Hi Nga Languta Eka Mani Leswaku Hi Kuma Vululami Bya Ntiyiso?

“Xana Muavanyisi wa misava hinkwayo a nge byi endli vululami ke?”—GENESA 18:25, The Holy Bible in Modern English, hi Ferrar Fenton.

1, 2. Vanhu vo tala va hlamula hi ndlela yihi eka vuhomboloki lebyi andzaka?

KUMBEXANA u swi xiya hi laha ku khomisaka gome leswaku vuhomboloki bya andza. Xana wena hi wexe u hlamula njhani eka ku pfumaleka lokukulu ka vululami bya ntiyiso?

² Vanhu van’wana va hlamula hi ku kanakana vukona bya Xikwembu lexo lulama. Va nga ha tlhela va tivula vamakholwa-hi-ku-vona. Kumbexana u tshama u twa rito rero. Ri vula munhu loyi a ehleketaka “leswaku vukona byihi na byihi lebyi heleleke (ku fana ni bya Xikwembu) a byi tiveki naswona kumbe[xana] a byi koteki ku tiveka.” Mutivi wa swa vutomi Thomas H. Huxley, museketeri wa lembe xidzana ra vu-19 wa ndzhundzuluko wa Darwin, hi yena a sunguleke ku tirhisa rito leri nge “nthyeketo” hi ndlela leyi.a

3, 4. Masungulo ya rito leri nge “nthyeketo” hi wahi ke?

³ Kambe ke, xana Huxley u ri kume kwihi rito leri nge “nthyeketo”? Kahle-kahle, a a tshaha eka marito lama tirhisiweke hi mongo wun’wana hi gqweta ra lembe xidzana ro sungula, muapostola Pawulo. Ri humelele eka yin’wana ya tinkulumo leti dumeke swinene. Nkulumo leyi i ya nkoka namuntlha, hikuva yi hi nyika xisekelo lexi twalaka xo tiva leswaku vululami eka hinkwavo byi njhani naswona byi ta andza rini, naswona xa nkoka ngopfu, ndlela leyi ha yona hina ha un’we-un’we hi nga pfunekaka eka byona.

⁴ Rito leri nge “nthyeketo” (“la nga tiviwiki”) ri tekiwe eka ku boxa ka Pawulo ka alitari leyi eka yona a ku tsariwe ku “Eka Xikwembu lexi nga tiviwiki.” Nkulumo yoleyo yo koma yi rhekhodiwe hi dokodela Luka eka ndzima ya vu-17 ya buku ya matimu ya Mintirho ya Vaapostola. Xo sungula, ndzima leyi yi kombisa ndlela leyi Pawulo a teke eAthena ha yona. Eka bokisi leri landzelaka (tluka 6), u nga hlaya rungula ra xingheniso ra Luka ni mhaka ya nkulumo hinkwayo.

5. A ku ri wihi mbango lowu eka wona Pawulo a nyikeleke nkulumo yakwe eka Vaathena? (Hlaya Mintirho 17:16-31.)

⁵ Nkulumo ya Pawulo hakunene i ya matimba naswona yi lava ku xiyisisa ka hina ka rixaladza. Tanihi leswi hi rhendzeriweke hi vuhomboloki lebyikulu, hi nga dyondza swo tala eka yona. Xo sungula xiya mbango, lowu u nga wu hlayaka eka Mintirho 17:16-21. Vaathena a va tinyungubyisa hi ku tshama exivandleni lexi dumeke xa dyondzo, laha Socrates, Plato na Aristotle va dyondziseke kona. Nakambe Athena a ku ri muti wa vukhongeri swinene. Hinkwako etlhelo ka yena Pawulo a a vona swifaniso—leswiya swa xikwembu xa nyimpi xa Ares, kumbe Mars; xa Zeus; xa Aesculapius, xikwembu xa murhi; xa xikwembu xa lwandle xa vukarhi, Poseidon; xa Dionysus, Athena, Eros na swin’wana.

