Tidyondzo Leti Humaka eMatsalweni: Amos 1:1–9:15
Ku Hohloka Ka Rixaka
“U TILUNGISELA e ku hlangana ni Šikwembu ša wena,” ku vula “Yehova, Šikwembu ša mav̌andla” eka tiko ra Israyele. (Amos 4:12, 13) Xivangelo hi xihi ke? Hi ku yengiwa hi rifuwo, Vaisrayele va rivele Nawu wa yena naswona a va ri na nandzu wo thyakisa tiko ra yena lero kwetsima hi swifaniso swa swikwembu, vunghwavava, ku halata ngati ni vukari.
Tanihi muprofeta wa Yehova, Amos wa yimisiwa leswaku a tivisa rungula ro tsundzuxa ku nga ri eka tiko ra yena n’wini ntsena ra Yuda kambe ngopfu-ngopfu emfun’weni wa le n’walungwini wa Israyele. U avanyisa Israyele hikwalaho ka mahanyelo ya yena yo tianerisa naswona u vhumba ku wa ka yena ko hetelela emavokweni ya matiko ya valala. Buku ya Amos, leyi kumbexana yi tsariweke exikarhi ka 829 B.C.E. na 804 B.C.E., yi nyikela vutlhari eka vuswikoti bya Xikwembu bya ku vona ka ha ri emahlweni makhombo lama taka, naswona yi nyikela switsundzuxo swin’wana leswi nga enkarhini.
Ku Lovisiwa Ka Valala Va Xikwembu Hi Ndzilo
Ku hava na un’we loyi a nga balekelaka ku avanyisa ka Xikwembu. Vona ndlela leyi leswi swi tikombeke swi ri ntiyiso ha yona eka matiko ya Damaska (Siriya), Gaza (Filista), Tiri, Edom, Amoni, Moab na Yuda! Yehova a ‘nge tlherisi’ voko ra yena eku lwisaneni na vona hi ku dyoha ka vona. Kambe ke, khombo ra vona leri vhumbiweke a ri tirhe ntsena ku kandziyisa ku avanyisa loku Israyele a langutaneke na kona hikwalaho ka ku hluleka ku hlayisa vuxaka bya ntwanano wa yena ni Xikwembu ni ku hlayisa milawu ya xona.—Amos 1:1–2:16.
Hlayisa xitsundzuxo xa Xikwembu. “Nḍi tiv̌ile ṅwina ntsena e šikari ka tinšaka hikwato ta misav̌a,” ku vula Yehova eka Israyele. (Amos 3:2) Hambi swi ri tano, ndlela ya vona ya vudyoho yi kombise ku delela vito ni vuhosi bya Xikwembu. Vo tala a va tiyimisele ku fuwa, va tshama emampfekempfekeni ya vukanganyisi va ri ni “yindlu ya v̌ušika ni yindlu ya šimumu,” leswi xaviweke hi mali ya vamakwavo. (Amos 3:15) Hi swikalo swa vukanganyisi, hi vutianakanyi va kanganyise swisiwana. Ku tshika ka vona vugandzeri bya ntiyiso a swi vula leswaku ku xupula ka Yehova a ku fikile. Hambi swi ri tano, ‘Yehova a a nga ta endla nchumu handle ka loko a wu paluxile eka malandza ya yena: Xisweswo, Amos u vhumba ku avanyisa ka Yehova ivi a va tsundzuxa a ku: ‘Tilulamiseleni ku hlangana ni Xikwembu xa n’wina.’—Amos 3:1–4:13.
Yehova I Nkutsulo
Xikwembu xi ta kombisa tintswalo eka lava va hundzukaka. “Nḍi lav̌eni, kutani mi ta hanya,” i xikhongotelo xa Yehova eka Israyele. (Amos 5:4) “V̌engani le’ŝo biha, mi ranḍa le’ŝinene.” (Amos 5:15) Hambi swi ri tano, marito yo tano, ma honisiwa. Vagwinehi va lave ku ya eBethele ni le Gilgal, swivindzi swa vugandzeri bya swifaniso, va ya nyikela kona magandzelo eka swikwembu swa mavunwa. (Amos 5:26; 1 Tihosi 12:28-30) Eswitshan’wini swa manyunyu leswi endliweke hi timhondzo ta tindlopfu, vadyohi lava tianerisaka va kukutlela vhinyo leyi pyopyaka ivi va tikorwisa hi swakudya ni mafurha leswi hlawulekeke. (Amos 5:11; 6:4-6) “Siku ra Yehova” ra ta, naswona Xikwembu xi hlambanyele ku lovisiwa ka Israyele “hi moya wa [xona].” (Amos 5:18; 6:8) Yehova u ta pfuxa tiko leswaku ri tshikilela Israyele ivi ri n’wi yisa evuhlongeni.—Amos 5:1–6:14.
