Xiphemu 1—Egipta Wa Khale—Wo Sungula Wa Mimfumo Leyikulu Ya Misava

EGIPTA—tiko ra khale ra Vafaro ni ra Nili—a ri ri rin’wana ra minhluvuko leyikulu ya misava. Mintirho ya rona yi sasekisa timuziyama letikulu. Matimu ya rona ma hlamuseriwa etibukwini ta xikolo. Miako ya rona leyikulu yi chavisa lava teleke ku ta valanga. Ku tlula kwalaho, swiendlakalo swo tala swa Bibele swi endleke kona kumbe swi katsa tiko leri. Egipta ni vanhu va rona ku vulavuriwa hi vona ku tlula minkarhi ya 700 eBibeleni.

Hambi swi ri tano, kahle-kahle, i yini lexi u xi tivaka hi Egipta wa khale? Ku dyondza swo tala ha rona swi ta ku pfuna leswaku u twisisa swilo swo tala leswi vuriwaka eBibeleni.

AEgipta, vayimburi va kume swo tala leswi tiyisaka rhekhodo ya Bibele. Hi xikombiso, languta mhaka ya Yosefa. Mavito, swibumabumelo, xiyimo xa Yosefa tanihi mulanguteri wa yindlu, xiyimo lexi a nyikiweke xona tanihi mufumi la nga ta landzela wa tiko ni ku va mulanguteri wa swakudya, mikhuva ya ku lahla ya Vaegipta, hambi ku ri mukhuva wa vabaki wo rhwala swirhundzu swa swinkwa etinhlokweni ta vona—hinkwaswo leswi swi kumiwe swi fana ni mikhuva ya Vaegipta ya nkarhi wolowo.—Genesa, tindzima 39-47; 50:1-3.

Tiko Ni Vanhu Va Rona

Egipta ri tiseketele hi Nili. Ribuwa ra nambu wolowo leri noneke, leri endlaka avhareji ya 19 wa tikhilomitara ntsena hi ku anama ku suka eAswân ku ya eCairo, ri ololoka ri kongoma en’walungwini ku fana ni bandhi ro lala ra rihlaza leri tsemakanyaka kwandzasi ra le Afrika. Khale, timpfula ta rona ta lembe na lembe ti tise misava leyi noneke leyi endleke Egipta muxavisi wa swakudya ni xichavelo enkarhini wa ndlala. (Genesa 12:10) Tinhlanga ta papirasi, leti kumekaka eribuweni ra wona, a ti endla phepha ro sungula.

Rivala lero anama laha, mati ya Nili ma hangalakaka kona loko ma nga si nghena eka Mediterranean ra wasi, ri vitaniwa Lower Egypt. Laha ku na ‘tiko ra Goshen,’ laha Vaisrayele va tshameke kona hi nkarhi wo leha hi nkarhi wa ku tshamanyana ka vona aEgipta.—Genesa 47:27.

Vukhongeri Bya Le Egipta

Vaegipta va khale a va pfumela leswaku Faro wa vona a a ri xikwembu. Leswi swi engetela nhlamuselo ya xivutiso xa Faro xo tikukumuxa eka Muxe a ku: “Yehova i mani leŝaku nḍi yingisa rito ra yena?” (Eksoda 5:2) Vaegipta nakambe a va ri na swikwembu swin’wana swo tala. Mavito ya swin’wana swa swona swa 740 ma kumiwile eka nxaxamelo lowu yimburiweke esirheni ra Thutmose III. Vaegipta a va gandzela vunharhu-un’we bya swikwembu naswona xin’wana xa leswi tolovelekeke swinene eka swona a ku ri vunharhu-un’we bya Osiris, Isis na Horus.

