Xana Va Tshubule Yini eYizriyele?

SE KU hundze malembe-xidzana yo tala khale ka muti wa Yizriyele wu ri rhumbi. Muti lowu wu tshame wu duma ematin’wini ya Bibele. Kambe leswi wu lahlekeriweke hi ndhuma leyi wu tshameke wu va na yona ni leswi wu hundzukeke rhumbi, wu ve xitsunga. Emalembeni ya sweswinyana, vayimburi va sungule ku kambela marhumbi ya muti wa Yizriyele. Xana marhumbi lawa ma kombisa yini malunghana ni marungula ya Bibele?

Yizriyele eBibeleni

Leswi a wu kumeka etlhelweni ra le vuxeni bya Nkova wa Yizriyele, muti wa Yizriyele a wu ri eka yin’wana ya tindhawu to nona ta tiko ra Israyele wa khale. Entsungeni wa nkova lowu hi tlhelo ra n’walungu, ku na xitsunga xa More, laha Vamidiyani a va gove kona loko va tilunghiselela ku hlasela Muavanyisi Gidiyoni ni vuthu rakwe. Etlhelweninyana ra le vuxeni, ku na xihlovo xa Haroda, ehansi ka Ntshava ya Gilbowa. Hi kona laha Yehovha a nga hunguta vuthu ra Gidiyoni ra magidi ri va vavanuna va 300 ntsena, leswaku a ta kombisa matimba lawa a nga na wona ya ku ponisa vanhu vakwe handle ko tirhisa vuthu ra nyimpi. (Vaavanyisi 7:1-25; Zakariya 4:6) ENtshaveni leyi nga kusuhi ya Gilbowa, Sawulo, hosi yo sungula ya Israyele u hluriwe hi Vafilista enyimpini leyi a yi hisa swinene, laha eka yona ku dlayiweke Yonathani ni vana van’wana vambirhi va Sawulo, kutani Sawulo yena a tidlaya.—1 Samuwele 31:1-5.

Leswi Bibele yi swi vulaka malunghana ni khale ka muti wa Yizriyele swi boxa timhaka tin’wana leti hambaneke swinene. Swi boxa ku tirhisiwa ko biha ka matimba ni ku xandzuka ka vafumi va tiko ra Israyele, swi tlhela swi boxa ku tshembeka ni ku hiseka ka malandza ya Yehovha. A ku ri eYizriyele laha Hosi Akabu—mufumi wa mfumo wa le n’walungwini wa Israyele wa tinxaka ta khume, la fumeke exiphen’wini xo hetelela xa lembe-xidzana ra vukhume B.C.E.—a a ake kona, hambileswi ntsindza wa vuhosi a wu ri Samariya. (1 Tihosi 21:1) Muprofeta wa Yehovha, ku nga Eliya u lave ku dlayiwa kona eYizriyele hi Yezabele nsati wa Akabu, wa tiko rimbe. A a hlundzukisiwe hi leswi Eliya a veke ni xivindzi xa ku dlaya vaprofeta va Bali endzhaku ka xiendlo lexi Eliya a xi endleke eNtshaveni ya Karimeli xa ku lava ku vona Xikwembu lexi nga xa ntiyiso.—1 Tihosi 18:36–19:2.

Kutani kona eYizriyele ku endliwe xiendlo xo biha. Ku dlayiwe Naboti lowa Muyizriyele. Hosi Akabu u navele nsimu ya vhinya ya Naboti. Loko hosi yi sindzise leswaku yi nyikiwa nsimu leyi, Naboti u hlamule hi vutshembeki a ku: “A hi swinene eka mina, hi ku ya hi langutelo ra Yehovha leswaku ndzi ku nyika ndzhaka ya vatatana.” Nhlamulo leyi sekeriweke eka nsinya wa nawu a yi n’wi tsakisanga Akabu. Loko Nkosikazi Yezabele a vone leswaku hosi a yi tsakanga hi leswi, u endle rhengu ra leswaku Naboti a tengisiwa ehubyeni swi nga ri enawini, a hehliwa hi ku sandza. Naboti la nga riki na nandzu u voniwe nandzu kutani a khandliwa hi maribye a fa, hiloko hosi yi teka nsimu yakwe ya vhinya.—1 Tihosi 21:1-16.

