Xana Buku Leyi Yi Ponise Ku Yini?

Matsalwa ya khale ma ve ni valala va ntumbuluko—ndzilo, ndzhongo, nkurhe. Bibele a yi nga sirhelelekanga eka makhombo yo tano. Matimu ya ndlela leyi yi poneke minhlaselo leyikulu ha yona ivi yi va buku leyi kumekaka hinkwako emisaveni, hi lama xiyekaka exikarhi ka matsalwa ya khale. Matimu wolawo ma fanele ku tekeriwa swinene enhlokweni.

VATSARI va Bibele a va nga kovotlanga marito ya vona eribyeni; naswona a va nga ma tsalanga eswiphepherheleni swa vumba leswi nga fayekiki. Hi ku ya hi vumbhoni lebyi nga kona, a va tsala marito ya vona eka swilo leswi onhakaka—xitheve (lexi a xi lukiwa hi ximilana xa le Egipta lexi vitaniwaka hi vito rero) ni madzovo (ya swiharhi).

Xana ku endleke yini hi matsalwa yo sungula? Ma fanele ma love khale, vunyingi bya wona eIsrayele wa khale. Xidyondzi Oscar Paret wa hlamusela: “Swilo leswi swo tsalela eka swona [xitheve ni dzovo] haswimbirhi swi onhiwa hi ku olova hi ndzhongo, nkurhe ni swivungu swo hambana-hambana. Hi swi tiva kahle leswaku phepha, hambi ku ri dzovo ro tiya, ri nga onheka hi ku olova loko ri biwa hi moya kumbe ri ri endhawini yo tsakama.”¹

Kutani loko matsalwa yo sungula ma nga ha ri kona, xana marito ya vatsari va Bibele ma ponise ku yini ku ta fikela esikwini ra hina?

Ku Hlayisiwa Hi Vakopi Va Rixaladza

Endzhakunyana ka loko matsalwa yo sungula ma tsariwile, tikopi leti tsariweke hi voko ti sungule ku endliwa. Ku kopa Matsalwa kahle-kahle wu ve ntirho lowu thwaseriweke eIsrayele wa khale. (Ezra 7:6; Pisalema 45:1) Kambe tikopi ta kona na tona a ti tsaleriwe eka swilo leswi onhakaka. Eku heteleleni a ti fanele ti siviwa hi tikopi tin’wana leti tsariweke hi voko. Loko matsalwa yo sungula ma nga ha ri kona, a ku tshembiwe tikopi leti loko ku tsariwa matsalwa endzhaku. Ku kopa matsalwa i ndlela leyi tirhisiweke hi malembe-xidzana yo tala. Xana swihoxo swa vakopi eka malembe-xidzana yo tala swi ri cince swinene rungula ra Bibele? Vumbhoni a byi kombi tano.

Vakopi lava thwaseke a va tinyiketerile swinene. A va ma xixima swinene marito lawa a va ma kopa. Nakambe a va ri ni rixaladza. Rito ra Xiheveru leri hundzuluxeriweke ri va “mukopi” i so·pherʹ, leri vulaka ku hlayela kutani u tsala. Ku kombisa ndlela leyi vakopi a va pakanisa ha yona, xiya Vamasorete.a Malunghana na vona, xidyondzi Thomas Hartwell Horne wa hlamusela: “A va . . . kumisisa leswaku hi rihi letere ra le xikarhi ra Pentateuch [tibuku to sungula ta ntlhanu ta Bibele], hi xihi xivulwana xa le xikarhi xa buku yin’wana ni yin’wana, ni leswaku letere rin’wana ni rin’wana ra tinhlanga [ta Xiheveru] ri humelela kangani eMatsalweni hinkwawo ya Xiheveru.”³

Xisweswo, vakopi va vutshila a va tirhisa tindlela to tala to kambisisa ntirho wa vona. Leswaku va nga siyi ni letere ni rin’we eka rungula ra Bibele, a va nga hlayeli marito lama kopiweke ntsena, kambe a va hlayela ni maletere ya kona. Xiya vukheta lebyikulu lebyi ntirho lowu a wu lava byona: Hi ku ya hi xiviko a va landzelerisisa maletere ya 815 140 ha rin’we-rin’we eMatsalweni ya Xiheveru!⁴ Ku tikarhata ko tano lokukulu ku endle leswaku ntirho wa vona wu va lowu pakanisaka swinene.

Hambiswiritano, vakopi lava a va swi endla swihoxo. Xana byi kona vumbhoni lebyi kombaka leswaku rungula ra Bibele a ri cincanga, hambileswi ri kopiweke hi ku phindha-phindha hi malembe-xidzana yo tala?

