marito wolawo hi October 1998. Loko a vula sweswo, exikarhi ka vayingiseri vakwe a ku ri na tihosi ta mune, tinkosikazi ta mune, tihosana timbirhi, ndhuna yin’we ni vaungameri va matiko yo hambana-hambana. Nhlengeletano yoleyo, leyi a yi hleriwe hi Huvo ya le Yuropa, a yi ri ya nkoka swinene emalembeni hinkwawo ya 50 ya matimu ya tiko ra Jarimani. Xana a ku ri nhlengeletano ya yini?
Hi October 1998 a ku endliwa nkhuvo wa vu-350 wa ku tsundzuka Ntwanano wa ku Rhula wa le Westphalia. Mintwanano ya ku rhula hakanyingi yi endliwa loko ku ta va ni xiendlakalo xa nkoka swinene ematin’wini, kutani emhakeni leyi, Ntwanano wa le Westphalia a wu ri wa nkoka swinene. Ku sayiniwa ka ntwanano lowu hi 1648 ku herise Nyimpi ya Malembe ya Makumenharhu ivi ku simekiwa mimfumo leyi tiyimeleke ya le tikweni ra Yuropa ra namuntlha.
Ku Tsekatsekisiwa Ka Fambiselo Ra Khale
EMalembeni ya le Xikarhi, swilo leswi a swi ri ni nhlohlotelo lowukulu eYuropa a ku ri Kereke ya Rhoma Khatoliki ni Mfumo wo Kwetsima wa Rhoma. Mfumo lowu a wu vumbiwe hi tindhawu ta madzana ta mimpimo yo hambana leti a ti hlanganisa laha sweswi ku nga Austria, Riphabliki ra Czechoslovakia, evuxeni bya Furwa, Jarimani, Switzerland, ti-Low Country, ni swiyenge swin’wana swa Italy. Tanihi leswi tindhawu to tala ta mfumo lowu a ti ri eJarimani, endzhaku wu vuriwe Mfumo wo Kwetsima wa Rhoma wa Rixaka ra Majarimani. Ndhawu yin’wana ni yin’wana a yi fumiwa hi hosana. Hosi ya kona a ku ri Murhoma Khatoliki wa le ndyangwini wa ka Habsburg le Austria. Hikwalaho, tanihi leswi a ku fuma mupapa tlhelo hosi, tiko ra Yuropa a ri ri emavokweni ya Marhoma Khatoliki.
Kambe hi lembe-xidzana ra vu-16 ni ra vu-17 fambiselo leri simekiweke ri sungule ku tsekatsekisiwa. Etikweni hinkwaro ra Yuropa vanhu vo tala a va rila hi makwanga ya Kereke ya Rhoma Khatoliki. Valweri va ku hundzuriwa ka fambiselo ra kereke vo tanihi Martin Luther na John Calvin a va vula leswaku kereke yi fanele yi byisiwa yi tlhelela emilawini ya Bibele. Luther na Calvin va seketeriwe hi vanhu vo tala, naswona sweswo swi endle leswaku ku vumbiwa vukhongeri byo lwela Ndzhundzunuko ekerekeni ni bya Protestente. Vukhongeri byo lwela Ndzhundzunuko ekerekeni byi phatlulele mfumo wu va ni vukhongeri byinharhu—Vukhatoliki, Vulutere ni Vucalvin.
Makhatoliki a ma languta Maprotestente hi tihlo ra le tin’hwembeni kasi Maprotestente a ma langutela Makhatoliki ebodlheleni. Sweswo swi endle leswaku ku vumbiwa Nhlangano wa Maprotestente ni Ntwanano wa Makhatoliki eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-17. Tihosana tin’wana ta mfumo ti ve swirho swa Nhlangano, tin’wanyana ti va swirho swa Ntwanano. Tiko ra Yuropa—ngopfu-ngopfu mfumo hi woxe—a ri fundze vukarhi lebyi a swi lava nchumu wutsongo leswaku ri byi hlanta. Loko nchumu lowu ri hlantiseke byona wu fika, ku tuvike nyimpi leyi heteke malembe ya 30 ya ha lwiwa.
