Ntivo-misava Wa Bibele—Xana I Ntiyiso?

DYAMBU ra ha ku pela la Palestina. Lembe ra kona i 1799. Endzhaku ka siku ro hisa ra ku macha, Vuthu ra Furwa ri le mixaxeni naswona Napoléon, murhangeri wa masocha, u wisile etendeni rakwe. Hi khandlhele leri nge ketiketi, un’wana wa malandza yakwe u hlaya Bibele ya Xifurwa hi rito lerikulu.

Leswi swi le rivaleni leswaku a swi hamba swi endleka hi nkarhi wa tsima ra nyimpi ra Napoléon le Palestina. Endzhaku ka nkarhi u tsundzukile eka xiviko xa yena: “Loko va kampe le marhumbini ya matiko lawaya ya khale, a va hlaya Matsalwa hi rito lerikulu madyambu man’wana ni man’wana . . . Ku twanana ni ntiyiso wa tinhlamuselo a swi hlamarisa: swa ha fanela tiko leri endzhaku ka malembe xidzana ni ku hundzuka ko tala.”

Hakunene, lava fambelaka le Vuxa Xikarhi va swi kuma swi olova ku twananisa swiendlakalo swa Bibele ni tindhawu leti ta namuntlha. Loko Vuthu ra le Furwa ri nga si hlula Egipta, vanhu vambe a va nga tivi nchumu hi tiko rero ra khale. Vativi va sayense ni vadyondzi, lava Napoléon a nga va tisa aEgipta, va sungule ku paluxa vuxokoxoko bya misava bya ndhuma ya khale ya Egipta. Leswi swi endle swi olova ku vona “v̌ukhumbi” lebyi Vaisrayele a va ri eka byona.—Eksoda 1:13, 14.

Hi vusiku lebyi va tshunxiweke ha byona aEgipta, Vaisrayele va hlengeletane le Ramsese kutani va macha va ya “e maav̌eni ya mananga.” (Eksoda 12:37; 13:20) Kutani, Xikwembu xi va lerisa leswaku va “hambuka” ivi va “yimisa miṭonga . . . kusuhi ni lwandle.” Ku famba loku ko hlamarisa ku hlamuseriwe tanihi ‘ku pepetseka hi ku pfilunganyeka,’ naswona hosi ya Egipta yi fambe ni vuthu ra yona ni makalichi ya nyimpi ya 600 leswaku yi tlhela yi khoma khale ka mahlonga ya yona.—Eksoda 14:1-9.

Ku Rhurha

Hi ku ya hi Josephus, n’wamatimu wa lembe xidzana ro sungula C.E., vuthu ra Vaegipta ri yise Vaisrayele “eka ndhawu leyo khuma” va va nghenisa “exikarhi ka ndhawu yo enta swinene ni lwandle.” Ndhawu leyi kongomeke leyi Vaisrayele va weleke Lwandle ro Tshwuka eka yona a yi tiviwi kahle ni namuntlha. Hambi swi ri tano, swa olova ku vona xiendlakalo lexi loko u ri ehenhla ka ntshava leyi nge henhla ka xiphemu xa n’walungu wa Lwandle ro Tshwuka. Lexi tsakisaka, ntshava leyi yi vitaniwa Jebel ʽAtaqah, leswi vulaka “Ntshava ya Nkutsulo.” Exikarhi ka ntshava leyi ni Lwandle ro Tshwuka ku ni rivala leritsongo leri laleke ku ya fika laha swintshabyana swi nghenakanyana elwandle. Eka tlhelo lerin’wana ra Lwandle ro Tshwuka ku ni nhlangasi wa le makwandzasini lowu nga ni swihlovo swo tala, leswi vitaniwaka ʽAyun Musa’, leswi vulaka leswaku “swihlovo swa Muxe.” Vuandlalo bya lwandle exikarhi ka tindhawu letimbirhi byi enta hakatsongo-tsongo, kasi kun’wana byi enta hi ku hatlisa ku ya fika eka vuenti bya le xikarhi ka timitara ta 9 na 18.