Hikwalaho ka xiendlo lexi xo biha, Eliya u profete a ku: “Timbyana ti ta dya Yezabele exiphen’wini xa tiko xa Yizriyele.” Muprofeta u ye emahlweni a ku: “Un’wana ni un’wana wa Akabu loyi a felaka emutini, timbyana ti ta n’wi dya . . . A nga kona ni un’we la nga tshama a fana na Akabu, la nga tixavisa leswaku a endla swo biha ematihlweni ya Yehovha, loyi a nga hlohloteriwa hi Yezabele nsati wakwe.” Kambe, leswi Akabu a titsongahateke loko Eliya a n’wi byela ku avanyisa ka Yehovha, Yehovha u vule leswaku ku avanyisa koloko a ku ta ta loko Akabu se a file. (1 Tihosi 21:23-29) Rungula ra Bibele ri ya emahlweni ri vula leswaku enkarhini wa Elixa mutlhandlami wa Eliya, Yehu u totiwe ku va hosi ya Israyele. Loko a nghena eYizriyele, Yehu u lerise leswaku Yezabele a cukumeteriwa ehandle hi fasitere ra xigodlho xakwe, hiloko a kandziyeriwa hi tihanci. Endzhaku, ku kumeke leswaku timbyana ti dye nyama yakwe ti siya ripala, milenge ni swandla swa mavoko yakwe. (2 Tihosi 9:30-37) Xiendlakalo xo hetelela xa Bibele lexi yelanaka hi ku kongoma ni muti wa Yizriyele xi endleke endzhaku ka ku dlayiwa ka vana va 70 va Akabu. Yehu u veke tinhloko ta vona ti va tinhulu timbirhi letikulu, enyangweni ya muti wa Yizriyele, kutani endzhaku ka sweswo a dlaya vavanuna van’wana vo hlawuleka ni vaprista, lava a va katseka emfun’weni wa Akabu wa vuxandzuki.—2 Tihosi 10:6-11.

Xana Vayimburi Va Tshubule Yini?

Hi 1990 ku sunguriwe tsima leri hlanganyeriweke ra ku yimbula ndhawu ya Yizriyele. Lava a va katseka eka tsima leri a ku ri va Nhlangano wa Vuyimburi va Yunivhesiti ya le Tel Aviv (lava a va yimeriwe hi David Ussishkin) ni va Xikolo xa Vuyimburi xa le Britain lexi nga eYerusalema (lava a va yimeriwe hi John Woodhead). Ku sukela hi 1990-96, ku tirhe vatirhi va ku tirhandzela va le xikarhi ka 80 na 100 endhawini yoleyo, va tirha tinguva ta nkombo (nguva ha yin’we yi teka tsevu wa mavhiki).

Xikongomelo xa sweswi xa ku endla vuyimburi i ku kambela vumbhoni bya ndhawu yoleyo hi leswi byi nga xiswona, byi nga ringanisiwi ni mavonelo man’wana kumbe tidyondzo to ehleketelela. Xisweswo, rungula ra Matsalwa a hi rona ri gimetaka mhaka eka vayimburi lava kambelaka matiko ya le Bibeleni. Ku fanele ku kamberiwa swihlovo hinkwaswo leswi tameleke rungula ni vumbhoni lebyi nga kona swi tlhela swi anakanyisisiwa hi vukheta. Kambe, hilaha John Woodhead a vulaka hakona, a byi kona vumbhoni bya khale lebyi tsariweke ehansi, lebyi vulavulaka hi muti wa Yizriyele, handle ka tindzima ti nga ri tingani leti nga eBibeleni. Hikwalaho rungula ra Bibele ni ntlhandlamano wa minkarhi ya yona, swi fanele swi va xiphemu xa nkambisiso wun’wana ni wun’wana. Xana matshalatshala ya vayimburi ma hlavutele yini?