6. Xana ndhawu ya ka n’wina yi njhani eka leswi Pawulo a swi kumeke eAthena?

⁶ Kambe ke, ku vuriwa yini loko Pawulo a a lo kambela doroba kumbe ndhawu ya ka n’wina? A a ta vona vunyingi bya swifaniso kumbe swifaniso swa vukhongeri, hambi ku ri ematikweni ya Vujagana. Lomu kun’wana, a a ta vona leswi engetelekeke. Buku yin’wana leyi kongomisaka yi ri: “Swikwembu swa India, ku hambana ni ‘vamakwavo’ va swona va Magriki lava tsaneke, swi na nsati un’we-un’we, naswona man’wana ya masingita lama hlamarisaka swinene ma averiwe vanghana va swona va xisati . . . Handle ko swi hundzeleta, ku na timiliyoni ta swikwembu leti tirhisanaka ni swivumbeko hinkwaswo swa vutomi ni ntumbuluko.”

7. Xana swikwembu swa khale swa Magriki a swi ri njhani?

⁷ Swikwembu swo tala swa Magriki swi fanisiwe tanihi leswi swi nga nyawuriki ni leswi endlaka vunghwavava lebyikulu. Mahanyelo ya swona a ma ta khomisa tingana eka vanhu, ina, i vugevenga ematikweni layo tala namuntlha. Manuku ke, u na xivangelo lexikulu xo tivutisa muxaka wa vululami lebyi Vagriki va le ndzhaku a va ta byi langutela eka swikwembu swo tano. Hambi swi ri tano, Pawulo u vone leswaku Vaathena ngopfu-ngopfu a va tinyiketele eka swona. A tele hi ku tiyiseka lokunene, u sungule ku hlamusela mintiyiso leyi tlakukeke ya Vukriste bya ntiyiso.

Vayingiseri Lava Phikaka

8. (a) I tidyondzo ni malangutelo wahi leswi fungheke Vaepikuro? (b) Xana Vasitoyika a va pfumela yini?

⁸ Vayuda ni Vagriki van’wana va yingisele hi ku tsakela, kambe xana Vaepikuro lava hlohlotelaka ni vativi va filosofi va Vasitoyika a va ta hlamula njhani ke? Hi laha u nga ta vona ha kona, etimhakeni to tala mianakanyo ya vona a yi fana ni tidyondzo leti tolovelekeke namuntlha, hambi ku ri leti ti dyondzisiwaka vantshwa exikolweni. Vaepikuro va khutaze ku hanyela ku kuma ntsako lowukulu hi laha swi nga kotekaka ha kona, ngopfu-ngopfu ntsako wa mianakanyo. Filosofi ya vona ya ku ‘a hi dyeni hi nwa, hikuva mundzuku hi ta fa’ a yi funghiwe hi ku pfumaleka ka nsinya wa milawu ni vunene. (1 Vakorinto 15:32) A va nga pfumeli leswaku swikwembu swi vumbe vuako hinkwabyo; ematshan’wini ya sweswo, va pfumele leswaku vutomi byi lo titela hi mhangu emisaveni leyi tiendlekeleke. Nakambe, swikwembu leswi a swi nga va tsakeli vanhu. Ku vuriwa yini hi Vasitoyika? Va kandziyise ku ehleketisisa, va pfumela leswaku nchumu ni ntamu a ku ri misinya ya milawu ya xisekelo evuakweni. Vasitoyika va anakanye xivumbeko xa xikwembu lexi nga riki munhu, ematshan’wini yo pfumela eka Xikwembu tanihi Munhu. Va tlhele va vona onge rifu a ri lawula timhaka ta vanhu.

