Swivono Swa Le Tikweni Ra Xitshembiso

Samariya—Ntsindza eXikarhi Ka Mintsindza Ya Le N’walungwini

BABILONA, Ninivha na Rhoma. A ma ri madoroba-nkulu eminkarhini ya Bibele. Hambi swi ri tano, hi ku vulavula hi tlhelo ra Bibele, handle ka Yerusalema hi yexe, ntsindza lowu xiyekaka swinene kumbexana a wu ri Samariya, hayi rin’wana ra wona. Hi malembe ya kwalomu ka 200 a ku ri ntsindza wa mfumo wa tinxaka ta khume ta Israyele, naswona marungula yo tala ya vuprofeta ma kombetele eSamariya. Kambe u tiva yini hi Samariya? Naswona ha yini ri ve ntsindza exikarhi ka mintsindza ya le n’walungwini?

Hi ku kombetela eka mepe, tsundzuka matimu yo karhi endzhaku ka leswaku khume ra tinxaka ta Vaisrayele ti sukile eka hosi ni tempele ya Yehova eYerusalema. Yerobuwamu, loyi a rhangeleke eku vumbeni ka mfumo wa le n’walungwini, u fume swa xinkarhana a ri eXikeme, eka xiyenge xa n’walungu-dzonga bya ntshava. Yerobuwamu endzhakunyana u rhurhise ntsindza wa yena wu ya eTirisa, lowu a wu ri enhlokweni ya Wadi Faʽrah. Pato leri humaka eNkoveni wa Yordani a ri hundza hi le Tirisa kutani ri hlangana ni pato ra ntshava. Xana a wu swi tiva leswaku Tirisa a ku ri ntsindza wa mfumo wa tinxaka ta khume hi nkarhi wa ku fuma ka Nadabu, Baaxa, Ela, Zimri, hambi ku ri Omri?—Genesa 12:5-9; 33:17, 18; 1 Tihosi 12:20, 25, 27; 14:17; 16:6, 15, 22.

Hambi swi ri tano, endzhaku ka malembe ya tsevu Omri u endle ntsindza lowuntshwa. Kwihi? U xave ntshava leyi u yi vonaka eximatsini, Samariya. (1 Tihosi 16:23-28) Hambi leswi sweswi yi nga na tindhawu leto tala ta vurimi, kumbexana Omri u hlawule yona hikuva xintshabyana lexi nga ni nhlohlorhi leyi andlalekeke leyi humaka erivaleni a xi sirheleriwe hi ku olova. N’wana wa yena Akabu u ye mahlweni a aka Samariya, handle ko kanakana a engetela ku tiya ka wona hi makhumbi yo tiya. Nakambe u akele Baal tempele ni yindlu ya vuhosi ya yena ni nsati wa yena wa Mufonixiya, Yezabele. Vuyimburi byi paluxe marhumbi ya yindlu ya vuhosi ya Akabu, lama kombisiweke eka tluka leri landzelaka. Yindlu yoleyo ya vuhosi a yi tiviwa hi swilo swa manyunyu ni vubihi lebyi tlurisaka mpimo. (1 Tihosi 16:29-33) Anakanya muprofeta Eliya a tlhandlukela emutini lowu kutani a famba epatwini leri pfulekeke a ya endlwini ya vuhosi, ku ya avanyisa vubihi bya Akabu lebyi nga malunghana na Baal bya Akabu.—1 Tihosi 17:1.