Ku Lumekiwa Ka Ritshwa Ra Nyimpi Le Yuropa
Valawuri va Maprotestente va ringete ku hlohlotela ndyangu wa vuhosi wa ka Habsburg lowu a wu ri wa Makhatoliki leswaku wu nyika vanhu ntshunxeko lowu engetelekeke wa vugandzeri. Kambe ntshunxeko wa kona a va nyikiwanga hi mbilu yo basa, kutani hi 1617-18, tikereke timbirhi ta Malutere le Bohemia (eRiphabliki ra Czechoslovakia) ti pfariwe hi nkani. Sweswo swi hlundzukise varhangeri va Protestente, hiloko va nghena exigodlhweni xa le Prague, va khoma vayimeri vanharhu va Khatoliki va va lahlela ehandle hi fasitere ra le xithezini xa le henhla. Sweswo hi swona leswi lumekeke ritshwa ra nyimpi eYuropa.
Nyimpi se a yi sukile exikarhi ka swirho swa vukhongeri lebyi hambanaka, leswi a swi tivula valandzeri va Yesu Kreste, loyi a nga Hosana ya ku Rhula. (Esaya 9:6) ENyimpini ya le Ntshaveni yo Basa, vandla ra Ntwanano ri hlule ra Nhlangano hi ndlela yo nyumisa lerova ri namba ri nyamalala bya mbyana leyi nga khondla ni ncila. Vayimeri va Maprotestente va dlayiwile le vuxaviselweni bya le Prague. Etikweni hinkwaro ra Bohemia, tindhawu ta Maprotestente lama aleke ku tshika vukhongeri bya wona ti tekiwile ti nyikiwa Makhatoliki. Buku leyi nge 1648—Krieg und Frieden in Europa (1648—Nyimpi Ni Ku Rhula eYuropa) yi hlamusela ku tekiwa ka tindhawu leti tanihi “rin’wana ra maendlelo lama tsuvulaka ni misisi ya ku phangiwa ka nhundzu ya vanhu exivindzini xa Yuropa.”
Langavi ra nyimpi ya vukhongeri leri lumekiweke eBohemia ri tlulele ematikweni man’wana ivi ri hundzuka ritshwa lerikulu ra ku kwetlembetanela timhaka ta politiki. Eka malembe ya 30 lama landzeleke, nyimpi a yi nga vhikeki ematikweni ya Denmark, Furwa, Netherlands, Spain na Sweden. Valawuri va Khatoliki ni va Protestente, lava hakanyingi a va susumetiwa hi makwanga ni swikhundla, va timanyukutile leswaku va kuma swikhundla swa politiki ni rifuwo. Nyimpi ya Malembe ya Makumenharhu yi avanyisiwe hi swiyenge swo hambana-hambana, xiyenge ha xin’we xi thyiwa vito ra matiko-nkulu lawa a ma lwisana ni hosi. Tibuku to hlayanyana ti boxa swiyenge swa mune swa nyimpi yoleyo: Nyimpi exikarhi ka Bohemia na Palatine, Nyimpi exikarhi ka Denmark na Lower Saxony, Nyimpi ya le Sweden ni Nyimpi ya le xikarhi ka Furwa na Sweden. Tinyimpi to tala a ti lwiwa endhawini leyi fumiwaka hi hosi.
Matlhari lawa a ma tirhisiwa enkarhini wolowo a ku ri swibamu leswitsongo ni leswikulu kun’we ni tiganunu letitsongo ni letikulu, laha matlhari yo tala a ma huma eSweden. Makhatoliki ni Maprotestente a ma susana ntshiva swi vava. Eka masocha lawa a ma ya enyimpini man’wana a ma huwelela ma ku “Mukwetsimi Mariya” laman’wana ma ku “Xikwembu xi na hina.” Masocha ma nghene hi nkhinkhi ni hi xibububu etindhawini ta le Jarimani, ma endla nsele lowukulu eka valala ni vaaki. Nyimpi yi hundzuke tinxangu loko yi fana ni ya swiharhi leswi bvanyangetaka swin’wana. Sweswo a swi hambane ngopfu ni vuprofeta bya Bibele lebyi nge: “A va nge ri tlakusi banga, tiko rin’wana ku lwa ni tiko rin’wana, naswona a va nge he dyondzi nyimpi”!—Mikiya 4:3.