Swikwembu swo tala leswi a swi tlakukile swinene aEgipta a swi yimeriwa hi mimiri ya vanhu ni tinhloko ta swiharhi. Vaegipta va veke nhloko ya xikhozana tanihi leyi yimelaka Horus kutani Thoth hi nhloko ya nyanyana ya nyakukolwe (ibis) kumbe ya nkawa. Swimanga, vahlathi, tingwenya, timfenhe ni tinyanyana to hambana-hambana a swi tekiwa swi ri leswi kwetsimaka hikwalaho ka ku hlangana ka swona ni swikwembu swin’wana. Nkuzi ya Apis, leyi tekiwaka tanihi xifaniso xa xikwembu Osiris, yi hlayisiwe etempeleni ya le Memphis, kutani yi endleriwa nkosi wo hlawuleka naswona yi omisiwa kahle loko yi file. Swifufununu leswi dumeke swa le Egipta, leswi a swi ambariwa ku fana ni vuhlalu tanihi switshungulo swo tisirheleta, a swi yimela xifufununu xa vulongo—ku ehleketiwa leswaku i xikombiso xa mutumbuluxi-xikwembu.

Hambi leswi va tshameke nkarhi wo leha aEgipta ni ku hanyisana ni vanhu va tiko rero, Vaisrayele a va ri na Xikwembu xin’we ntsena, Yehova, naswona a va fanele ku tirhela yena ntsena. Va tsundzuxiwe leswaku va nga endli xifaniso xihi na xihi xa vukhongeri—xa Xikwembu hi xoxe kumbe xa xinyanyana, xivandzana, nhlampfi kumbe xilo xihi na xihi xin’wana. Ku gandzela ka vona ka rhole ra nsuku endzhakunyana ka ku huma ka vona aEgipta ku nga ha va ku vangiwe hi nkucetelo wa le Egipta.—Eksoda 32:1-28; Deuteronoma 4:15-20.

Ku Pfumela Ku Ka Moya Wu Nga Fi

Vaegipta a va ri vapfumeri lava tiyeke va ku ka moya wu nga fi. Xisweswo, vafumi va le Egipta va lunghiselele masirha yo hlawuleka, ma tatiwa hi swilaveko swa vutomi ni swa ku titsakisa hi swona, hi ntshembo wo hlayisa ntsako lowu nga heriki evuton’wini endzhaku ka rifu. Tiphiramidi i xikombiso lexi xiyekaka swinene xa mukhuva lowu.

Swingwavila swa nsuku, swiambalo, nhundzu, vhinyo, swakudya, swibye, mabokisi lama endliweke hi timhondzo ta ndlopfu na swiphepherhele leswintsongo swo sila pende ya matihlo hinkwaswo hi vukheta a swi vekiwa emasirheni ya le Egipta. A ku tshembiwa leswaku swilo leswi a swi ta koteka ku swi tirhisa evuton’wini bya le ndzhaku ka sirha. Eminkarhini ya khale, malandza a ma dlayiwa ivi ma lahliwa kun’we ni tihosi ta wona, leswaku ya ta ti tirhela endzhaku ka rifu. Nhlengeleto wa swipele leswi tivekaka tanihi “Buku ya Vafi” wu kumiwile endzeni ka magidi-gidi ya mabokisi ya vafi ya le Egipta. A ku tshembiwa leswaku swipele leswi a swi ta pfuna mufi ku hlula makhombo yo hambana-hambana evuton’wini bya le ndzhaku ka rifu.

Mawaku langutelo ro hambana ra Vaisrayele! A va swi tiva, tanihi leswi Bibele endzhaku a yi ta vula, leswaku “v̌afi a v̌a tiv̌i ntšhumu.” Naswona loko munhu a fa, ‘makungu ya yena ma hela.’a Ntshembo wa vona wa vutomi enkarhini lowu taka a wu ri eku pfuxiweni.—Eklesiasta 9:5, 10; Psalma 146:4; Yobo 14:13-15.

I Mani A Hanyeke Rini?