Chava Yehova, hayi vakaneti. Ku lovisiwa ka Israyele a ku ta tisiwa hi ntungu wa tinjiya kumbe ndzilo lowu hisaka xin’wana ni xin’wana. Amos u kombele Xikwembu hikwalaho ka Israyele, kutani “Yehova a ṭhika mhaka yoleyo” ehenhla ka ku avanyisa ka yena, kutani a ku endliwanga hi ndlela leyi. Hambi swi ri tano, ku fana ni muaki loyi a pimaka vuandlalo lebyi dzimeke bya khumbi hi ngoti, Yehova ‘a nga ka a nga endli ku rivalela kun’wana’ eka Israyele. (Amos 7:1-8) Tiko ri fanele ku herisiwa. Hi ku hlundzukisiwa hi rungula ra muprofeta, Amatsiya, muprista wa vugandzeri bya rhole, hi mavunwa u hehla Amos hi vuhomboloki ivi a n’wi lerisa ku ‘tsutsumela etikweni ra Yuda ivi a nga ha endli ku profeta kun’wana’ eBethele. (Amos 7:12, 13) Xana Amos u tsemeka nhlana ke? E-e! Handle ko chava u vhumba rifu ra Amatsiya ni khombo ra ndyangu wa yena. Tanihi leswi mihandzu yi hlengeletiwaka hi nkarhi wa ntshovelo, xisweswo i nkarhi wa Yehova wo sengisana na Israyele. A ku nga vi na ku baleka.—Amos 7:1–8:14.
Ku ni ntshembo eka lava va tshembaka Yehova. ‘Ndzi nga ka ndzi nga lovisi yindlu ya Yakobo hi laha ku heleleke,’ ku vula Yehova. Ka ha ri ni ntshembo eka van’wana va vana va Yakobo kambe hayi eka vadyohi. Ku lovisiwa ka vona ku tiyile. Kambe ke, Yehova u ta ‘hlengeleta vabohiwa’ va Israyele nakambe.—Amos 9:1-15.
Tidyondzo ta namuntlha: Lava va tiendlaka valala va Xikwembu va ta avanyisiwa va faneriwa hi rifu. Hambi swi ri tano, mani na mani loyi a hlayisaka rungula ra xitsundzuxo ra Xikwembu ro hundzuka u ta amukela tintswalo ta Yehova ivi a ya emahlweni a hanya. Loko hi chava Xikwembu, a hi nge va pfumeleli vakaneti va hi hambukisa eku endleni ku rhandza ka xona.
[Bokisi leri nga eka tluka 22]
TINDZIMANA TA BIBELE LETI KAMBISISIWEKE
○ 1:5—Miti ya khale a yi ri ni makhumbi lama tlakukeke ni tinyangwa letikulu. Ku lotlela tinyangwa leti, tiphuphu leto leha leti endliweke hi nsimbhi kumbe bronze a ti ti goga hi le ndzeni. ‘Ku tshova phuphu ya Damaska’ a swi vula leswaku ntsindza wa Siriya a wu ta wela eka Vaasiriya. A swi ta va onge hi loko tinyangwa ta wona ta muti a ti nga ta lotleriwa hikwalaho ka leswi tiphuphu ta tona ti tshoviweke.—2 Tihosi 16:8, 9.