Rixaka ra Majarimani ri kule hi nyimpi, naswona vaaki lava kolweke hi tinyimpi se a va lava ku rhula. Swi tikomba onge ku rhula ingi ku ve kona loko vafumi a va nga ri ni moya wa ku tshwukiselana mahlo eka timhaka ta politiki. Nyimpi leyi yi sungule ku vohla etlhelweni ra vukhongeri kambe yi pfurha yi nga ha vhikeki etlhelweni ra tipolitiki. Lexi hlamarisaka, wanuna loyi a tiseke ku cinca loku a ku ri munhu wa xikhundla xa le henhla eka Kereke ya Khatoliki.
Mufundhisi Richelieu A Tirhisa Matimba Yakwe
Ndlela ya ntiyiso leyi Armand-Jean du Plessis a a vitaniwa ha yona a ku ri Mufundhisi de Richelieu. Nakambe a a ri holobye-nkulu wa tiko ra Furwa ku sukela hi 1624 ku fikela hi 1642. Xikongomelo xa Richelieu a ku ri ku endla leswaku tiko ra Furwa ri va mfumo lowukulu ku tlula hinkwayo eYuropa. Hikwalaho, u ringete ku hawula va ka Habsburg exikhundleni xa vona, lava a va ri Makhatoliki-kulobye. Xana u swi endlise ku yini sweswo? U rhumele mali yo seketela masocha ya Maprotestente, lawa a ma ri etindhawini ta le Jarimani, eDenmark, eNetherlands ni le Sweden, lawa hinkwawo a ma lwisana ni va ka Habsburg.
Hi 1635, Richelieu u rhumele masocha yo sungula ya Furwa enyimpini. Buku leyi nge vivat pax—Es lebe der Friede! (Hoyozelani Ku Rhula!) yi hlamusela leswaku eka xiyenge xa yona xo hetelela, “Nyimpi ya Malembe ya Makumenharhu yi herile evukhongerini. . . . Nyimpi yi hundzuke nkwetlembetano wa swikhundla swa politiki eYuropa.” Nyimpi ya vukhongeri leyi lumekiweke hi Makhatoliki ni Maprotestente yi hetelele yi teka xiyimo xin’wana loko Makhatoliki ma yima ni Maprotestente kutani ma lwisana ni Makhatoliki-kulobye. Ntwanano wa Khatoliki, lowu ana se a wu tsekatseka eku sunguleni ka va-1630, wu herisiwile hi 1635.
Nhlengeletano Yo Endla Ntwanano Wa Ku Rhula Le Westphalia
Tiko ra Yuropa ri hlakatiwe hi swiendlo swa ku phanga, ku dlaya, ku pfinya ni vuvabyi. Torha ra ku kuma ku rhula ri ye ri kula loko swi tikomba erivaleni leswaku a nga kona loyi a a ta hlula enyimpini leyi. Buku leyi nge vivat pax—Es lebe der Friede! yi vula leswaku “eku heleni ka va-1630, tihosana leti fumaka ti hetelele ti swi vonile leswaku nyimpi a yi nga ha ta ti pfuna leswaku ti fikelela pakani ya tona.” Kutani loko vanhu hinkwavo va lava ku rhula, xana a ku ta fikeleriwa njhani?
