Xiphemu 5—Greece—Mfumo Wa Vuntlhanu Lowukulu Wa Misava

Ku fana na yingwe, ya rivilo leyi nga na timpapa, Alexander u hume aGreece ku ya hlula Asia Minor (Turkey wa manguva lawa), Palestina, Egipta ni mfumo wa Medo-Persia ku ya fikela endzilakaneni wa India. Xana u nga swi tsakela ku tiva swo tala hi muhluri loyi wo hlawuleka ni leswi Bibele yi swi vuleke ha yena ke?

LOKO a ri na malembe ya 20 ntsena, Alexander lontsongo u kume ndzhaka ya xiluvelo xa Macedon. Malembe mambirhi endzhaku, hi ku landza kungu ra tata wakwe Philip, Alexander u sungule nyimpi yo tirihisela eka Vapersia va matimba, lava mfumo wa vona wu nga evuxeni. Loko a nga si tshika, Alexander u yi hlurile misava ya siku ra yena.

Nghwazi leyintsongo ya swa nyimpi leyi lovisaka yi hlasele Asia Minor, Syria, Palestina, Egipta, Babilona na mfumo wa Medo-Persia hinkwawo ku fikela endzilakaneni wa India wa khale! Ku vuriwa leswaku kumbexana hi yena ndhuna leyikulu ya nyimpi ya minkarhi ya khale, namuntlha u tiviwa tanihi Alexander Lonkulu.

Hi xinkarhana lexi hlamarisaka, Greece wu ve wa vuntlhanu eka mimfumo ya misava ya matimu ya Bibele—lowukulu ku tlula hinkwayo leyi yi wu rhangeleke. Mhaka yo tano yi humelerise ku yini xana? Yi fambelana njhani ni Rito ra Xikwembu? Yi vula yini eka wena?

Yi Vhumbiwile eVuprofeteni Bya Bibele

Malembe ya madzana mambirhi emahlweni ka nkarhi wa Alexander, loko Babilona wa ha fuma naswona Vameda ni Vapersia va nga si va mfumo wa misava, Daniyele muprofeta wa Yehova u nyikiwe swivono swimbirhi leswikulu swa vuprofeta leswi kombiseke matimu ya misava ya nkarhi lowu taka. Kutani ke, endzhaku ka loko Babilona wu wile, u amukele vuprofeta bya vunharhu malunghana ni swilo leswi a swi ta humelela endzhaku swinene ka nkarhi wa yena. Daniyele u byi tsale ehansi. Vuprofeta lebyi, lebyi nga sungulangiki ku hetiseka ku kondza ku va malembe xidzana mambirhi endzhaku, byi khome mhaka yo karhi mayelana ni swilo leswi a swi ta humelelela Alexander ni mfumo wa yena.

I yini leswi paluxiweke eka Daniyele? U nga byi kuma vuprofeta ebukwini ya Bibele ya Daniyele, leyi tsariweke kwalomu ka lembe ra 536 B.C.E. Hi ku komisa, leswi i swilo leswi a swi voneke hi laha swi yelanaka ha kona ni mfumo wa misava wa vuntlhanu, Greece:

Exivonweni xo sungula xa vuprofeta, Greece a ri fanisiwe ni yingwe leyi hlomiseriweke ku tsutsuma swinene. “Ši ri ni timpapa ta mune ta nyanyana e nhlaneni wa šona. . . . kutani ši nyikiwa v̌uhosi.”—Daniel 7:6.

Exivonweni xa vumbirhi xa vuprofeta, xiphongo xi voniwile “ši ṭemakanya hi ku anama ka misav̌a, ši huma v̌upeladyambu,” xi tsutsuma lerova a “ši nga kanḍiyi hansi.” Xi ta xi kongome khuna ra timhondzo timbirhi leri ntsumi yi nga te “i tihosi ta v̌a-Meda ni v̌a-Persia.” Xiphongo “ši ba khuna, ši ṭhov̌a timhonḍo timbiri ta rona.” Daniyele u byeriwe leswaku: “Šiphongo i hosi ya Yavan (Greece).”—Daniel 8:5-8, 20, 21.

Eka xa vunharhu, Daniyele u byeriwe leswaku hosi ya “v̌a-Persia . . . [yi] ta tiv̌itanela v̌unyingi hikwabyo e ku ya lwa ni v̌a ku fuma ka Yavan (Greece). Kutani ku ta pfuka hosi ya v̌urhena le’yi nga ta va ni matimba la’makulu, yi ta endla hi laha yi ranḍaka ha kona.”—Daniel 11:2, 3.