9. Ha yini xiyimo xa Pawulo xo chumayela eka xona a xi ri lexi tlhontlhaka?

⁹ Xana vativi vo tano va filosofi va hlamule njhani eka dyondzo ya Pawulo ya le rivaleni? Ku lava ku tiva loku pfanganyisiweke ni nkonaniso wa mianakanyo a ku ri mukhuva wa Vaathena hi nkarhi wolowo, naswona vativi lava va filosofi va sungule ku kanetana na Pawulo. Eku heteleleni, va n’wi yise eka Vaareyopago. Ehenhla ka ndhawu ya mabindzu ya Athena, kambe ehansi ka Acropolis leyi tlakukeke, a ku ri na xintshabyana lexi thyiweke vito ra xikwembu xa nyimpi, Mars, kumbe Ares, lexi vuriwaka Xitsunga xa Mars, kumbe Areyopago. Eminkarhini ya khale, khoto kumbe huvo a yi hlangana kona. Pawulo a nga ha va a yisiwe ehubyeni yo avanyisa, leyi kumbexana a yi hlangane yi langutana na Acropolis leyi hlamarisaka na Parthenon ya yona leyi dumeke kun’we ni titempele tin’wana ni swifaniso. Van’wana va anakanya leswaku muapostola loyi a a peta vutomi bya yena ekhombyeni hikuva nawu wa Rhoma a wu yirisa ku tivisiwa ka swikwembu leswintshwa. Kambe hambi loko Pawulo a lo yisiwa eka Vaareopago ku ya hlamusela tidyondzo takwe ntsena kumbe ku kombisa loko a ri mudyondzisi la fanelekaka, u kongomane ni vayingiseri lava chavisaka. Xana a a ta hlamusela rungula ra yena leri nga ni ntikelo handle ko va hlundzukisa?

10. Pawulo a tirhise vutlhari eku ngheniseni ka rungula ra yena hi ndlela yihi?

¹⁰ Xiya eka Mintirho 17:22, 23 leswaku Pawulo u sungule hi vutshila ni vutlhari byihi. Loko a pfumerile ndlela leyi Vaathena a va ri va vukhongeri ha yona ni vunyingi bya swifaniso leswi a va ri na swona, van’wana va vayingiseri va yena va nga ha va va swi teke tanihi xibumabumelo. Ematshan’wini yo hlasela vugandzeri bya vona, Pawulo u kombetele eka alitari leyi a yi voneke, leyi nyikeriweke “Eka Xikwembu lexi nga tiviwiki.” Vumbhoni bya matimu byi kombisa leswaku tialitari to tano ti ve kona, leswi swi faneleke ku tiyisa ntshembo wa hina emhakeni ya Luka. Pawulo u tirhise alitari leyi tanihi xingheniso. Vaathena a va fundza vutivi ni mianakanyo. Hambi swi ri tano, va pfumerile leswaku a ku ri ni xikwembu lexi eka vona ‘a xi nga tiviwi’ (Xigriki, aʹgno·stos). Manuku ke, a swi twala leswaku va fanele ku pfumelela Pawulo a va hlamusela xona. Ku hava na un’we loyi a a ta sola mianakanyo yoleyo, a ta yi sola ke?

Xana A Swi Koteki Ku Tiva Xikwembu Ke?

11. Pawulo u endle leswaku vayingiseri vakwe va anakanya hi Xikwembu xa ntiyiso hi ndlela yihi?

¹¹ Manuku ke, xana ‘Xikwembu lexi xi nga tiviwiki’ a xi ri xa njhani? “Xikwembu” xi endle misava ni hinkwaswo leswi nga ka yona. Ku hava na un’we loyi a a ta landzula leswaku vuako byi kona, leswaku swimilana ni swiharhi swi kona, leswaku hina vanhu hi kona. Matimba ni ku twisisa, ina, vutlhari, leswi kombisiweke eka leswi hinkwaswo swi kombetela eka ku va ka swona swivumbiwa swa Muvumbi wa vutlhari ni matimba, ematshan’wini ya ku va swi ri swa mpaxeko. Kahle-kahle, maanakanyisiselo ya Pawulo i ya nkoka swinene enkarhini wa hina.—Nhlavutelo 4:11; 10:6.

12, 13. I vumbhoni byihi bya manguva lawa lebyi seketelaka yinhla leyi Pawulo a yi endleke?

¹² Ku nga ri khale, eka buku leyi nge In the Centre of Immensities, mutivi wa tinyeleti wa Munghezi Sir Bernard Lovell a tsale hi ku rharhangana lokukulu ka swivumbeko leswi olovaka ngopfu swa vutomi emisaveni. U tlhele a hlamusela loko vutomi byo tano byi nga va kumbexana byi humelele hi mhangu. Makumu ya yena a ma ku: “Ku koteka ka . . . ku humelela ka mpaxeko loku yisaka eku vumbiweni ka yin’wana ya timolikulu letintsongo ta tipiroteyini i kuntsongo hi ndlela leyi nga anakanyekiki. Exikarhi ka swiyimo swa ndzilakana swa nkarhi ni ndhawu leswi hi swi xiyaka i ziro leyi humelelaka.”