Xivangelo Lexi Tiyeke Xa Ku Yi Tshemba

Ku ni xivangelo lexi twalaka xo kholwa leswaku Bibele yi fike enkarhini wa hina ya ha ri leyi pakanisaka. Vumbhoni bya kona byi kumeka ematsalweni lama tsariweke hi voko—ya kwalomu ka 6 000 ya Matsalwa hinkwawo ya Xiheveru kumbe swiphemu swa wona, ni ya kwalomu ka 5 000 ya Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki. Exikarhi ka wona ku ni tsalwa ra Matsalwa ya Xiheveru leri tshuburiweke hi 1947 leri kombisaka ndlela leyi ku kopiwa ka Matsalwa a ku pakanisa ha yona. Ku sukela kwalaho ri vuriwe “tsalwa lerikulu eka hinkwawo lama tshuburiweke eminkarhini ya namuntlha.”⁵

Loko a ri karhi a risa mintlhambi ya yena eku sunguleni ka lembe rero, murisi lontsongo wa le Bedouin u kume bako ekusuhi ni Lwandle leri Feke. Endzeni ka rona u kume makhuwana yo hlayanyana, laha vunyingi bya wona a ma nga ri na nchumu. Hambiswiritano, eka khuwana rin’wana, leri a ri lemiwile swinene, u kume tsalwa-songwa ra dzovo leri a ri phutseriwe kahle hi nguvu, ri ri ni buku hinkwayo ya Bibele ya Esaya. Tsalwa-songwa leri a ri hlayisiwe kahle, leri se a ri hlakarile a ri tikomba ri rhungeleriwile. Murisi loyi lontsongo a nga swi lemukanga leswaku tsalwa-songwa ra khale leri a a ri khomile a ri ta hetelela ri koke mianakanyo ya misava hinkwayo.

Xana i yini lexi a xi hlawulekile swonghasi hi tsalwa leri? Hi 1947, matsalwa lama heleleke ya Xiheveru ya khale swinene lama a ma kumeka a ma ri ya kwalomu ka lembe-xidzana ra vukhume C.E. Kambe tsalwa-songwa leri a ri ri ra lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E.b—ri siya laman’wana hi malembe yo tlula gidi.c Swidyondzi a swi tiyimisele swinene ku kuma leswaku tsalwa-songwa leri a ri ri njhani loko ri ringanisiwa ni matsalwa lama endliweke endzhaku swinene.

Eka nkambisiso wun’wana, swidyondzi swi teke ndzima 53 ya Esaya leyi kumekaka eka Tsalwa-songwa ra Lwandle leri Feke swi yi ringanisa ni rungula ra Vamasorete leri humesiweke malembe ya gidi endzhaku. Buku leyi nge A General Introduction to the Bible, yi hlamusela vuyelo bya nkambisiso lowu, yi ku: “Eka marito ya 166 lama nga eka Esaya 53, ko va ni maletere ya khume-nkombo ntsena lama nga ni xihinga. Eka khume ra maletere lawa, xihinga xa kona ko va mapeletelo, leswi nga wu khumbiki mongo wa mhaka. Eka maletere man’wana ya mune, xihinga xa kona i ku cincanyana ka mavekelo, tanihi mahlanganisi. Eka maletere laman’wana manharhu, xihinga xa kona ko va rito leri nge ‘vonakala,’ leri nga lo engeteriwa eka ndzimana 11, naswona mongo a wu khumbeki ngopfu. . . . Xisweswo, eka ndzima yin’we leyi nga ni marito ya 166, ko va ni rito rin’we (maletere manharhu) leri nga ni xihinga endzhaku ka malembe ya gidi yo kopa—naswona rito leri a ri wu cinci ngopfu mongo wa ndzimana.”⁷

Profesa Millar Burrows, loyi a tirhaneke ni matsalwa-songwa hi malembe yo tala, loko a kambisisa leswi ma swi tameleke, u gimete hilaha ku fanaka a ku: “Ku hambana ko tala loku nga kona exikarhi ka . . . tsalwa-songwa lera ha ku kumiwaka ra Esaya ni rungula ra Vamasorete ku nga hlamuseriwa tanihi swihoxo leswi endliweke loko ri kopiwa. Handle ka sweswo, ra pfumelelana swinene hinkwaro ka rona, ni rungula ra matsalwa ya khale. Ku pfumelelana ko tano ka matsalwa ya khale swinene i vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku rungula hinkwaro leri hi nga na rona ri pakanisile.”⁸