Swifaniso leswi a swi vula yini? Xana swilo leswi swi humelele hi ndlela leyi Daniyele a a byeriwe leswaku swi ta humelela ha yona? A hi voneni.

Vuprofeta Byi Hetiseka

Hi xixikana xa lembe ra 334 B.C.E., Alexander u nghene eAsia aDardanelles (Hellespont ya khale) a ri na masocha lama fambaka hi milenge ya 30 000 ni masocha ya 5 000 lama fambaka hi tihanci. Hi rivilo ra yingwe yo fanekisela ya timpapa ta mune kumbe ra xiphongo lexi vonakaka onge a xi khumbi ehansi, u hlasele matiko hinkwawo ya mfumo wa Persia—mpimo wa mfumo wa yena wu andzisiwe ka 50! Xana u ta ‘fuma hi matimba lamakulu naswona a endla hi laha a rhandzaka ha kona ke?’ Matimu ma hlamula.

Enambyeni wa Granicus exiphen’wini xa n’walungu-vupela-dyambu bya Asia Minor (Turkey wa manguva lawa) Alexander u hlurile enyimpini ya yena yo sungula na Vapersia. Eka vuxika byebyo u hlule vupela-dyambu bya Asia Minor. Eka xixikana lexi landzeleke eIssus exiphen’wini xa dzonga-vuxa bya Asia Minor, u hlule vuthu ra Persia hi ku helela leri a ri ri kwalomu ka vavanuna va hafu ya miliyoni, kutani hosi leyikulu, Darius III wa Persia, a baleka, a siya ndyangu wa yena emavokweni ya Alexander.

Ematshan’wini yo landzelela Vapersia lava balekaka, Alexander u mache a kongoma edzongeni ku lulama ni ribuwa ra Mediterranean, a teka vuhlayiselo bya switlhavani leswi a swi tirhisa hi mavuthu ya Persia wa matimba. Muti wa le xihlaleni wa Tir wu sihalarile hi tin’hweti ta nkombo. Eku heteleleni, hi ku tirhisa mahlanhla ya muti wa khale wa tiko-nkulu lowu Nebukadnetsar a wu mbundzumuxeke, Alexander a aka ndlela leyi tlakukeke yo ya emutini wa le xihlaleni. Masalela ya ndlela yoleyo yo tlakuka ma ha vonaka namuntlha, ku tiyisa ku hetiseka ka vuprofeta bya Ezekiyele leswaku ntshuri wa Tir wu ta cukumetiwa elwandle.—Ezekiel 26:4, 12.

A tshika Yerusalema, lowu tinyiketeke eka yena, Alexander u kongome edzongeni, a hlula Gaza kutani a kurisa ‘matimba ya yena lamakulu’ naswona a endla ‘hi laha a rhandzaka ha kona’ aEgipta, laha a amukeriweke tanihi muntshunxi. Le Memphis u gandzele nkuzi ya Apis, xisweswo a tsakisa vaprista va Egipta. Nakambe u sungule muti wa Alexandria, lowu endzhaku wu phikizaneke na Atheus tanihi xihlovo xa vutivi ni lowu wa ha riki na vito rakwe.

Swikongomelo hinkwaswo swa kungu ra Philip swi fikeleriwile naswona swi hundziwa, kambe Alexander a a ri ekule ni ku heta. Ku fana na xiphongo lexi tsutsumaka hi rivilo lerikulu, u tlhelele en’walungu-vuxa, a tsemakanya Palestina naswona a ya emahlweni a kongoma Nambu wa Tigris. Kwalaho, hi lembe ra 331 B.C.E., u hlasele Vapersia eGaugamela, laha ku nga riki kule ni marhumbi ya khale ka ntsindza wa Asiriya, Ninivha. Vavanuna va 47 000 va Alexander va hlule vuthu ra Persia leri tlheleke ri hleriwa ra 1 000 000. Darius III a baleka kutani endzhaku a ya dlayiwa hi vanhu vakwe.