¹³ Kumbe xiya nchumu wun’wana lowukulu—vuako bya hina. Vativi va swa tinyeleti va tirhise switirho swa tielektroniki ku dyondza masungulo ya byona. Xana va kume yini ke? Eka God and the Astronomers, Robert Jastrow u tsarile a ku: “Sweswi hi vona ndlela leyi ha yona vumbhoni bya vutivi bya tinyeleti byi yisaka eka langutelo ra Bibele ra masungulo ya misava.” “Eka mutivi wa sayense loyi a hanyeke hi ripfumelo rakwe ematimbeni ya mianakanyo, mhaka leyi yi hela tanihi norho lowo biha. U khandziye tintshava leti nga tivekiki, a le kusuhi ni ku fikelela nhlohlorhi leyi tlakukeke swinene; loko a tlatlambelela ku ya fika eka ribye ro hetisela, u xewetiwa hi ntlawa wa vafundhisi [vanhu lava pfumelaka eka ntumbuluko] lava a va tshame kwalaho hi malembe xidzana layo tala.”—Ringanisa Psalma 19:1.

14. I mianakanyo yihi leyi seketeleke marito ya Pawulo ehenhleni ka ku ka Xikwembu xi nga tshami etitempeleni leti endliweke hi vanhu?

¹⁴ Xisweswo hi nga vona ndlela leyi nhlamuselo ya Pawulo yi pakaniseke ha yona eka Mintirho 17:24, leswi hi yisaka eka mianakanyo yakwe leyi landzelaka, eka ndzimana 25. Xikwembu xa matimba lexi nga kota ku endla “misava ni hinkwaswo leswi nga ka yona” entiyisweni i xikulu ku tlula vuako bya xiviri. (Vaheveru 3:4) Kutani a swi nga ta twala ku anakanya leswaku a xi ta hikeriwa ku tshama etitempeleni, ngopfu-ngopfu leti akiweke hi vanhu lava pfumeleke erivaleni leswaku a va ‘xi tivi.’ Mawaku yinhla ya matimba swonghasi yo yi endla eka vativi va filosofi lava kumbexana hi nkarhi wolowo a va ri karhi va halahala etitempeleni to tala leti a ti ri ehenhla!—1 Tihosi 8:27; Esaya 66:1.

15. (a) Ha yini Athena a yi ta va yi ri emianakanyweni ya vayingiseri va Pawulo? (b) Leswaku Xikwembu I Munyiki swi fanele ku yisa eka makumu wahi?

¹⁵ Kumbexana, vayingiseri va Pawulo va tinyikete eka Acropolis eka xin’wana xa swifaniso swa xikwembu xa vona va xisati lexi rindzaka, Athena. Athena lexi xiximiwaka eParthenon a xi endliwe hi timhondzo ta ndlopfu ni nsuku. Xifaniso xin’wana xa Athena a xi tlakuke timitara ta 20 ku ya ehenhla naswona a xi kota ku voniwa ku sukela eswikepeni elwandle. Naswona ku vuriwe leswaku xifaniso lexi a xi tiveka tanihi Athena Polias xi we xi huma hi le tilweni; nkarhi na nkarhi vanhu va xi yisele nguvu leyintshwa leyi endliweke hi mavoko. Hambi swi ri tano, loko Xikwembu lexi vanhu volavo a va nga xi tivi a ku ri Lexi tlakukeke swinene naswona xi vumbe vuako, ha yini a xi lava ku endzeriwa ni swilo leswi vanhu va nga ha swi tisaka? Xi nyika leswi hi swi lavaka: “vutomi” bya hina, “ku hefemula” loku hi ku lavaka leswaku hi byi tiyisa, ni ‘swilo hinkwaswo’ ku katsa ni dyambu, mpfula ni misava leyi noneke laha swakudya swa Nina swi milaka kona. (Mintirho 14:15-17; Matewu 5:45) Hi xona Munyiki, vanhu vona i vaamukeri. Entiyisweni Munyiki a nga titsheganga hi vaamukeri.