“Vumbhoni lebyi tiyeke” byi nga nyikiwa ni hi ku kopiwa ka Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki. Hi xikombiso, ku tshuburiwa ka Codex Sinaiticus hi lembe-xidzana ra vu-19, ku nga tsalwa ra dzovo ra lembe-xidzana ra vumune C.E., swi pfune ku tiyisekisa ku pakanisa ka Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki lama humesiweke endzhaku ka malembe-xidzana yo tala. Xiphemu xa xitheve xa Evhangeli ya Yohane, lexi kumiweke emugangeni wa Faiyūm, le Egipta, i xa le ku sunguleni ka lembe-xidzana ra vumbirhi C.E., malembe lama nga ehansi ka 50 endzhaku ko tsariwa ka lero sungula. A xi fuhlekiwe malembe-xidzana yo tala esaveni ro oma. Rungula ra kona ri twanana ni leri kumekaka ematsalweni ya le ndzhaku swinene.⁹

Xisweswo vumbhoni lebyi byi tiyisa leswaku vakopi a va pakanisa hakunene. Hambiswiritano swihoxo swona a va swi endla. Ku hava tsalwa ni rin’we leri nga riki na xihoxo—hambi ku ri Tsalwa-songwa ra Esaya ra Lwandle leri Feke. Kambe swidyondzi swi kote ku lemuka lomu rungula ri hambanaka kona ni lera khale ivi swi ri lulamisa.

Ku Lulamisa Swihoxo Swa Vakopi

A hi nge vanhu va 100 va komberiwe ku kopa tsalwa ro leha hi voko. A swi kanakanisi leswaku vakopi van’wana a va ta endla swihoxo. Hambiswiritano, a va nga ta endla swihoxo swo fana hinkwavo. Loko wo teka tikopi leti ta 100 hinkwato ivi u ti ringanisa hi vukheta lebyikulu, a wu ta kota ku vona swihoxo ivi u kumisisa rungula leri nga rona ra tsalwa ro sungula, hambiloko u nga si tshama u ri vona.

Hi ku fanana, vakopi va Bibele a va nga endli swihoxo swo fana hinkwavo. Leswi se ku nga ni magidi ya matsalwa ya Bibele lama ku nga tirhisiwaka wona enkambisisweni wo ringanisa matsalwa, swidyondzi swa rungula swi kote ku vona swihoxo, swi kumisisa leswi tsalwa ro sungula a ri vula swona, kutani swi fungha laha ku lavekaka mindzulamiso. Hikwalaho ka nkambisiso wo tano wa vukheta, swidyondzi swa rungula swi humese rungula leri tshembekaka hi tindzimi to sungula. Minkandziyiso leyi yi antswisiweke ya marungula ya Xiheveru ni ya Xigriki yi ni marito lama vo tala va pfumelaka leswaku hi wona yo sungula, laha hi ntolovelo yi tekaka mavekelo man’wana lama nga vaka ma kumeka eka matsalwa man’wana yi ma xaxameta eka tinhlamuselo ta le hansi. Minkandziyiso leyi antswisiweke hi swidyondzi swa rungula hi yona leyi vahundzuluxeri va Bibele va yi tirhisaka ku hundzuluxela Bibele yi ya eka tindzimi ta namuntlha.

Kutani loko u hlaya vuhundzuluxeri bya Bibele bya namuntlha, u ni xivangelo lexi twalaka xo tiyiseka leswaku marungula ya Xiheveru ni ya Xigriki lama byi humaka eka wona ma ya veka hi ku tshembeka lokukulu marito ya vatsari vo sungula va Bibele.d Matimu ya ndlela leyi Bibele yi hlayisekeke ha yona hi magidi ya malembe loko yi ri karhi yi kopeteriwa hi voko ma hlamarisa hakunene. Hikwalaho, Sir Frederic Kenyon, loyi a hlayiseke British Museum nkarhi wo leha, u kote ku vula a ku: “A swi kali swi lava ku kandziyisiwa ngopfu leswaku kahle-kahle rungula ra Bibele i ntiyiso . . . Leswi a swi tano hi tibuku letin’wana hinkwato ta khale ta misava.”¹⁰

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso eka tluka 8]

Bibele yi hlayisiwe hi vakopi lava nga ni vutshila

[Swifaniso eka tluka 9]

Tsalwa-songwa ra Esaya ra Lwandle leri Feke (leri ku kombisiweke xifaniso xa rona) ri fana swinene ni rungula ra Vamasorete leri humesiweke malembe ya gidi endzhaku