Xana Swa Boha Leswaku Hi Va Ni Matsalwa Yo Sungula?
MALEMBE ya 3 500 lama hundzeke, wanuna la kuleke wa le Middle East u hlengelete matimu ya misava ku fikela enkarhini wa yena. Ntirho wolowo, lowu wu vumbeke tibuku ta ntlhanu to leha, wu fanele wu ve ni matshalatshala lamakulu. Wanuna loyi a a ri ni malembe lama tlulaka 80 hi vukhale loko a sungula ntirho wa yena. Yena ni rixaka ra yena a va kalanga va va ni kaya laha va tshamiseke eka rona kambe a va suka endhawini yin’wana va ya eka yin’wana eMananga ya Sinayi. Hambi swi ri tano, eku heteleleni leswi wanuna yoloye la kuleke a swi tsaleke swi ve xiphemu xa buku ya xiviri ya nkoka lowukulu leyi misava yi yi tiveke.
Wanuna yoloye a a ri Muxe, loyi Xikwembu xi n’wi nyikeke lunghelo ro rhangela rixaka ra yena ra Israyele ku huma evuhlongeni etikweni ra Egipta. Tibuku ta ntlhanu leti a ti tsaleke namuntlha ti tiviwa tanihi Pentateuch, xiphemu xo sungula xa Bibele leyo Kwetsima. Muxe a a kongomisiwa hi moya wa Xikwembu lowo kwetsima, kumbe matimba lama tirhaka. Hikwalaho, hambi ku ri namuntlha hi nga kuma mpfuno lowukulu wa munhu hi xiyexe hi ku hlaya matsalwa ya yena. Kambe minkarhi yin’wana vanhu va vutisa. ‘Xana hakunene hi nga ma tshemba marito ya Muxe ni vatsari van’wana va Bibele? Xana hi na wona matsalwa ya vona yo sungula? Loko swi nga ri tano, ku humelele yini hi wona? Naswona hi nga tiyiseka njhani leswaku leswi nga Bibeleni hi leswi vatsari eku sunguleni va swi tsaleke?’
Minchumu Yo Tsalela
Ku ni swivangelo swo tala swo tshemba leswaku Bibele a yi cincanga hi ntikelo ku sukela loko yi tsariwile ro sungula. Ina, a hi na wona matsalwa yo sungula ya vatsari va Bibele. Kambe entiyisweni a hi fanelanga hi langutela ku va na matsalwa wolawo. Ha yini? Hikwalaho ka minchumu leyi a ma tsariwe eka yona, mikhuva yin’wana ya Vayuda va khale ni Matimu ya minkarhi ku sukela loko ya tsariwile.
Xo sungula, xiya minchumu yo tsalela. Swilo swin’wana swa ha ri kona leswi tsariweke loko Bibele yi ri karhi yi hlengeletiwa. Kambe swo tala swa leswi a swi tsariwe eribyeni kumbe evumbeni, leswi a swi ta tshama minkarhi yo leha. Hambi swi ri tano, swi vonaka onge Bibele eku sunguleni a yi tsariwe eka xilo xin’wana lexi a xi hatla ku onhaka. Hi xikombiso, matsalwa man’wana ya mutsari wa Bibele Yeremiya ya hisiwe hi Hosi Yoyakimi. (Yeremia 36:21-31) Swiphambarhele swa maribye kumbe swa vumba a swi nga ta va swi onhiwe hi ku olova hi ndlela yoleyo.
Kutani ke, i minchumu yihi yo tsalela leyi tirhisiweke hi vatsari va Bibele? Ina, “Muxe a dyondzisiwa vutlhari hinkwabyo bya Vaegipta,” naswona nchumu wo tsalela lowu a wu toloveleke ngopfu aEgipta a ku ri papirasi. (Mintirho 7:22) Hikwalaho, kumbexana Muxe u tsalele eka nchumu lowu wo onhaka. Nchumu wun’wana wo tsalela eka wona lowu a wu toloveleke ngopfu eMiddle East a ku ri dzovo ra swihari—dzovo ro tlhuvutsiwa kumbe dzovo. Kumbexana Yeremiya a a tsale edzobyeni. I dzovo kumbe papirasi leswi swi nga ha vaka swi tshwile loko hosi Yoyakimi a cukumetele buku yo songiwa ya Yeremiya endzilweni.