Hosi Ferdinand wa Vunharhu wa le Mfun’weni wo Kwetsima wa Rhoma, Hosi Louis wa Vukhume-nharhu wa le Furwa kun’we na Nkosikazi Christina wa le Sweden va pfumelelanile leswaku ku khomiwa nhlengeletano leyi mintlawa hinkwayo leyi lwaka a yi ta hlangana eka yona yi vulavurisana hi mhaka ya ku tisa ku rhula. Ku hlawuriwe tindhawu timbirhi to khomela nhlengeletano ya kona eka tona—ku nga doroba ra Osnabrück ni ra Münster, exifundzheni xa Jarimani lexi vuriwaka Westphalia. Xivangelo xa ku hlawuriwa ka madoroba lawa hileswi a ma ri exikarhi ka ntsindza wa Sweden ni wa Furwa. Ku sukela hi 1643, vapfhumba va kwalomu ka 150—laha van’wana a va ri ni mintlawa leyikulu ya vatsundzuxi—va fiketele emadorobeni lawa mambirhi, vayimeri va Khatoliki va hlangana eMünster, Maprotestente wona ma hlangane eOsnabrück.
Xo sungula, ku simekiwe tindlela ta ku kumisisa timhaka to tanihi swikhundlha swa vapfhumba, matshamelo ya vapfhumba ni ndlela leyi nhlengeletano a yi ta fambisiwa ha yona. Kutani ku sungule mimbulavurisano ya ku tisa ku rhula, laha swiringanyeto swa kona a swi yisiwa eka vapfhumba lavan’wana hi mavoko ya vahlanganisi. Endzhaku ka nkarhi lowu endlaka ntlhanu wa malembe—loko nyimpi ya ha hisa—ku fikeleriwe ntwanano wa ku tisa ku rhula. Ntwanano wa le Westphalia a wu nga ri na tsalwa rin’we. Ntwanano wun’wana wu sayiniwe hi Hosi Ferdinand wa Vunharhu na tiko ra Sweden, wun’wanyana wu sayiniwa hi hosi ni tiko ra Furwa.
Loko hungwe ra ku sayiniwa ka ntwanano lowu ri ri karhi ri hangalaka, ku sungule tsima ro tlangela xiendlakalo xexo. Ndzilo lowu lumekiweke hi nyimpi wu hundzuke langavi ra swibuluki swa xiviri leswi kombisaka ntsako. Swibuluki swa kona swi voninge ehenhla ka madoroba yo hambana-hambana. Ku biwe tinsimbi ta kereke, leti mpfumawulo wa tona a wu qhavuleriwa hi wa tiganunu leti a ti humesa mpfumawulo wo tsakela ntwanano wolowo, kasi hala switarateni a ku lo mpoti, hi tinsimu ta vanhu lava a va yimbelela. Xana tiko ra Yuropa se a ri ta va ni ku rhula loku nga heriki?
Xana Swi Nga Koteka Ku Fikelela Ku Rhula Loku Nga Heriki?
Ntwanano wa le Westphalia wu xixime nsinya wa nawu wa ku tifuma. Leswi swi vula leswaku tiko rin’wana ni rin’wana leri sayineke ntwanano wolowo a ri tibohile leswaku ri ta xixima timfanelo ta matiko laman’wana hinkwawo naswona a ri nga ta nghenelela etimhakeni ta matiko wolawo. Tiko ra Yuropa leri hi tivaka rona namuntlha ri ve ni mimfumo leyi tiyimeleke hi ndlela yoleyo. Mimfumo yin’wana yi vuyeriwe swinene ku tlula yin’wanyana eka ntwanano wolowo.
Tiko ra Furwa hi rona a ri ri ni matimba swinene, naswona tiko ra Netherlands ni ra Switzerland ma kume ntshunxeko. Etindhawini ta le Jarimani, leti to tala ta tona a ti hlakatiwe hi nyimpi, ntwanano lowu a wu pfunanga ngopfu. Vumundzuku bya Jarimani a byi lawuriwa hi matiko man’wana hi ndlela yo karhi. The New Encyclopædia Britannica ya vika: “Ku vuyeriwa ni ku lahlekeriwa ka tihosana ta le Jarimani a swi titshege hi vuxaka bya tona ni mimfumo leyikulu: Furwa, Sweden na Austria.” Ematshan’weni ya ku va tindhawu ta le Jarimani ti hlangana ti va nyandza yin’we, ti tlhele ti avana ku fana ni le ku sunguleni. Ku tlula kwalaho, tindhawu tin’wana ti nyiketiwe valawuri va matiko man’wana, ku katsa ni tindhawu leti nga ni milambu leyikulu ya le Jarimani—ku nga wa Rhine, wa Elbe ni wa Oder.