○ 4:1—Vavasati lava rhandzaka mampfekempfeke lava tshamaka eSamariya a ku vulavuriwa ha vona tanihi “mantŝele ya Bašan.” Madyelo ya Baxan lama fuweke ma pfunetile eku humeseni ka ku tswala lokunene ka swiharhi. (Deuteronoma 32:14; Ezekiel 39:18) “Mantŝele ya Bašan” lama ya vutianakanyi entiyisweni ma susumetele “tihosi,” kumbe vavanuna va wona, ku tekela swisiwana mali leswaku va ta tata “tindlu le’ti bombisiweke hi timhonḍo ta tindlopfu” ta vona vini. (Amos 3:15) Kambe ke, swiendlo swo tano swi vange ku xupuriwa hi Xikwembu.
○ 4:6—Marito lama nge ‘ku basa ka meno ma hlamuseriwa hi marito lama fanaka lama nge ‘ku navela ka xinkwa.’ Xisweswo ma humelela ku kombetela eka nkarhi wa ndlala, nkarhi lowu meno a ma basile hikwalaho ka leswi a ku nga ri na nchumu xo xi dya. Entiyisweni, Yehova u phofule ku nga amukeli ka yena ka vuhosi bya mfumo-swivongo swa khume lebyi phahlaka swikwembu hi ku rhumela ndlala etikweni, tanihi laha a tsundzuxeke ha kona khale ka ha ri emahlweni. (Deuteronoma 28:48) Hambi swi ri tano, marito lama kumbe man’wana ya ku avanyisa ka Xikwembu a ma fikelelanga timbilu ta vanhu lava va tshovaka ntwanano.—Amos 4:6, 8-11.
○ 5:2—Loko Amos a phofule vuprofeta bya yena, vanhu kun’we ni tiko ra Israyele a va nga si tshama va lawuriwa ni ku tekiwa hi mfumo wumbe. Xisweswo, va munhuhatiwe tanihi wanhwana. Kambe ke, hi malembe ma nga ri mangani ntsena, wanhwana Israyele a a ta wela eka Vaasiriya ivi a “[yisiwa] e v̌ukhumbini, halahaya ka Damaska.” (Amos 5:27) Kutani Amos wa tiyiseka hi ku lovisiwa ka Israyele hikwalaho ka ku nga tshembeki ka yena lerova a ku hlamusela tanihi loku ana se ku endlekeke.
○ 7:1—“[Byanyi] le’byi nga kutleriwa hosi” kumbexana byi kombetela eka muthelo kumbe ndzuvo leswi hlengeletiweke hi hosi ku lunghiselela swakudya swa swifuwo ni masocha ya yona. Muthelo wa hosi a wu fanele ku rhanga wu hakeriwa, lowu endzhaku ka wona vanhu a va kota ku kuma “byanyi,” kumbe swimilana, leswaku va swi tirhisa vona vini. Kambe emahlweni ka ku va va endla tano, tinjiya ti tile ivi ti dya swimilani leswi swintshwa.
○ 8:2—Mihandzu ya ximumu a yi rholeriwa eku heleni ka nguva ya ntshovelo. Ku hela ka lembe ra vurimi xisweswo ku fanekisele leswaku Israyele a a fikelele makumu ya yena. “A nḍi nga ha ṭhami nḍi v̌a riv̌alela,” ku vula Yehova. Tiko a ri fike eku hetisiseni ka ku avanyisa ka yena.
○ 9:7—Hikwalaho ka vakokwa wa vona lava tshembekeke, Yehova u hlawule Vaisrayele, a ntshunxa vatata wa vona evuhlongeni bya Egipta, ivi a va tisa eKanana. Kambe a va nga ri na xisekelo xa ku tikukumuxa ehenhleni ka leswi, hikuva vuhomboloki bya vona byi va nyike xiyimo lexi fanaka ni xa Vakuš. (Ringanisa Varhoma 2:25.) Hi ku fanana ku ntshunxiwa aEgipta a ku nga ha ri xitiyisekiso xa ku amukeriwa loku yaka emahlweni ka Xikwembu ku tlula ntiyiso wa leswaku Vafilista ni Vasiriya a va tshama etindhawini tin’wana ematshan’wini ya swivandla swa vona swo sungula. Ku va vatukulu va vapatriarka lava tshembekeke a ku nga ta va ponisa Vaisrayele. Xiyimo lexi amukelekaka eka Xikwembu xi titshege hi ku fambisana ni ku rhandza ka xona.—Amos 9:8-10; Mintirho 10:34, 35.