Van’wamatimu va le Egipta va hlamusela “nxaxamelo wa tihosi” ta 31 ta le Egipta naswona va vulavula hi Mfumo wa Khale (Nxaxamelo wa tihosi 3-6), Mfumo wa le Xikarhi (Nxaxamelo wa tihosi 11, 12) ni Mfumo Lowuntshwa (Nxaxamelo wa tihosi 18-20). Kambe ndlela leyi yo hlayela yi le kule ni pakani. Yi katsa ni matsalwa lama kanakanisaka ni lama nga helelangiki naswona yi nga ha katsa ni tihosi tin’wana leti fumeke etindhawini leti hambanaka hi nkarhi wun’we, ematshan’wini yo tlhandlamana ti fuma endzhaku ka yin’wana.b

Loko Muxe a sungule ku tsala tibuku to sungula ta Bibele, u landzelele leswi a ku ri mukhuva wa Vaegipta wo vitana hosi ya vona va ku “Faro,” handle ko tirhisa vito ra xiviri. Xisweswo, a hi ma tivi mavito ya Vafaro lava Abrahama na Yosefa a va ma tiva kumbe leswaku hi wihi loyi a a fuma enkarhini wa ku suka ka Vaisrayele aEgipta. Hambi swi ri tano, ribumabumeri leri nge “Faro” endzhakunyana ri sungule ku hlanganisiwa ni vito ra hosi, leswi swi endle leswaku swi koteka ku yelanisa swiendlakalo swa Bibele ni nxaxamelo wa tihosi ta Egipta. Hi lava Vafaro van’wana lava nga ni nkoka wo hlawuleka eka xichudeni xa Bibele:

Akhenaton (wa Nxaxamelo wa tihosi wa vu-18) a a ri mugandzeri-nkulu wa xiphepherhele xa dyambu xa Aton. Hi 1887 nhlengeleto wa swiphambati swa vumba swo ringana 377 swi kumiwile eTel el-Amarna, kwalomu ka 320 wa tikhilomitara edzongeni wa Cairo. Swiphambati leswi swo tsakisa a ku ri mapapila ya vutlhari lama amukeriweke hi Akhenaton ni tata wakwe Amenhotep III. A ku katsiwe ni mapapila yo huma eka vafumi va Yerusalema, Megido, Hazor, Shechem, Lachish, Hebron, Gaza ni le matikweni man’wana lama nga ni madoroba ePalestine. Kumbexana ya tsariwe emahlweninyana ka ku nghena ka Israyele eKanana, mapapila lama ma paluxa timholovo ni vuxisi. Ma kombisa ni leswaku doroba rin’wana na rin’wana a ri ri na hosi ya rona, hi laha buku ya Bibele ya Yoxuwa yi kombisaka ha kona.

Tutankhamen, mukon’wana wa Akhenaton, i “Hosi Tut” la dumeke loyi swikhaviso swa sirha rakwe swa nsuku leswi vangamaka swi yimburiweke hi vayimburi naswona swi kombisiwile eka timuziyama to hambana-hambana. Swikhaviso leswi i xikombiso lexi tlakukeke xa rifuwo ra Vafaro. A ku ri rifuwo ro tanihi leri, leri Muxe eku sunguleni a ri fularheleke loko a ‘arile ku vuriwa n’wana wa N’wa-Faro. Ematshan’wini ya sweswo, a tihlawulela ku xaniseka swin’we ni vanhu va Xikwembu, ku ri na ku titsakisa nkarhinyana hi ku hanya eku dyoheni.’—Vaheveru 11:24, 25.