Un’wana Ni Un’wana—U Huma Eka Munhu Un’we

16. I marito wahi lawa Pawulo a ma vuleke ehenhleni ka ku tumbuluka ka munhu?

¹⁶ Lexi landzelaka, eka Mintirho 17:26, Pawulo u andlale ntiyiso lowu vanhu vo tala va fanelaka ku anakanya ha wona, ngopfu-ngopfu leswi ku nga ni vuhomboloki lebyikulu bya rixaka lebyi nga vonakaka namuntlha. U vule leswaku Muvumbi “hi munhu un’we, [u] endlile tinxaka hinkwato ta vanhu leswaku ti eneta misava hinkwayo.” Mianakanyo ya leswaku rixaka ra vanhu a ku ri vun’we kumbe vumakwerhu (vuyelo bya leswi ku ri ku endlela leswaku ku va ni vululami) a ku ri nchumu lowu vanhu volavo a va fanele ku wu xiya hikuva Vaathena va vule leswaku va ni ndhavuko lowu hlawulekeke lowu va hambaniseke eka vanhu hinkwavo. Kambe ke, Pawulo u amukele mhaka ya Genesa ya Adamu, munhu wo sungula, loyi a nga va mutswari wa hina hinkwerhu. (Varhoma 5:12; 1 Vakorinto 15:45-49) Hambi swi ri tano, u nga ha tivutisa: ‘Xana mianakanyo yo tano yi nga tiyisiwa eka nguva ya hina ya sayense ya manguva lawa?’

17. (a) Xana vumbhoni byin’wana bya manguva lawa byi kombetela eka tlhelo leri fanaka ni leri Pawulo a ri endleke hi ndlela yihi? (b) I vutihlamuleri byihi lebyi leswi swi nga na byona eka vululami?

¹⁷ Mianakanyo ya hundzuluko yi pimanyeta leswaku munhu u hundzuke a suka etindhawini ni le tinxakeni leti hambaneke. Kambe eku sunguleni ka lembe leri nga hundza, Newsweek yi nyiketele xiyenge xa yona xa sayense eka “Ndzavisiso Wa Adamu Na Evha.” Yi yise mianakanyo eka minhluvuko ya sweswinyana exivandleni xa switekela. Hambi leswi, hi laha a hi ta swi langutela ha kona, ku nga riki vativi hinkwavo va sayense lava pfumelaka, xifaniso lexi humelelaka xi kombetela eka makumu ya leswaku vanhu hinkwavo va ni xitekela lexi fanaka xa mutswari. Leswi hinkwerhu ka hina hi nga vamakwerhu, hi laha Bibele yi vuleke khale ha kona, xana a swi nga fanelanga leswaku ku va ni vululami eka hinkwavo? Xana hinkwerhu ka hina a hi nga fanelanga ku va ni vutihlamuleri bya ku hanyisana ko pfumala ku ya hi nghohe ku nga khathariseki leswi muvala wa nhlonge ya hina, muxaka wa misisi, kumbe swivumbeko swin’wana swa le handle swi nga swona? (Genesa 11:1; Mintirho 10:34, 35) Kambe ke, ha ha lava ku tiva leswaku vululami byi ta ta evanhwini hi ndlela yihi naswona rini.

18. I xisekelo xihi lexi a xi ri kona xa marito ya Pawulo ehenhleni ka ku tirhisana ka Xikwembu ni vanhu?

¹⁸ Kavula, eka ndzimana 26, Pawulo u kombise leswaku Muvumbi a nga languteriwa ku va ni xiboho, kumbe xikongomelo lexi lulameke xa vanhu. Muapostola loyi u swi tivile leswaku loko Xikwembu xi tirhisane ni rixaka ra Israyele, Xi lerise laha va faneleke ku tshama kona ni ndlela leyi tinxaka tin’wana a ti ta va khoma ha yona. (Eksoda 23:31, 32; Tinhlayo 34:1-12; Deuteronoma 32:49-52) Kavula, vayingiseri va Pawulo va nga ha va hi ku tinyungubyisa va tirhise marito yakwe ngopfu-ngopfu eka vona vini. Entiyisweni, hambi a va swi tiva kumbe e-e, Yehova Xikwembu hi vuprofeta u phofule ku rhandza ka yena ehenhleni ka nkarhi, kumbe yinhla evurungurwini, laha Greece a yi ta va mfumo lowukulu wa vuntlhanu wa misava. (Daniel 7:6; 8:5-8, 21; 11:2, 3) Leswi Loyi a nga tlhelaka a susa matiko, xana a swi twali leswaku hi fanele hi lava ku dyondza ha yena?