Ina, eka maxelo yo hisa yo oma ya Egipta, matsalwa yo tala ya papirasi ya tshame ku ringana magidi ya malembe. Kambe sweswo a swi talanga. Hakanyingi, papirasi ni dzovo swi onhaka hi ku olova. Mudyondzi Oscar Paret u ri: “Minchumu leyi yo tsalela eka yona ha yimbirhi yi na ntikelo wo fana hi ku tsindziyela, wo hlaseriwa hi ndzhongo, ku kurha ni swivungu swo hambana-hambana. Ha yi tiva hi ku ya hi ntokoto wa siku rin’wana ni rin’wana ndlela leyi phepha hambi ku ri dzovo ro tsindziyela swi onhakaka hi ku olova ha yona ehandle emoyeni kumbe endlwini leyi tsakamaka.”
Le Israyele wa khale, laha tibuku to tala ta Bibele ti humesiweke kona, maxelo a ma nga lulamelanga ku hlayisa matsalwa. Hikwalaho, kumbexana matsalwa yo tala yo sungula ya Bibele ya nyamalarile khale. Hambi loko ya nga nyamalalanga, ku na mukhuva wun’wana wa Vayuda lowu endlaka swi kanakanisa leswaku a ma ta va ma ponile ku ta fika esikwini ra hina. Hi wihi mukhuva wolowo?
Ku Celeriwa Ka Matsalwa
Hi 1896 mudyondzi la ngundzuvanyeke genizah ya le Cairo u kume matsalwa ya 90 000 lama cinceke dyondzo ya matimu ya le Middle East hi laha ku heleleke. Xana genizah i yini? Naswona xana leswi swi yelana njhani ni matsalwa yo sungula ya Bibele?
Genizah i kamara leri Vayuda va minkarhi ya khale a va veka matsalwa lama onhakeke hi ku tirhisiwa ngopfu. Paul E. Kahle wa tsala: “Vayuda a va tala ku veka mihlovo hinkwayo ya minchumu leyi tsariweke ni leyi gandlisiweke eka makamara yo tano lawa a ma ri emasinagogeni kumbe ekusuhi na wona; a ti nga vekeriwanga ku yisiwa endlwini yo hlayisela tibuku ta matimu, kambe a ti ta tshama kwalaho handle ko kavanyetiwa ku ringana nkarhi wo karhi. Vayuda a va chava leswaku matsalwa yo tano lawa ya nga ha vaka ya ri ni vito ra Xikwembu ya nga nyamisiwa hi ku tirhisiwa hi ndlela leyo biha. Kutani matsalwa yo tano—ni lawa eminkarhini ya le ndzhaku ma gandlisiweke—a ma tekiwa nkarhi na nkarhi ma yisiwa endhawini leyi hlawuriweke ivi ma celeriwa, ma herisa xisweswo. Swi endlekile leswaku Cairo Geniza yi rivariwa kutani leswi nga endzeni ka yona swi pona khombo ra Tigeniza tin’wana.”—The Cairo Geniza, tluka 4.
A ku ta vuriwa yini loko matsalwa yo sungula ya Bibele a ya ponile ku fikela enkarhini lowu mukhuva lowu wu humeleleke ha wona? Handle ko kanakana, matsalwa lawa a ya ta va ya onhakile hi ku tirhisiwa naswona a ya ta va ya celeriwile.
Swiendlakalo Swa Matimu
Loko ku xiyiwa leswi swi nga ha vaka swi humelerile eka matsalwa ya khale ya Bibele, mhaka yo hetelela leyi faneleke ku tsundzukiwa i matimu ya matiko ya Bibele. Hi xikombiso, xiya leswi humeleleke hi tibuku teto leti tsariweke hi Muxe wanuna la kuleke. Ha byeriwa: “Kute loko Muše a hetile ku ṭsala marito ya nawu lowu e bukwini, a lerisa v̌a-Levi lav̌a rwalaka areka ya ntwanano wa Yehova, a ku: Tekani buku leyi ya nawu, mi yi veka kusuhi ni areka ya ntwanano wa Yehova, Šikwembu ša ṅwina.”—Deuteronoma 31:24-26.