Hi 1910 vativi va vuyimburi kwalaho va kume swiphemu swa vumba swi tsariwile, ku tsariwe ku rhumeriwa ka vhinya ni mafurha ya mutlhwari kumbe swibalo leswi hakeriwaka. Kambe mavito yo tala ya vanhu lama nga eka swona a ma ri ni xiaki lexi nge baʹal. Swi nga ha va leswi tsakisaka eka wena leswaku vativi va vuyimburi nakambe va kume swiphemu swa vuandlalo bya timhondzo bya tindlopfu kumbe swiphepherhele, hi laha swi kombisiweke ha kona laha. Tsundzuka leswaku 1 Tihosi 22:39 khale ka khaleni yi boxe leswaku Akabu u ake “yindlu ya timhonḍo ta tindlopfu.” Kumbexana leswi swi katse fanichara leyi nga ni vuandlalo bya timhondzo ta tindlopfu leti vatliweke, ku fana ni “ŝiṭhamo le’ŝi endliweke hi timhonḍo ta ndlopfu” swo saseka ngopfu leswi muprofeta Amosi a kombeteleke eka swona, lembe xidzana rin’we endzhakunyana. (Amos 3:12, 15; 6:1, 4) Exikarhi ka swifaniso leswi nga eka swona a ku ri na swivandzana leswi nga ni timpapa ni swifaniso swin’wana swa mintsheketo ya le Egipta.

Ku boxiwa ka Akabu na Yezabele swi nga tisa ndlela leyi va feke ha yona emiehleketweni ya wena. Akabu u lahlekele hi vutomi bya yena eka nyimpi ya vuphukuphuku na Siriya. Loko va hlantswa kalichi ya yena ekusuhi ni ‘tiva ra Samariya timbyana ti nantswetele ngati ya yena,’ eku hetisekeni ka rito ra Eliya. (1 Tihosi 21:19; 22:34-38) Nkosikazi Yezabele u dlayiwe hi ku lahliwa hi fasitere ra yindlu ya vuhosi. Xana a ku ri eka yindlu leyi ya vuhosi ya le Samariya? E-e. Akabu nakambe a a ri ni yindlu ya vuhosi en’walungwini enkoveni wa Yezriyele. U navele nsimu ya vhinya leyi nga le kusuhi ya Naboto. Va ri eku tlakukeni ka yindlu yoleyo ya vuhosi, valanguteri lava langutaka hi le tlhelo ra vuxa va vone Yehu a gada hi vukari a tlhandlukela enkoveni. Naswona kwalaho khale ka nkosikazi ya Samariya u fike emakumu ka yena hi ndlela leyi chavisaka kambe leyi faneleke hi ku phyandleka.—1 Tihosi 21:1-16; 2 Tihosi 9:14-37.

Hambi loko Samariya ri ye mahlweni tanihi ntsindza, a ri vanga ni ku amukeriwa kumbe ku katekisiwa hi Xikwembu. Ematshan’wini ya sweswo, ri kombise ku phikisana ni rivengo ehenhla ka ntsindza wa xona wa le dzongeni, Yerusalema. Yehova u rhumele vaprofeta vo tala ku ya tsundzuxa valawuri va Samariya ni vanhu va yena ehenhleni ka swifaniso swa vona, vuoswi, ni ku honisa milawu ya yena, kambe swi nga pfuni nchumu. (Esaya 9:9; 10:11; Ezekiel 23:4-10; Hosea 7:1; 10:5; Amos 3:9; 8:14; Mikea 1:1, 6) Kutani hi 740 B.C.E., Samariya ri tengisiwile, ri hlaseriwa hi Vaasiriya. Vanhu va rona vo tala va yisiwe evuhlongeni, kutani va siviwe hi valuveri.—2 Tihosi 17:1-6, 22-24.

Endzhakunyana, ngopfu-ngopfu hi nkarhi wa Heroda Lonkulu, Magriki ni Varhoma va pfuxete vukulukumba byo karhi eka Samariya. Kutani hambi ku ri Yesu ni vaapostola a va tolovelane ni ntsindza lowu exikarhi ka mintsindza ya le n’walungwini.—Luka 17:11; Yohane 4:4.

[Mepe lowu nga eka tluka 16]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Yezriyele

Tirisa

Samariya

Xikeme

Yerusalema

Nambu Wa Yordani

[Xihlovo Xa Kona]

Based on a map copyrighted by Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel.

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 16]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 17]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

Garo Nalbandian

Inset: Israel Department of Antiquities and Museums; photograph from Israel Museum, Jerusalem