19. Ha yini yinhla ya Pawulo eka Mintirho 17:27 yi ri leyi twalaka?

¹⁹ A swi fani ni loko Xikwembu xi hi tshikile hi nga swi koti ku xi tiva, hi xi ambamba hi nga voni nchumu. Xi nyikile hina ni Vaathena xisekelo xo dyondza ha xona. Eka Varhoma 1:20 Pawulo endzhakunyana u tsarile a ku: “Hi mpfhuka misava yi tumbuluka, leswi nga vonakiki swa Xikwembu, ma nga matimba ya xona lama nga heriki ni vukwembu bya xona, swa vonaka swinene loko ku anakanyiwa mintirho ya xona.” Hikwalaho, hakunene Xikwembu a xi le kule ngopfu na hina loko hi lava ku xi kuma ivi hi dyondza ha xona.—Mintirho 17:27.

20. Swi va ntiyiso hi ndlela yihi leswaku hikwalaho ka Xikwembu “ha hanya, ha tshukatshuka, naswona, hi kona”?

²⁰ Ku tlangela ku fanele ku hi susumetela ku endla tano, hi laha Mintirho 17:28 yi ringanyetaka ha kona. Xikwembu xi hi nyike vutomi. Kahle-kahle, hi na leswi tlulaka vutomi lebyi olovaka hi ku twisisa ka leswaku murhi wu na vutomi. Hina, ni swiharhi leswo tala, hi na xivandla lexi tlakukeke xa vutomi xo kota ku famba-famba. Xana a swi hi tsakisi sweswo ke? Kambe Pawulo u yisa mhaka leyi emahlweni. Hi hanya tanihi swivumbiwa leswi tlhariheke leswi nga ni vumunhu. Byongo bya hina lebyi hi byi nyikiweke hi Xikwembu byi hi pfuna ku ehleketa, ku twisisa misinya ya milawu leyi anakanyiwaka kunene (yo fana ni vululami bya ntiyiso), ni ku langutela—ina, ku languta eku hetisekeni ka nkarhi lowu taka ka ku rhandza ka Xikwembu. Hi laha u nga swi tlangelaka ha kona, Pawulo u fanele a xiye leswaku leswi swi ta va swi tele leswaku vativi va filosofi va Vaepikuro ni Vasitoyika va swi amukela. Ku va pfuna, u tshahe van’wana va vabumabumeri va Magriki lava a va va tiva ni ku va xixima, vabumabumeri lava hi laha ku fanaka a va te: “Na hina hi va rixaka ra xona.”

21. Ku va ka hina rixaka ra Xikwembu swi fanele swi hi khumba hi ndlela yihi?

²¹ Loko vanhu va twisisa leswaku hi rixaka, kumbe vana va Xikwembu lexi Tlakukeke Swinene, hi leswi fanelaka ntsena eka vona ku languta eka xona ku kuma vukongomisi bya ndlela leyi ku fanelaka ku hanyiwa ha yona. U fanele ku hlamala xivindzi xa Pawulo, loko a yime endzhutini wa Acropolis. Hi xivindzi u anakanyisise leswaku Muvumbi wa hina entiyisweni hi lonkulu ku tlula xifaniso xihi na xihi lexi endliweke hi munhu, hambi ku ri lexi endliweke hi nsuku ni timhondzo ta ndlopfu lexi nga eParthenon. Hinkwerhu ka hina lava hi amukelaka marito ya Pawulo hi ku fanana hi fanele ku pfumela leswaku Xikwembu a xi fani ni xifaniso xihi na xihi lexi gandzeriwaka hi vanhu namuntlha.—Esaya 40:18-26.