Areka ya ntwanano a yi ri xifuva xa xifaniso xo kwetsima xo fanekisela vukona bya Xikwembu exikarhi ka Vaisrayele. Yi yisiwe eTikweni leri Tshembisiweke (kun’we ni matsalwa ya Muxe), laha yi vekiweke etindhawini to hambana-hambana. Yi tekiwe hi Vafilista hi nkarhi wo leha. Endzhakunyana, Davhida hosi ya Israyele u tlherisele areka eYerusalema, naswona eku heteleleni yi vekiwe etempeleni leyi Hosi Solomoni a yi akeke kwalaho. Kambe Hosi Ahaziya u ake altari ya vuhedeni etempeleni naswona eku heteleleni u yi pfarile. Hosi Manase u yi tate hi vugandzeri bya vuhedeni.
Hi nkarhi wolowo, ku humelele yini hi areka ya ntwanano na hi matsalwa ya Muxe? A hi swi tivi, kambe yan’wana ya wona ya lahlekile. Hi nkarhi wa Hosi Yosiyasi, vatirhi va le tempeleni handle ko swi langutela va kume “buku ya nawu,” kumbexana buku ya xiviri leyi tsariweke hi Muxe. (2 Tihosi 22:8) Swo tala swa leswi a yi ri na swona eku sunguleni a swi nga tiviwi hi hosi naswona ku hlayiwa ka moya wa yona ku tise mpfuxeto lowukulu wa moya.—2 Tihosi 22:11–23:3.
Endzhaku ka rifu ra Yosiyasi, vanhu va Yuda nakambe va ve lava nga tshembekiki naswona eku heteleleni va yisiwe eBabilona. Tempele yi herisiwile, naswona xin’wana ni xin’wana xa nkoka lexi a xi ri eka yona xi yisiwe eBabilona. A ku na rhekhodo leyi hlamuselaka leswi humeleleke eka Areka kumbe ebukwini ya nkoka leyi kumiweke enkarhini wa Yosiyasi hi nkarhi wolowo. Hambi swi ri tano, endzhaku ka malembenyana, loko Vayuda vo tala va tlhelele etikweni ra vona va khutaziwe ku pfuxeta Yerusalema ni ku vuyetela vugandzeri bya ntiyiso, muprista Ezra ni van’wana a va hlayela “buku ya milawu ya Muše” erivaleni. (Nehemia 8:1-8) Hikwalaho, a ku ri na tikopi ta matsalwa yo sungula. Xana a ti huma kwihi?
Ku Kopiwa Ka Rito Ra Xikwembu
Muxe u vhumbe nkarhi lowu Israyele a ri ta fumiwa hi hosi kutani a rhekhoda xileriso lexi xa nkoka: “Kutaku loko a ṭhamisile šiluv̌elweni ša v̌uhosi bya yena, u ta tiṭalela e bukwini e nawu lowu, hi laha ingi wu ṭariwile bukwini leyi ṭhamaka ni v̌aprista ni v̌a-Levi.” (Deuteronoma 17:18) Hikwalaho, tikopi tin’wana ta matsalwa a ti ta endliwa.
Eku heteleleni ku kopiwa ka Matsalwa ku hundzuke ntirho eIsrayele. Entiyisweni, Psalma 45:1 yi ri: “Ririmi ra nga i peni ya muṭsari l’a tlhariheke.” Vakopi vo tanihi Xafani na Sadoki va vuriwe hi mavito. Kambe mukopi wo tiveka ngopfu wa le minkarhini ya khale a ku ri Ezra, loyi nakambe a pfuneteke hi matsalwa yo sungula ya va Bibele. (Ezra 7:6; Nehemia 13:13; Yeremia 36:10) Hambi loko swiphemu swo hetelela swa Bibele a swa ha tsariwa, tibuku toleto leti hetiweke a ti tsariwile no hangalasiwa.