Loko a nyanyuriwe hi ku hlula, Alexander u hundzukele edzongeni kutani a teka ntsindza wa vuxika wa Persia, Babilona. Nakambe u teke ni mintsindza eSusa na le Persepolis, a herisa xivandla xa rifuwo lerikulu ra Persia naswona a hisa yindlu leyikulu ya vuhosi ya Xerxes. Eku heteleleni, ntsindza wa le Ecbatana wu va wa yena. Kutani muhluri loyi wa rivilo a teka tiko hinkwaro ra Persia, a kongoma evuxeni ku fikela eNambyeni wa Indus ePakistan wa manguva lawa. Handle ko kanakana, Greece wu ve wa vuntlhanu eka mimfumo leyikulu ya misava evurungurwini bya Bibele.

Ku hlula ka Alexander nakambe ku hangalase ririmi ni mukhuva wa Xigriki exivandleni lexi xo anama. Loko vahlapfa va Magriki va vekiwile ematikweni lama hluriweke, Xigriki xa Koine lexi tolovelekeke xi ve ririmi ra matiko hinkwawo ra siku rero. Hi rona ririmi leri endzhaku ri tirhisiweke ku tsala Matsalwa ya Xigriki ya Vukriste ya Bibele.

Mfumo Wa Alexander Wu Avana

Alexander a a lava ku pfuxa Babilona tanihi ntsindza wa mfumo wakwe. Kambe leswi a swi nga ta endleka. Vuprofeta byi hlamusele xiphongo tanihi lexi nga ni rimhondzo rin’we lerikulu, leri malunghana na xona Daniyele a byeriweke leswaku:

“Šiphongo ši v̌a ni matimba hi ku tlurisa, kutani kute loko ši fike matimbeni ya šona e rimhonḍo le’ro leha ri ṭhov̌eka, kutani maṭhaṅweni ya rona ku mila timhondzo ta mune to leha, ti kula tlhelo ra timheho ta mune ta le tilweni. Šiphongo i hosi ya Yavan (Greece); kutani rimhonḍo le’ro leha le’ri nge maav̌eni ya mahlo ya šona, i hosi yo sungula. Rimhonḍo leri loko ri ṭhov̌ekile, kutani timhonḍo ta mune ti mila e maṭhaṅweni ya rona, hi leŝaku ku fuma ka mune ku ta huma e tikweni lero, kambe ku nga ka ku nga v̌i na matimba ya rona.”—Daniel 8:8, 21, 22.

“Kutani, kutaku loko a tlakukile, ku fuma ka yena ku ta ṭhov̌iwa, ku av̌anyiseriwa e timhehweni ta mune ta le matilweni; kambe ku nga ka ku nga v̌i ka v̌atukulwana v̌a yena, ni matimba ya v̌ona ma nga ka ma nga ringani ni yo sungula, hikuv̌a ku fuma ka yena ku ta ṭuv̌uriwa ku ta pambuleriwa v̌aṅwana, v̌a nga ri v̌arikwav̌o.”—Daniel 11:4.

Hi laha Bibele yi vhumbeke ha kona, ku tiphina ka Alexander hi vuhosi a ku ri ka xinkarhana. Emaninginingini ya ntirho wakwe lowu humelelaka, loko a ri na malembe ya 32 ntsena, ku hlula ka tihanyi ka Alexander ku fike emakun’wini. Loko a hlaseriwe hi dari, u ye emahlweni a titsakisa a dakwa naswona hi xitshuketa a fa eBabilona hi 323 B.C.E. Ntsumbu wa yena wu tekiwe wu yisiwa aEgipta naswona wu lahliwa eAlexandria. ‘Rimhondzo lerikulu’ leri ‘yimelaka hosi yo sungula’ ri tshoviwile. Kutani ku humelele yini hi mfumo wa yena?

Vuprofeta byi vurile leswaku mfumo wa yena wu ta avana “kambe ku nga ka ku nga v̌i ka v̌atukulwana v̌a yena.” Makwavo wa Alexander la nga hava vuswikoti Philip Arrhidaeus u fume swa xinkarhana kambe a dlayiwa. Swi ve tano hi n’wana wa Alexander wa xiviri Alexander (Allou) ni n’wana wa yena wa xiviri Heracles (Hercules). Xisweswo rixaka ra Alexander Lonkulu, muhalati lonkulu wa ngati, ri fa.

Nakambe ku vhumbiwe leswaku “ku fuma ka mune ku ta huma e tikweni lero, kambe ku nga ka ku nga v̌i na matimba ya rona” ni leswaku mfumo wa yena wu ta “av̌anyiseriwa e timhehweni ta mune ta le matilweni; kambe . . . matimba ya v̌ona ma nga ka ma nga ringani ni yo sungula.” Xana leswi swi humelerile ke?