Loko ku ri karhi ku yimburiwa makhokholo ni swilo leswi endliweke hi vumba, swi hatle swi va erivaleni leswaku marhumbi lawa a ma ri kona enkarhini lowu vuriwaka Nguva ya Nsimbi, kutani ma wu fanelekela kahle nkarhi wa muti wa Yizriyele wa le Bibeleni. Kambe loko ku ri karhi ku yimburiwa, ku ni swilo swo hlayanyana leswi hlamariseke. Xo sungula a ku ri vukulu bya muti hi woxe ni makhokholo ya wona lamakulu. Vayimburi a va langutele ku vona muti lowu nga ni makhokholo lama ringanaka ni ya khale ka muti wa Samariya, ku nga ntsindza wa mfumo wa Israyele. Kambe, loko va ri karhi va ya emahlweni ni ku yimbula, swi lo namba swi ku dla erivaleni, leswaku muti wa Yizriyele a wu ri wukulu swinene. Ndhawu hinkwayo leyi nga exikarhi ka makhokholo ya wona a yi yi tlula kanharhu ya miti hinkwayo leyi nga tshama yi yimburiwa eIsrayele ku sukela hi nkarhi wolowo, tanihi leswi makhumbi ya kona a ma lehe timitara ta 300, ma anama timitara ta 150. A ma rhendzeriwe hi mugerho lowu omeke, lowu a wu ente timitara ta 11 ku suka emakhokholweni. Hi ku ya hi Profesa Ussishkin, mugerho lowu a ku ri nchumu lowu nga tolovelekangiki eminkarhini ya Bibele. U te: “A hi nga si tshama hi kuma nchumu lowu fanaka na wona eIsrayele kukondza ku va nkarhi wa Tinyimpi ta Nkutsulo.”

Nchumu wun’wana lowu a wu nga languteriwanga i ku pfumaleka ka miako leyikulu exikarhi ka muti. Misava yo tala ya hondzosi leyi tisiweke loko muti lowu wa ha akiwa yi tirhisiwe ku endla ndhundhuma leyi andlalekeke—ku fana ni platifomo leyi tlakukeke—entsindza wa muti. Buku leyi nge Second Preliminary Report, leyi vikaka malunghana ni ku yimburiwa loku endliweke eTel Jezreel, yi vula leswaku platifomo leyi leyikulu, yi nga ha va vumbhoni bya leswaku muti wa Yizriyele a wu nga ri ndhawu ya vuhosi ntsena. Yi ri: “Hi rhandza ku boxa leswaku swi nga endleka muti wa Yizriyele a wu ri ntsindza wa masocha ya vuthu ra vuhosi ra Israyele enkarhini wa tihosi ta rixaka ra ka Omri [Omri ni vana vakwe] . . . laha vagadi va makalichi ni va tihanci va le vuhosini a va tshama kona naswona va leteriwa kona.” Loko Woodhead a languta vukulu bya platifomo leyi ni vukulu bya ndhawu hi yoxe, u ringanyeta leswaku kumbexana ndhawu leyi a yi tirhiseriwa nkombiso wa masocha, laha a ma kombisa vunhenha bya wona tanihi vuthu lerikulu ngopfu ra vagadi va makalichi eVuxa Xikarhi hi nkarhi wolowo.

Swiphemu leswi seleke swi nga yimburiwanga evunghenweni bya muti lowu, i swo hlawuleka eka vayimburi. Swi kombisa vungheno lebyi nga ni yindlu yo rindza leyi nga ni kwalomu ka minyangwa ya mune. Kambe, tanihi leswi maribye yo tala ya ndhawu leyi ma susiweke endzhaku ka malembe-xidzana, ku hava vumbhoni lebyi tiyeke bya sweswo. Vonelo ra Woodhead hi leswaku swiphemu leswi seleke, swi kombisa yindlu yo rindza eka yona leyi nga ni minyangwa ya tsevu, leyi fanaka hi mpimo ni tindlu to rindza leti kumekaka eMegido, eHasora ni le Gezere.a