Merneptah a a ri wa “Nxaxamelo wa tihosi wa vu-19.” Etsalweni ra ku hlula leri kumiweke etempeleni eThebes, Faro loyi u tsale leswaku “Israyele u lovisiwile, rixaka ra yena a ri lovisiwanga.” Loku hi kona ntsena ku vuriwa loku kongomeke ka Israyele tanihi tiko loku ka ha kumekaka eka tirhekhodo ta khale ta le Egipta. Hambi leswi entiyisweni a ku ri ku tinyungubyisa ka hava, ku vula loku ku vonaka ku kombisa leswaku ku hluriwa ka Kanana hi Vaisrayele se a ku humelerile. Xisweswo, ku hlula koloku ka 1473 B.C.E. ku fanele ku humelele exikarhi ka nkarhi lowu Akhenaton a amukeleke mapapila ya le Tel el-Amarna ni masiku ya Merneptah.

Shishak (Sheshonk I, “Nxaxamelo wa tihosi wa vu-22”) i Faro wo sungula la vitaniweke hi vito eBibeleni. A ri na vuthu leri nga na magolonyi na leri nga ni vakhandziyi va tihanci, u hlasele Yuda, a xungeta Yerusalema, kutani “a teka šuma ša yindlu ya Yehova, ni šuma ša yindlu ya hosi; a teka hikwaŝo.” (2 Tikronika 12:9) Xiendlakalo lexi xi tiyisiwa hi xifaniso lexi nga ekhumbini ra le dzongeni ra tempele ra Amon eKarnak (Thebes wa khale). Yi kombisa vakhotsiwa va 156 lava gogeriweke, un’wana ni un’wana a yimela muti lowu hluriweke kumbe ximutana, ku katsa na Megido, Shunem na Gibeon. Exikarhi ka tindhawu leti tekiweke, Shishak u nghenise na “Nsimu ya Abram” enxaxamelweni—mhaka ya Abrahama ya khale eka tirhekhodo ta le Egipta.

Mimfumo Yin’wana Ya Misava Yi Humelela

Eku heteleleni, Egipta wu siviwe hi Asiriya tanihi mfumo lowu lawulaka wa misava. Kambe wu tame wu ri ntlawa wa matimba wa politiki. Osea, hosi yo hetelela ya tinxaka ta khume ta mfumo wa le n’walungwini wa Israyele, u endle ntwanano na Hosi So wa Egipta eka matshalatshala lama tsandzekeke yo rhula joko ra Asiriya. (2 Tihosi 17:3, 4) Malembe endzhakunyana, hi nkarhi wa ku fuma ka Hosi Ezekiyasi wa Yuda, Hosi Tirhaka wa Etiyopiya (kumbexana mufumi wa Muetiyopiya wa le Egipta, Faro Taharqa) u mache a nghena eKanana kutani a tlherisa nhlaselo wa Sankerib hosi ya Asiriya swa xinkarhana. (2 Tihosi 19:8-10) Matimu ya Sankerib hi yexe, lama kumekaka eAsiriya, entiyisweni ma kombetela eka leswi loko ma ku: “Mina hi ndzexe ndzi va khome va ri karhi va hanya . . . vafambisi va magolonyi va hosi ya Etiyopiya.”—Oriental Institute Prism of Sennacherib, University of Chicago.

Esaya muprofeta wa Yehova u vhumbe leswaku Egipta a a ta nyiketiwa “e mav̌okweni ya hosi le’yo lev̌a” ni leswaku hosi leyi “tšhav̌isaka” a yi ta fuma ehenhla ka Vaegipta. (Esaya 19:4) Ntiyiso wa vuprofeta lebyi wu tiyisiwa hi tsalwa ra Muasiriya laha eka rona Esar-haddon n’wana Sankerib a tinyungubyisaka hi ta ku hlula ka yena ka Egipta a ku: “Hosi ya rona, Tirhaka, ndzi yi tlhave ka ntlhanu hi nseve kutani ndzi fuma etikweni ra yona hinkwaro.”