Loko Yesu Kriste a ha ri emisaveni, tikopi ta Matsalwa ya Xiheveru (Genesa ku ya ka Malakia) a ti kumeka ku nga ri eYerusalema ntsena kambe ni le masinagogeni ya Galeliya. (Luka 4:16, 17) Phela, eBeriya ya le kulenyana eMakedoniya, Vayuda va mianakanyo leyinene a va swi kota ku kambisisa ‘Matsalwa siku ni siku’! (Mintirho 17:11) Ku tlula kwalaho namuntlha ku ni tikopi ta matsalwa ya tibuku ta Bibele leti tsariweke emahlweni ka ku velekiwa ka Yesu ta 1 700, kun’we ni tin’wana ta 4 600 ta leti hlengeletiweke hi vadyondzisiwa va yena (Matewu ku ya ka Nhlavutelo).
Xana tikopi a ti pakanisa? Ina, hakunene. Vakopi va vutshila va Matsalwa ya Xiheveru (lama vuriwaka Sopherim) a va karhateka swinene hi ku papalata swihoxo swihi na swihi. Leswaku va kambisisa ntirho wa vona, a va hlaya marito ni maletere ya tsalwa rin’wana ni rin’wana leri a va ri kopa. Hikwalaho, Yesu, muapostola Pawulo ni van’wana lava hakanyingi a va tshaha vatsari va khale va Bibele a va vanga na ku kanakana hi ku pakanisa ka tikopi leti va ti tirhiseke.—Luka 4:16-21; Mintirho 17:1-3.
Ina, vakopi va Vayuda ni vakopi va le ndzhakunyana va Vakriste a va swi endla swihoxo. Swihoxo a swi nghena, kambe tikopi to tala leti ta ha kumekaka ti hi pfuna ku lavisisa swihoxo leswi. Njhani? Ina, vakopi vo hambana-hambana va endle swihoxo swo hambana-hambana. Hikwalaho, hi ku pimanisa ntirho wa vakopi vo hambana-hambana, hi nga vona swihoxo swa vona swo tala.
Mhaka Leyi Ha Yona Hi Tiyisekaka
Hi 1947 handle ko swi langutela ku kumiwe matsalwa man’wana ya khale lama songiweke emabakweni ya le kusuhi ni Lwandle leri Feke. Matsalwa lawa ya songiweke ya kombe ndlela leyi ku kopiwa ka Matsalwa lawa a ku pakanisa ha yona. Exikarhi ka matsalwa lama songiweke a ku ri na kopi ya Bibele ya Esaya ya kwalomu ka gidi ra malembe hi vukhale ku tlula tsalwa rihi na rihi leri a ri kumeka emahlweni. Hambi swi ri tano, ku pimanisa ku kombe leswaku ku hambana loku nga kona exikarhi ka matsalwa ya le ka Lwandle leri Feke ni tikopi ta le ndzhaku a ko va swilonyana swo fana ni mavekelo ya marito na ririmi. Nhlamuselo ya tsalwa a yi nga cincanga endzhaku ka malembe ya gidi yo kopiwa! Malunghana ni buku ya Matsalwa ya Xiheveru, mudyondzi William Henry Green u swi kotile ku vula a ku: “Swi nga ha vuriwa hi ku ntshunxeka leswaku a ku na ntirho wun’wana wa khale lowu hundzisiweke hi ku pakanisa ko tano.” Marito lama fanaka ya vuriwile eka ku pakanisa ka ku hundzisiwa ka Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki.
Ina, swi nga tsakisa ku kuma buku ya ntiyiso leyi Muxe kumbe Esaya a yi tsaleke. Kambe entiyisweni a swi bohi leswaku hi va ni matsalwa yo sungula. Xilo xa nkoka a hi buku kambe vundzeni bya yona. Naswona hi hlori, ku nga khathariseki malembe xidzana yo tala lama hundzeke ya vukari ni ku kopiwa ko tala ni ku kopiwa nakambe, hi nga ha tiyiseka leswaku Bibele ya ha ri ni rungula leri kumiweke eka matsalwa wolawo ya khale yo sungula. Hikwalaho, mhaka leyi ya Matsalwa yi kombise ntiyiso: “Vanhu hinkwavo va fana ni byanyi, ni ku saseka ka vona ku fana ni xiluva xa nhova. Byanyi bya vuna, ni xiluva xi wela hansi, kambe Rito ra [Yehova] ri tshama hi laha ku nga heriki.”—1 Petro 1:24, 25.