Ntshubulo wa vayimburi wu vula leswaku muti lowu a wu tshamanga nkarhi wo leha, kambe wu yime endhawini leyinene hi tlhelo ra nyimpi ni ra matshamelo. Woodhead u kandziyisa leswaku tanihi muti lowu tiyisiweke kahle, Yizriyele a wu ri muti lowu veke kona kan’we hi nkarhi wo karhi—lowu tirhisiweke makume ma nga ri mangani ya malembe. Leswi swi hambane ngopfu ni tindhawu tin’wana to tala leti a ti dumile eBibeleni enkarhini wa Israyele, to fana na Megido, Hasora ni muti lowu nga ntsindza, ku nga Samariya, leti pfuxetiweke ko tala, ti kurisiwa ti tlhela ti va ni vaaki hi minkarhi yo hambana-hambana. Hikwalaho ka yini muti lowu wu yimeke kahle wu hatle wu wa? Woodhead u anakanya leswaku a ku sele katsongo Akabu ni vafumi lava n’wi tlhandlameke va wise ikhonomi ya muti lowu, hikwalaho ka leswi va tlangeke hi mali ya tiko. Vumbhoni bya leswi i ku kula ku tlula mpimo ka muti wa Yizriyele ni matimba ya wona. Swi nga endleka leswaku mfumo lowuntshwa lowu a wu ri ehansi ka Yehu wu lave ku rivala Akabu hi ku helela, xisweswo wu siye muti wolowo.

Vumbhoni hinkwabyo lebyi yimburiweke ku ta fikela sweswi byi tiyisekisa leswaku ndhawu ya Yizriyele a yi ri ntsindza lowukulu wa Israyele eNkarhini wa ku N’okisiwa ka Nsimbi. Vukulu bya wona ni makhokholo ya wona swi pfumelelana kahle ni nhlamuselo ya Bibele ya leswaku a wu ri vutshamo lebyi tlakukeke bya ndyangu wa le vuhosini wa Akabu na Yezabele. Swikombiso swa leswaku a ku tshamiwanga nkarhi wo leha eka wona, swi pfumelelana ni marungula ya Bibele malunghana ni muti wolowo: Wu dume hi ku hatlisa hi nkarhi wa mfumo wa Akabu, kutani hi ku lerisa ka Yehovha, wu we hi ndlela leyi khomisaka tingana loko Yehu “a ya emahlweni a dlaya hinkwavo lava va siyiweke va yindlu ya Akabu eYizriyele, ni vavanuna vakwe vo hlawuleka hinkwavo ni lava va tolovelaneke na yena ni vaprista vakwe, kukondza a nga ha siyi munhu wakwe la poneke.”—2 Tihosi 10:11.

Ntlhandlamano Wa Minkarhi Ya Yizriyele

John Woodhead u ri: “Swi tika ngopfu ku kuma nkarhi lowu swilo leswi swi endlekeke ha wona hi ku tirhisa vuyimburi.” Kutani loko vayimburi va hlahluva vuyelo lebyi va byi kumeke emalembeni ya nkombo ya ku yimbula ka vona, va byi ringanisa ni leswi va swi kumeke eka vuyimburi bya tindhawu tin’wana. Leswi swi endle leswaku va tlhela va kambisisa vuyelo bya kona ivi ku pfuka njhekanjhekiso. Hikwalaho ka yini? Hikuva ku sukela loko muyimburi wa le Israyele, ku nga Yigael Yadin a yimbule eMegido hi va-1960 ni le ku sunguleni ka va-1970, vativi vo tala va vuyimburi va pfumerile leswaku u yimbule makhokholo ni minyangwa ya muti leswi vonakeke swi ri swa nkarhi wa Hosi Solomoni. Kutani, sweswi, makhokholo, swilo swa vumba ni minyangwa leswi kumiweke eYizriyele swi endla leswaku van’wana va kanakana mhaka leyi fikeleriweke.

Hi xikombiso, swilo swa vumba leswi kumiweke eYizriyele swi fana kahle ni vumba bya le Megido lebyi Yadin a byi faniseke ni bya nkarhi wa ku fuma ka Solomoni. Xivumbeko xa tinyangwa ni mimpimo ya yona swi fana kahle. Woodhead u ri: “Vumbhoni hinkwabyo byi tlherisela muti wa Yizriyele endzhaku enkarhini wa Solomoni kumbe byi tisa swilo swa le tindhawini letin’wana [Megido na Hasora] enkarhini wa Akabu.” Tanihi leswi Bibele yi swi vekaka erivaleni leswaku muti wa Yizriyele wu fambisana ni nkarhi wa Akabu, u swi teka swi twisiseka swinene ku pfumela leswaku swilo leswi swa vumba swi fambisana ni nkarhi wa ku fuma ka Akabu. David Ussishkin u pfumelelana na yena hi ku: “Bibele yi vula leswaku Solomoni u ake Megido—a yi vuli leswaku u ake minyangwa yoleyo hi ku kongoma.”

Xana Matimu Ya Yizriyele Ma Nga Tiviwa?

Xana leswi vayimburi va swi yimbuleke ni leswi va kanetanaka ha swona swi endla leswaku rungula ra Bibele malunghana na Yizriyele kumbe Solomoni ri tisa ku kanakana? Entiyisweni, ku kanetana ka vayimburi a ku ri khumbi hi ku kongoma rungula ra Bibele. Vuyimburi byi kambisisa matimu hi ndlela leyi hambaneke ni ya rungula ra Bibele. Byi tirhisa swivutiso leswi hambaneke naswona byi kandziyisa swilo leswi hambaneke. Xichudeni xa Bibele ni muyimburi va nga fanisiwa ni vanhu lava fambaka etindleleni leti lavaka ku fana. Un’wana u famba exitarateni hi movha, kasi loyi un’wana u famba etlhelo ka xitarata. Miehleketo ya vona yi le ka swilo leswi nga faniki, ni swilo leswi va khumbekaka ha swona a swi fani. Kambe, langutelo ra vona a ri kanetani, ra yelana. Ku pimanisa langutelo ra vanhu lava vambirhi swi nga ku pfula mahlo.

Bibele yi tamele rhekhodo leyi tsariweke ehansi ya swiendlakalo swa khale ni vanhu va kona; vuyimburi byi ringeta ku kumisisa rungula leri vulavulaka hi swiendlakalo sweswo ni vanhu va kona, hi ku kambela vuthala byin’wana ni byin’wana bya swona lebyi nga kumekaka emisaveni. Hambiswiritano, hakanyingi swilo leswi seleke a swi helelanga naswona swi nga hlamuseriwa hi tindlela to hambana-hambana. Malunghana ni mhaka leyi, Amihai Mazar ebukwini yakwe leyi nge Archaelogy of the Land of the Bible—10,000-586 B.C.E., u ri: “Ntirho wa vayimburi . . . hakanyingi i vutshila lebyi fambisanaka ni ku leteriwa kun’we ni ku tiva ntirho wa mavoko. A ri kona endlelo leri nga tiyisekisaka leswaku ku ta humeleriwa, naswona vakongomisi va vuyimburi va sindzisa leswaku ku namarheriwa vonelo ni vuswikoti bya vona. Langutelo, nyiko ni mianakanyo ya muyimburi swi titshege hi vuleteri ni rungula leri a nga na rona.”

Vuyimburi byi tiyisekise ku va kona ka ntsindza lowukulu wa vuhosi ni wa nyimpi eYizriyele, ku nga ntsindza lowu veke kona nkarhi wo koma swinene enkarhini wa ku fuma ka Akabu—hilaha Bibele yi swi rungulaka hakona. Ka ha vutisiwe swivutiso swin’wana leswi kokaka nyingiso, leswi vayimburi va nga ha swi kambelaka malembe yo tala lama ha taka. Kambe, Rito ra Xikwembu, ku nga Bibele, ri ya emahlweni ri vulavula hi ndlela leyi vekaka swilo erivaleni, ri hi byela mhaka hinkwayo hi ndlela leyi vayimburi va nga ta ka va nga swi koti ku yi veka ha yona.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 26]

Vuyimburi bya le Yizriyele

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Xifaniso xa hava xa Vakanana lexi kumiweke eYizriyele