22. Xana ku hundzuka ku katseka hi ndlela yihi eku amukeleni ka hina vululami?

²² Leyi a hi yinhla ya vutlhari ntsena leswaku munhu a yi amukela hi mianakanyo loko a ri karhi a ya emahlweni a hanya ku fana ni nkarhi lowu hundzeke. Pawulo u endle leswaku sweswo swi twisiseka eka ndzimana 30 leyi nge: “Hambi swi ri tano, Xikwembu xi tshikile minkarhi ya ku pfumala ku tiva yi hundza [ya ku anakanya leswaku Xikwembu xi fana ni xifaniso lexi nga pfuniki nchumu kumbe ya leswaku a xi ta amukela vugandzeri hi ku tirhisiwa ka xifaniso xo tano], kutani sweswi, ematikweni hinkwawo, xi lerisa vanhu leswaku va hundzuka hinkwavo.” Xisweswo, hi laha a tiyiseke ha kona eka ku dlayelela kakwe loku nga ni matimba, Pawulo u nyikele yinhla leyi hlamarisaka—ku hundzuka! Kutani loko hi langutisa eka Xikwembu ku kuma vululami bya ntiyiso, swi vula leswaku hi fanele ku hundzuka. Xana sweswo swi lava yini eka hina? Naswona Xikwembu xi ta nyikela vululami eka hinkwavo hi ndlela yihi?

[Nhlamuselo ya le hansi]

U Nga Hlamula Xana?

◻ I xiyimo xihi xa vukhongeri lexi Pawulo a xi kumeke eka Vaathena, naswona xiyimo lexi fanaka xi humelela hi ndlela yihi namuntlha?

◻ I tindlela tihi leti ha tona Xikwembu xi kuleke ku tlula swivumbeko hinkwaswo swa swikwembu leswi a swi gandzeriwa eka Vaathena va siku ra Pawulo?

◻ I mhaka yihi ya xisekelo ehenhleni ka ndlela leyi Xikwembu xi vumbeke rixaka ra vanhu ha yona leyi yi vulaka leswaku a ku fanele ku va ni vululami eka hinkwavo?

◻ Xana vanhu va fanele va hlamurisa ku yini eka vutivi bya vukulukumba bya Xikwembu?

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

Vululami Eka Hinkwavo—Mintirho, Ndzima 17

“16 Loko Pawulo a ha va langutela eAtena, moya wa yena wu tlhaveka swinene, loko a vona leswaku muti lowu, wu tele swikwembu swa swifaniso. 17 Hikokwalaho, loko a ri esinagogeni, a hlamulana ni Vayuda ni lava chavaka Xikwembu; kutani a endlisa sweswo ni le hubyeni ya muti masiku hinkwawo, a hlamulana ni lava va nga tshuka va va kona. 18 Kambe tintlhari tin’wana ta ntlawa wa Vaepikuro ni wa Sitoyika ti kanetana na yena; van’wana va ku: “Xana munhu loyi wo jakatseka, a lava ku hi byela yini ke?” Van’wana va ku: “Wonge i mudyondzisi wa ta swikwembu swin’wana”. A va vula sweswo, hikuva Pawulo a a va byela ta Yesu ni ta ku pfuka eku feni. 19 Kutani va n’wi teka, va ya na yena ehubyeni ya ‘Areyopago’, va ku: “Xana hi nga tiva dyondzo leyintshwa leyi a yi vulaka leswaku hi yihi xana ke? 20 Hikuva u fikisile timhaka leto hlamarisa etindleveni ta hina; hikokwalaho hi lava ku tiva leswaku hi leto yini.” 21 (Vaatena hinkwavo, ni vanhu va matiko man’wana lava endzeke ka vona, a va nga tirhi nchumu, loko ku nga ri ku rungulelana timhaka, kumbe ku yingisa tin’wana leta ha humelelaka.) 22 Kava loko Pawulo a yima ehubyeni ya ‘Areyopago’, a ku:

“Vavanuna va Atena, ndza swi vona leswaku, eka swilo hinkwaswo, mi vanhu va vukhongeri lebyikulu ngopfu. 23 Hikuva loko ndzi famba ndzi ri karhi ndzi languta tindhawu leti mi gandzelaka eka tona, ndzi kumile alitari laha ku tsariweke ka yona marito lama nge: ‘Eka Xikwembu lexi nga tiviwiki’! Sweswi ke, xilo lexi mi xi gandzelaka mi nga xi tivi, hi xona lexi ndzi mi tivisaka xona. 24 Xikwembu lexi nga endla misava ni hinkwaswo leswi nga ka yona, a xi tshami etitempeleni leti akiweke hi mavoko ya vanhu, leswi yi nga Hosi ya matilo ni misava; 25 naswona a xi tirheriwi hi mavoko ya vanhu, wonge hi loko xi nga pfumala nchumu; hikuva hi xona lexi nyikaka un’wana ni un’wana vutomi, ni ku hefemula, ni swilo hinkwaswo. 26 Hi munhu un’we, xi endlile tinxaka hinkwato ta vanhu leswaku ti eneta misava hinkwayo; xi va vekele tinguva leti xi ti hlawuleke khale, xi veka ni mindzilikana ya lomu va fanelaka ku tshama kona. 27 A swi ri leswaku va lava Xikwembu, ni leswaku kumbexana va nga xi ambamba, va xi kuma; hambi swi ri tano, a xi kule ni un’wana ni un’wana wa hina; 28 hikuva eka xona, ha hanya, ha tshukatshuka, naswona, hi kona, kukotisa leswi vabumabumeri van’wana va n’wina va nga vula va ku: ‘Na hina hi va rixaka ra xona’.

29 “Kutani leswi hi nga va rixaka ra Xikwembu, a hi fanelanga ku anakanya leswaku vukwembu byi nga fana ni swifaniso swa nsuku, kumbe swa silivere, kumbe swa ribye, swi nga swilo leswi vatliwaka hi vutlhari bya vanhu ni miehleketo ya vona. 30 Hambi swi ri tano, Xikwembu xi tshikile minkarhi ya ku pfumala ku tiva yi hundza, kutani sweswi, ematikweni hinkwawo, xi lerisa vanhu leswaku va hundzuka hinkwavo. 31 Hikuva xi vekile siku leri xi nga ta avanyisa misava eku lulameni ha rona, hi wanuna loyi xi n’wi hlawuleke; kutani xi kombisile vanhu hinkwavo ku tiya ka mhaka leyi hi ku pfuxa munhu loyi exikarhi ka vafi.”

[Bokisi leri nga eka tluka 7]

Vuako Hinkwabyo Byi Lo Vumbiwa

Hi 1980 Dr. John A. O’Keefe, wa NASA (National Aeronautics and Space Administration), u tsarile a ku: “Ndzi pfumelelana ni langutelo ra Jastrow ra leswaku vutivi bya tinyeleti bya manguva lawa byi kume vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku Vuako hinkwabyo byi vumbiwile kwalomu ka malembe ya khume ntlhanu ku ya eka makumembirhi ya tibiliyoni lama hundzeke.” “Ndzi swi kuma swi nyanyula swonghasi ku vona ndlela leyi vumbhoni bya Ntumbuluko . . . byi faneleke ku funghiwa erivaleni ha yona eka xin’wana ni xin’wana lexi hi rhendzeleke: maribye, tilo, magandlati ya xiya-ni-moya ni le ka milawu leyikulu swinene ya physics.”

[Bokisi leri nga eka tluka 9]

“Ndzavisiso Wa Adamu Na Evha”

Ehansi ka xihloko xexo, xihloko xa Newsweek hi ku komisa xi te: “Hi 1977 Richard Leakey muyimburi la nga ni ntokoto a te: ‘Ku hava na xivandla na xin’we laha munhu wa manguva lawa a velekiweke eka xona.’ Kambe sweswi vativi va switekela va voyamele eku pfumeleni hi ndlela yin’wana . . . ‘Loko swi lulamile, kutani a ndzi ta swi tiyisa hi mali, mianakanyo leyi i ya nkoka swinene,’ ku vula Stephen Jay Gould, mutivi wa swa ntumbuluko ni mutsari wa switsalwana wa Harvard. ‘Swi hi endla hi xiya leswaku swivumbiwa hinkwaswo swa vanhu, ku nga khathariseki ku hambana ka xivumbeko xa le handle, hakunene i swirho swa nchumu wun’we wa xiviri lowu nga na masungulo ya sweswinyana swinene endhawini yin’we. Ku na muxaka wa vumakwerhu bya ntivo-vutomi lebyi enteke swinene ku tlula leswi hi swi ehleketiseke swona.’”—January 11, 1988.