Hi ku famba ka nkarhi, mfumo lowukulu wa Alexander wu avane hi ku landza tindhuna ta yena ta mune: (1) Ndhuna Cassander—Macedonia na Greece. (2) Ndhuna Lysimachus—Asia Minor na European Thrace. (3) Ndhuna Seleucus Nicator—Babylonia, Media, Syria, Persia ni swifundza-nkulu swa le vuxeni ku ya eNambyeni wa Indus. (4) Ndhuna Ptolemy Lagus—Egipta, Libya na Palestina. Hi laha swi profetiweke ha kona, emfun’weni wun’we lowukulu wa Alexander ku yime mimfumo ya mune ya Xigriki.a

Lowu tshameke nkarhi wo leha swinene eka leyi a ku ri mfumo wa Ptolemy aEgipta. Wu tekiwe hi Rhoma hi 30 B.C.E., laha Rhoma yi nga siva Greece kutani wu va wa vutsevu eka mimfumo leyikulu ya misava.

Ku Langutela Loku Vangamaka eMahlweni Ka Vanhu

Xana mimfumo ya misava leyi tshikilelaka a yi ta ya emahlweni yi tlhandlamana hi laha ku nga heriki? Doo, hikuva Bibele yi hi byela leswaku hi hanya ekusuhi ni makumu ya wo hetelela wa yona.—Nhlavutelo 17:10.

Endzhaku ko vona tihulumendhe ta vanhu to fana na swiharhi, Daniyele u vone xin’wana lexi hambaneke. U nyikiwe xivono xo hlawuleka ematilweni hi woxe, laha a voneke “Nkulukumba wa masiku,” Xikwembu hi xoxe, xi nyika mfumo, ku nga ri eka murhangeri wa vanhu wa makwanga wa nkarhi lowu taka, kambe eka “uṅwana l’a fanaka ni ṅwana wa munhu”—eka Yesu Kriste la pfuxiweke, wa le tilweni!—Daniel 7:9, 10, 13.

I ku hambana muni konghasi! Mfumo wolowo wa le tilweni ni vuhosi bya wona a wu ta va lowu hambaneke swonghasi eka leyi ya tihosi ta vanhu ta khale leti lwaka ta misava. Malunghana ni ‘n’wana loyi wa munhu’ la tlakusiweke wa le matilweni. Daniyele u te: “A nyikiwa ku fuma, ni ku kwetsima, ni v̌uhosi leŝaku v̌a tinšaka hikwato, ni v̌a matiko hikwawo, ni v̌a tinḍimi hikwato v̌a ta ṅwi tirhela. Ku fuma ka yena i ku fuma lo’ku nga heriki, lo’ku nga ka ku nga hunḍi, kutani v̌uhosi bya yena byi nga ka byi nga herisiwi.” (Daniel 7:14) A wu ta va Mfumo wa ku rhula ni ku lulama.—Esaya 9:6, 7.

Loko hi ehleketa hi makolo ni vukarhi bya ku fuma ka munhu, hi nga tsaka swonghasi ku tiva leswaku Mfumo lowu wa le tilweni se wu tlhomiwile ni leswaku ku fuma ka wona ko lulama ka misava hinkwayo ku le kusuhi!—Nhlavutelo 12:10, 12.

“Hikuv̌a hlav̌utelo leyo ya ha ṭhamele nkari wa kona, kambe yi ta hatlisa e ku heteleleni, yi nga ka yi nga šisi. Hambi yi nga hlwela, u yi langutela, hikuv̌a yi ta endlakala ŝinene, yi nga ka yi nga hlweri.”—Habakuk 2:3.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Mepe lowu nga eka tluka 23]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Mpimo wa tiko ra Alexander

Pella

Sardis

Issus

Damascus

Tyre

Jerusalem

Alexandria

Memphis

Thebes

Euphrates River

Tigris River

Gaugamela

Babylon

Ecbatana

Shushan

Persepolis

Alexandria Eschate

Taxila

Indus River

[Mepe lowu nga eka tluka 25]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Ku avana ka mfumo wa Alexander

Great Sea

CASSANDER

Pella

LYSIMACHUS

Lysimachia

PTOLEMY LAGUS

Alexandria

SELEUCUS NICATOR

Antioch

Selucia

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Ndzhati wa ribuwa ekusuhi na Alexandria wa manguva lawa

[Xihlovo Xa Kona]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.