Faro Neko u mache a ya en’walungwini kwalomu ka 629 B.C.E. ku ya kavanyeta vuthu ra Babilona, mfumo wa misava wa vunharhu lowu landzelaka. Bibele yi vula leswaku Yosiyasi wa Yerusalema hi vuphukuphuku u ringete ku sivela vuthu ra Vaegipta eMegido kava loko a hluriwa ni ku dlawa.c (2 Tikronika 35:20-24) Malembe lama nga vaka mune endzhaku, hi 625 B.C.E. Faro Neko hi yexe u hluriwile hi Vababilona eCarchemish. Bibele ni matimu ya Babilona swi vulavula hi xiendlakalo lexi, lexi nyikeke Vababilona ku lawula vupela-dyambu bya Asia.

Hi 525 B.C.E., Egipta ri ve ehansi ka ku lawuriwa hi mfumo wa vumune wa misava, Medo-Persia. Kwalomu ka malembe xidzana mambirhi endzhaku, hi 332 B.C.E., Alexander Lonkulu u humelerile kutani a veka Egipta ehansi ka mfumo wa misava wa vuntlhanu, Greece. Alexander u ake muti wa Alexandria endhawini leyi nga eribuweni ra Nili wa Egipta, laha, kwalomu ka 280 B.C.E., ku hundzuluxela ko sungula ka Bibele ku suka eka Xiheveru ku ya eka Xigriki ku sunguriweke kona. Ku hundzuluxela loku, loku tiviweke tanihi Septuagint, a ku ri Bibele leyi a yi tirhisiwa hi valandzeri va Yesu endhawini leyi ku vulavuriwaka Xigriki.

Enkarhini wa Rhoma, mfumo wa misava wa vutsevu, Yesu u tisiwile aEgipta tanihi xihlangi leswaku a ponisiwa eka Heroda wa mavondzo. (Matewu 2:13-15) Vaegipta a va ri kona eYerusalema hi siku ra Pentekosta ya 33 C.E. ku ta yingisa ku chumayeriwa loku hlamarisaka ka mahungu lamanene ya Vukriste. Naswona Mukriste la hisekaka wa lembe xidzana ro sungula Apollos a a huma kona.—Mintirho 2:10; 18:24.

Ina, Egipta ni Vaegipta va humelele hi minkarhi yo tala eka matimu ya Bibele naswona leswi yimburiweke swi tiyisa leswi matsalwa ma swi vulaka hi tiko leri ra khale. Hakunene, Egipta a ri dume ngopfu lerova eka tindzimana tin’wana ta vuprofeta, ri yimela misava hinkwayo leyi nga ehansi ka vulawuri bya Sathana. (Ezekiel 31:2; Nhlavutelo 11:8) Kambe Egipta wa khale, handle ka matimba ya rona tanihi mfumo wa misava, a ri swi kotanga ku herisa ku hetiseka ka swikongomelo swa Yehova. Naswona leswi swi ve ntiyiso hi mfumo wa vumbirhi wa misava wa matimu ya Bibele, Asiriya, hi laha hi nga ta vona ha kona eka nkandziyiso lowu landzelaka wa magazini wa Xihondzo xo Rindza.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Mepe lowu nga eka tluka 23]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Mediterranean Sea

Carchemish

Euphrates

Megiddo

Jerusalem

Alexandria

GOSHEN

Memphis

Nile

LOWER EGYPT

Thebes

[Xihlovo Xa Kona]

Xi sekeriwe eka mepe lowu tsariweke hi Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Xikwembu xa le Egipta xi yimeriwe hi miri wa munhu ni nhloko ya xikhozana

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy of the British Museum, London

[Swifaniso leswi nga eka tluka 25]

Xiphemu xa “Buku ya Vafi” leyi kumiweke ebokisini ra mufi aEgipta

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy of the Superintendence of Museo Egizio, Turin

Bokisi ra le Egipta ni xifunengeto xo omisa ntsumbu

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy of the Superintendence of Museo Egizio, Turin

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Hosi Tutankhamen etlhelo ka xikwembu lexi tshameke Amon

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy of the Superintendence of Museo Egizio, Turin