Vafundhisi lava nga riki na ripfumelo va Vujagana va ringete ku hlamusela va sola singita leri Xikwembu xi ri endleke loko xi ave mati ya Lwandle ro Tshwuka hi le xikarhi kutani Vaisrayele va kota ku baleka emisaveni leyi omeke. Va komba leswaku xiendlakalo lexi xi humelele enhlangasini kumbe exibodlweni lexi nga entangiki xa le n’walungwini wa Lwandle ro Tshwuka. Kambe sweswo a swi fambisani ni rhekhodo ya Bibele, leyi hi ku phindha-phindha yi vulaka leswaku va wele Lwandle ro Tshwuka eka ndhawu leyi a ku ri ni mati lama ringaneke lerova ya kota ku nwerisa Faro ni vuthu rakwe hinkwaro, ina, ma va mita.—Eksoda 14:26-31; Pisalema 136:13-15; Vaheveru 11:29.

Mananga Ya Sinayi

Swiyimo swo nonon’hwa leswi kumekaka eNhlonhleni ya Sinayi swi kombisiwa kahle emhakeni ya Bibele ya ku pepetseka ka Israyele. (Deterenoma 8:15) Kutani, xana tiko hinkwaro a ri swi kota ku hlengeletana ehansi ka Ntshava ya Sinayi ri ta twa Nawu wa Xikwembu ivi endzhaku ri tlhela ri ya yima “ekule”? (Eksoda 19:1, 2; 20:18) Xana ku ni ndhawu leyi ringaneke leswaku ntshungu wo tano lowu a wu fika eka timiliyoni tinharhu wu kota ku famba?

Mufambi tlhelo mudyondzi wa Bibele wa lembe xidzana ra vu-19, Arthur Stanley, u endzele ndhawu ya Ntshava ya Sinayi ivi a hlamusela xivono lexi voniweke hi ntlawa wa yena endzhaku ko khandziya Ras Safsafa: “Ku kotisa mani na mani la nga xi vona, a xi hlamusela, xi hi khumbe hi ku hatlisa. . . . Leri a ku ri rivala ro enta leri andlalekeke leri fikaka ni le hansi ka rigiyagiya . . . Hi ku xiya ku kala ngopfu ka timbala leti hlanganeke ni ntshava endhawini leyi, hakunene i vumbhoni bya nkoka bya ntiyiso wa la swi hlamuselaka, leswaku ku hlangana ko tano ku nga kumeka, naswona ku nga kumiwa ekusuhi na Sinayi.”

Tiko Leri Tshembisiweke

Eka lembe ra vu-40 ra ku famba ka Israyele emananga, Muxe u nyike nhlamuselo leyi ya swikombiso swa tiko leri a va ri kusuhi ni ku nghena eka rona: “Hikuv̌a Yehova, Šikwembu ša wena, a ta ku nghenisa e tikweni le’rinene, e tikweni ra milambu, ni ra ŝihlov̌o, ni ra mativ̌a, laha mati ma humaka mikov̌eni ne tinṭhav̌eni.”—Deteronoma 8:7.

Ntiyiso wa xitshembiso lexi wu voniwe hi ku hatlisa loko tiko hinkwaro ri hlengeletana ndhawu yin’we—vavanuna, vavasati, vana ni valuveri—enkoveni lowu nga ni mati yo tala wa Xikeme exikarhi ka Ntshava ya Ebali ni Ntshava ya Gerizimi. Ehansi ka Ntshava ya Gerizimi a ku yime tinxaka ta tsevu. Tinxaka letin’wana ta tsevu a ti hlengeletane etlhelweni ka nkova ehansi ka Ntshava ya Ebali ti ta twa mikateko ya Xikwembu leyi a yi ta kumiwa hi tiko loko ri yingisa Nawu wa Yehovha ni swisandzu leswi a swi ta ta loko va tsandzeka ku hlayisa Nawu wa Xikwembu. (Yoxuwa 8:33-35) Kambe xana a ku ri ni ndhawu leyi eneleke leswaku tiko ri kota ku nghena eka nkova lowu wo lala? Naswona hinkwavo a va swi twa njhani hikuva a ku nga ri na michini ya manguva lawa ya ku kurisa marito?

Yehovha Xikwembu a a ta va a kurise marito ya Valevhi hi singita. Hambi swi ri tano, singita ro tano a ri tikomba ri nga bohi. Mpfumawulo wa le nkoveni lowu wu twala kahle. Mudyondzi wa Bibele wa lembe xidzana ra vu-19 Alfred Edersheim u tsarile: “Vafambi hinkwavo, va pfumelelana eka tinhla timbirhi: 1. Leswaku a ku nga ri na xiphiqo nikatsongo xa ku twa u ri le Ebali ni le Gerizimi, ku twa xin’wana ni xin’wana lexi a xi vulavuriwa enkoveni. 2. Leswaku tintshava leti timbirhi a ti ri na ndhawu leyi eneleke yo yima ka yona ya Israyele hinkwaro.”

Mudyondzi un’wana wa Bibele wa lembe xidzana ra vu-19, William Thomson, u hlamusele ntokoto wakwe wa le ka nkova wolowo ebukwini yakwe leyi nge The Land and the Book: “Ndzi huwelerile leswaku ndzi twa ngulumelo, kutani ndzi swi ehleketa leswaku a ri ri njhani rito lerikulu ra Valevhi loko va huwelela va ku . . . ‘A ku rhukaniwe munhu la endlaka xifaniso lexi vatliweke, ni swilo leswi yilaka eka Yehovha.’ Kutani ku twala AMEN! lonkulu, wa vandlha lerikulu, a tlakuka, a ya ehansi, a twakala ku suka le Ebali ku ya le Gerizimi ni ku suka le Gerizimi ku ya le Ebali.”—Ringanisa Deteronoma 27:11-15.

Nkova Wa Yezriyele

Ku ya en’walungwini wa Xikeme ku ni nkova wun’wana lowu noneke, lowu sukaka ehansi ka vuandlalo bya lwandle wu tlakukela erivaleni lerikulu. Ndhawu leyi hinkwayo yi vitaniwa Nkova wa Yezriyele, lowu thyiweke vito ra muti wa Yezriyele. Ku ya en’walungwini wa nkova ku ni switsunga swa Galeliya laha muti wa ka va Yesu, Nazareta, a wu ri kona. George Smith ebukwini ya yena leyi nge The Historical Geography of the Holy Land, u hlamusela a ku: “Nazareta yi le hansi ka switsunga; kambe loko u tlhandlukela ehenhla ka xitsunga lexi, . . . u kota ku vona kahle! [Nkova wa Yezriyele] wu va emahlweni ka wena, ni . . . swivandla swa wona swa nyimpi . . . I mepe wa matimu ya Testamente ya Khale.”

Eka rivala leri ra nkova, vayimburi va yimbule marhumbi ya mimfumo ya muti leyi hluriweke hi Israyele emasikwini ya Yoxuwa, ku nga Taanaka, Megido, Yokoneyama kumbexana na Kedexe. (Yoxuwa 12:7, 21, 22) Eka ndhawu yoleyi, emasikwini ya Muavanyisi Baraka ni Muavanyisi Gidiyoni, Yehovha hi hlori u kutsule vanhu vakwe eka matiko ya valala lama nga ni matimba lama chavisaka.—Vaavanyisi 5:1, 19-21; 6:33; 7:22.

Endzhaku ka malembe xidzana, Hosi Yehu u tlhandluke nkova a ya emutini wa Yezriyele a ya hetisisa ku avanyisa ka Yehovha eka Yezabele ni yindlu ya vugwinehi ya Ahabu. Ehenhla ka xihondzo xo rindza xa le Yezriyele, swi fanele swi olovile ku vona masocha ya Yehu hi hala vuxeni loko ma tshinela ma ri ekule hi 19 wa tikhilomitara. Hikwalaho, ku fanele ku ve ni nkarhi lowu eneleke leswaku Hosi Yoramu a rhuma murhumiwa wo sungula ivi a rhuma wa vumbirhi hi hanci, kutani eku heteleleni, hosi Yoramu wa Israyele na hosi Ahaziya wa Yuda va pana tigolonyi ta vona va ya hlangana na Yehu a nga si fika emutini wa Yezriyele. Yehu u hatlise a dlaya Yoramu. Ahaziya u balekile kambe endzhaku a vaviseka kutani a fela eMegido. (2 Tihosi 9:16-27) Malunghana ni tindhawu to lwela ka tona to tanihi leyi nga la henhla, George Smith u tsala a ku: “Swa hlamarisa leswaku eka tinhlamuselo leti ku hava . . . xihoxo malunghana ni swivumbeko swa misava.”

A swi kanakanisi leswaku hakanyingi Yesu a a languta ehansi eNkoveni wa Yezriyele kutani a anakanyisisa hi ku hlula loku nyanyulaka loku humeleleke kwalaho, a tiva leswaku yena, Mesiya la tshembisiweke, u fanele ku hetisisa xiphemu xa Yoxuwa Lonkulu, Baraka Lonkulu, Gidiyoni Lonkulu na Yehu Lonkulu eku lweleni ka vuhosi bya Yehovha. Hakunene, Bibele yi tirhisa Megido, muti lowukulu swinene eka rivala ra nkova lowu, tanihi xifaniso xa ndhawu ya nyimpi ya Xikwembu ya Har–Magedoni (leswi vulaka “Ntshava ya Megido”). Yoleyo ku ta va nyimpi ya misava hinkwayo leyi Yesu Kreste, tanihi Hosi ya tihosi, a nga ta lovisa valala hinkwavo va Xikwembu ni va vandlha ra Vukreste, vanhu va ntiyiso va Xikwembu.—Nhlavutelo 16:16; 17:14.

Bibele yi hlamusela leswaku Vayuda va Nazareta lava kariheke va tshame va ringeta ku dlaya Yesu hi ku n’wi susumetela “eriweni ra ntshava leyi muti wa vona a wu akiwe ehenhla ka yona.” (Luka 4:29) Lexi tsakisaka, ku ya edzonga-vupela-dyambu bya doroba ra Nazareta leri nga kona namuntlha ku ni xitsunga xa timitara ta 12 laha xiendlakalo lexi xi nga ha vaka xi humelele kona. Yesu u balekele valala vakwe, naswona Bibele yi tlhandlekela hi leswaku, “a rhelela a ya eKapernawume.” (Luka 4:30, 31) Ina, Kapernawume, yi le hansi swinene eLwandle ra Galeliya.

Vuxokoxoko lebyi ni byin’wanyana byi endle Napoléon ni van’wana leswaku va komba ku hlamala hi ntiyiso wa Bibele wa ntivo-misava. Ebukwini leyi nge The Land and the Book, Thomson u tsarile a ku: “Tinhlamuselo ta [Bibele] ta misava ti tele ngopfu, naswona hinkwato ta khorwisa.” Stanley u hlamusela leswi eka buku leyi nge Sinai and Palestine: “A swi koteki leswaku u nga nyanyuriwi hi ku twanana ka nkarhi na nkarhi exikarhi ka matimu lama rhekhodiweke ni ntivo-misava wa ntumbuluko wa Testamente ya Khale ni Leyintshwa.”

Ntiyiso lowu hlamarisaka wa Bibele malunghana ni timhaka ta misava i vumbhoni byin’wana bya leswaku a hi buku leyi sunguriweke hi munhu. Minkandziyiso yinharhu leyi hundzeke ya Xihondzo xo Rindza a yi ri ni swihloko leswi yelanaka ni leswi swa Bibele. Hi ku rhamba leswaku u kuma swiphemu leswin’wana swinharhu swa nonongoko lowu ivi u tiphina hi ku hlaya.

[Mepe lowu nga eka tluka 7]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

NKOVA WA YEZRIYELE

Yezriyele

Nazareta

Taanaka

Megido

Yokoneyama

Kedexe

N

LWANDLE RA GALELIYA

LWANDLE LERIKULU

timayili

tikhilomitara

5

10

10

20

[Xihlovo Xa Kona]

Based on a map copyrighted by Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Israyele u amukele Nawu eNtshaveni ya Sinayi

[Xihlovo Xa Kona]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.