Vukhongeri bya Vukhatoliki, Vulutere ni Vucalvin byi langutiwe hi ndlela leyi fanaka. Sweswo swi pfuxe vuntswaka eka van’wana. Mupapa Innocent wa Vukhume a a lwisana swinene ni ntwanano lowu, a vula leswaku a ku na lexi wu pfunaka xona. Hambiswiritano, mindzilikana leyi biweke ya tindhawu ta vukhongeri byo karhi a yi cinciwanga eka malembe-xidzana manharhu lama landzeleke. Hambileswi ntshunxeko wa vukhongeri a wu nga si fikeleriwa hi munhu ha un’we, a swi tikomba swi ya kona.
Ntwanano lowu wu herise Nyimpi ya Malembe ya Makumenharhu ni maxangu ya yona yo tala. Yoleyo yi ve nyimpi leyikulu yo hetelela eYuropa leyi khumbaka vukhongeri. Tinyimpi hi ku angarhela a ti helanga, kambe vukhongeri a byi nga ha khumbeki ngopfu, tanihi leswi se a ku lweriwa timhaka ta politiki kumbe rifuwo. Kambe a swi vuli swona leswaku vukhongeri a bya ha khumbekanga hi ku helela etinyimpini ta le Yuropa. Eka Nyimpi ya Misava yo Sungula ni ya Vumbirhi, masocha ya le Jarimani a ma vehela mabandhi lawa a ma ri ni marito lama tolovelekeke lama nge: “Xikwembu Xi Na Hina.” Hi nkarhi wa tinyimpi teto ta mangatsila, Makhatoliki ni Maprotestente ya le tikweni rin’wana ma yime swin’we ma lwa ni Makhatoliki ni Maprotestente ya le tikweni lerin’wana.
Swi le rivaleni leswaku Ntwanano wa le Westphalia a wu tisanga ku rhula loku nga heriki. Kambe vanhu lava yingisaka va ta kuma ku rhula ka xiviri ku nga ri khale. Yehovha Xikwembu u ta tisa ku rhula loku nga heriki evanhwini hi ku tirhisa Mfumo wa Mesiya, Yesu Kreste, loyi a nga N’wana wakwe. Ehansi ka mfumo wolowo, vukhongeri byin’we ntsena lebyi nga ta va kona byi ta kondletela vun’we, ku nga ri ku avana. A nga kona loyi a nga ta ya enyimpini hi xivangelo xihi ni xihi, xa vukhongeri kumbe xa swin’wana. Ku ta va ni ntsako lowukulu loko Mfumo wolowo wu lawula misava ivi “ku rhula [ku nga] vi na makumu”!—Esaya 9:6, 7.
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 21]
Nyimpi ya vukhongeri leyi lumekiweke hi Makhatoliki ni Maprotestente yi hetelele yi teka xiyimo xin’wana loko Makhatoliki ma yima ni Maprotestente kutani ma lwisana ni Makhatoliki-kulobye
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 22]
Eka masocha lawa a ma ya enyimpini man’wana a ma huwelela ma ku “Mukwetsimi Mariya” laman’wana ma ku “Xikwembu xi na hina”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 21]
Mufundhisi Richelieu
[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]
Xifaniso xa lembe-xidzana ra vu-16 lexi kombisaka nkwetlembetano exikarhi ka Luther, Calvin na mupapa
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 20]
From the book Spamers Illustrierte Weltgeschichte VI
[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 23]
Religious leaders struggling: From the book Wider die Pfaffenherrschaft; map: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck