Tidyondzo Ta Matsalwa Lama Huhuteriweke Ni Xisekelo Xa Wona

Dyondzo 1—Riendzo Ro Ya eTikweni Leri Tshembisiweke

Tindhawu ta tiko, swivumbeko swa rona, tintshava ni minkova, milambu ni mativa ya rona, ni tinguva, misava ni swimilana swo hambana-hambana swa rona.

1. (a) Ha yini vito “Tiko leri Tshembisiweke” ri fanela swinene? (b) Hi wihi ntshembo lowu vangamaka lowu hi nga wu tsundzukaka loko hi kambisisa ntivo-misava wa tiko leri?

MINDZILAKANO ya Tiko ra khale leri Tshembisiweke yi vekiwe hi Yehova Xikwembu. (Eks. 23:31; Tinhl. 34:1-12; Yox. 1:4) Hi malembe xidzana yo tala ndhawu leyi van’wana a va yi vitana tiko ra Palestina, vito leri humaka eka ra Xilatini leri nge Palaestina ni ra Xigriki leri nge Pa·lai·stiʹne. Rito leri ro hetelela ri huma eka ra Xiheveru leri nge Peleʹsheth. Eka Matsalwa ya Xiheveru, Peleʹsheth ri hundzuluxeriwa va ku ‘Filista,’ naswona ri kombetela endhawini ya Vafilista, lava a va ri valala va vanhu va Xikwembu. (Eks. 15:14) Hambi swi ri tano, tanihi leswi Yehova a tshembiseke tiko leri eka Abrahama wo tshembeka ni vatukulu va yena, vito “Tiko leri Tshembisiweke,” kumbe “Tiko ra Xitshembiso,” ra fanela swinene. (Gen. 15:18; Deut. 9:27, 28; Vahev. 11:9) Tiko leri ra xiyeka hi ku hambana-hambana ka swivumbeko swa rona, endhawini leyi ku na swivumbeko swo tala leswi xiyekaka ni leswi hlamarisaka leswi kumekaka emisaveni hinkwayo. Loko Yehova a nga nyika timbhoni ta yena ta khale tiko ro tano ra xitshembiso tanihi ndzhaka ku katsa ni ku hambana-hambana ka vuxongi bya rona, kutani handle ko kanakana a nga tlhela a nyika vagandzeri va yena lava tinyiketeleke paradeyisi ya misava leyintshwa leyi vangamaka leyi funengetaka misava hinkwayo, yi ri na tintshava, minkova, milambu ni mativa, leswaku a va tsakisa. Sweswi a hi nyikeleni nyingiso lowunene eka swivumbeko swa ntivo-misava swa Tiko ra Xitshembiso, loko hi teka riendzo hi mahlo ya mianakanyo.a

MPIMO

2. Xana Vayuda va tshame eka xiphemu xo tanihi kwihi xa Tiko leri Tshembisiweke, na le ka ndhawu yihi leyi engetelekeke?

² Hi ku ya hi mindzilakana ya rona leyi nyikiweke hi Xikwembu hi laha swi vuriweke ha kona eka Tinhlayo 34:1-12, tiko leri tshembisiweke Israyele a ri ta va xitikwana xo lala. A xi ta va kwalomu ka tikhilomitara ta 480 ku suka en’walungwini ku ya edzongeni naswona kwalomu ka tikhilomitara ta 56 hi ku anama, hi avhareji. Ndhawu hinkwayo leyi tshembisiweke yi tekiwe ntsena hi ku lwa hi nkarhi wa ku fuma ka Hosi Davhida na Hosi Solomoni, ni ku lawula mahlonga yo tala. Hambi swi ri tano, xiyenge lexi hi xiviri ku akeke Vayuda hi ntolovelo xi hlamuseriwa tanihi lexi sukelaka eDani ku ya eBerexeba, lowu a wu ri mpfhuka wa kwalomu ka tikhilomitara ta 240 ku suka en’walungwini ku ya edzongeni. (1 Tih. 4:25) Mpfhuka wo tsemakanya tiko ku suka eNtshaveni ya Karmele ku ya eLwandle ra Galeliya wu kwalomu ka tikhilomitara ta 51, naswona edzongeni laha ribuwa ra Mediteraniya ri jikaka hakantsongo-ntsongo ri ya edzonga-vupela-dyambu, wu tlula tikhilomitara ta 80 ku suka eGaza ku ya eLwandle leri Feke. Ndhawu leyi yi akiweke evupela-dyambu bya Nambu wa Yordani yi na kwalomu ka swikwere-khilomitara swa 15 000 ntsena. Hambi swi ri tano, Vaisrayele va tlhele va aka ematikweni ya le vuxeni bya Yordani (matiko lawa eku sunguleni ma nga katsiwangiki emindzilakaneni ya tiko leri tshembisiweke), swi endla ntsengo wa ndhawu leyi akiweke yi va ehansinyana ka swikwere-khilomitara swa 26 000.

TINDHAWU TA NTUMBULUKO

3. Hi ku tirhisa mepe lowu nge “Tindhawu Ta Ntumbuluko Ta Tiko Leri Tshembisiweke” ni ndzimana, hi ku komisa vula tindhawu leti katsiweke eka swiyenge leswi swa ntumbuluko leswi landzelaka swa tiko leri: (a) timbala ta le vupela-dyambu bya Yordani, (b) tindhawu ta tintshava ta le vupela-dyambu bya Yordani, (c) tintshava ni vuandlalo lebyi tlakukeke evuxeni bya Yordani.

³ Riendzo ra hina ro ya eTikweni leri Tshembisiweke ri ta hi fambisa eka swiyenge leswi landzelaka swa tiko swa ntumbuluko. Nxaxamelo lowu nga laha hansi wu nyikela xilotlelo xa mepe lowu, lowu kombisaka mindzilakana ya mpimanyiso ya tindhawu leti hlamuseriwaka.

Tindhawu ta ntivo-misava

A. Ribuwu ra Lwandle Lerikulu.—Yox. 15:12.

B. Timbala ta le Vupela-dyambu bya Yordani

1. Rivala ra Asere.—Vaav. 5:17.

2. Xitikwana xo Lala xa le Ribuweni ra Dori.—Yox. 12:23.

3. Madyelo ya Xaroni.—1 Tikr. 5:16.

4. Rivala ra Filista.—Gen. 21:32; Eks. 13:17.

5. Nkova wa le Xikarhi wa le Vuxa-vupela-dyambu

a. Rivala ra Megido (Esdraelon).—2 Tikr. 35:22.

b. Rivala ra le Hansi ra Yizriyele.—Vaav. 6:33.

C. Tindhawu ta Tintshava ta le Vupela-dyambu bya Yordani

1. Switsunga swa Galeliya.—Yox. 20:7; Esa. 9:1.

2. Switsunga swa Karmele.—1 Tih. 18:19, 20, 42.

3. Switsunga swa Samariya.—Yer. 31:5; Amos 3:9.

4. Shephelah.—Yox. 11:2; Vaav. 1:9, NW.

5. Tiko ra le Xitsungeni ra Yuda.—Yox. 11:21.

6. Mananga ya Yuda (Jeshimon).—Vaav. 1:16; 1 Sam. 23:19.

7. Nagebu.—Gen. 12:9; Tinhl. 21:1, NW.

8. Mananga ya Parani.—Gen. 21:21; Tinhl. 13:1-3.

D. Araba Lowukulu (Nkova Lowukulu).—2 Sam. 2:29; Yer. 52:7.

1. Tiva Ra Hula

2. Xivandla Lexi Rhendzeleke Lwandle ra Galeliya.—Mat. 14:34; Yoh. 6:1.

5. Araba (edzongeni wa Lwandle ra Munyu).—Deut. 2:8.

1. Tiko ra Baxani.—1 Tikr. 5:11; Ps. 68:15.

2. Tiko ra Giliyadi.—Yox. 22:9.

4. Vuandlalo bya Ntshava bya Edomu.—Tinhl. 21:4; Vaav. 11:18.

F. Tintshava ta Lebanoni.—Yox. 13:5.

A. RIBUWA RA LWANDLE LERIKULU

4. Hi swihi swivumbeko ni nguva ya le ribuweni ra lwandle?

⁴ Loko hi sungula riendzo ra hina evupela-dyambu, hi sungula hi xiya ribuwa leri ololokaka na Mediteraniya wo saseka, wa wasi. Hikwalaho ka tindhundhuma ta sava to leha swinene, hlaluko lerinene ntsena leri nga ra ntumbuluko ehansi ka Ntshava ya Karmele ri le Yopa; kambe en’walungwini wa Karmele ku na mahlaluko lamanene ya ntumbuluko yo hlayanyana. Vaaki va le Fonexiya, lava a va tshama etikweni leri etlhelweni leri ra ribuwa, va ve vanhu lava dumeke swinene hi ku swi kota ku hanya elwandle. Mahiselo ya lembe na lembe hi avhareji eribuweni ra lwandle leri amukelaka dyambu i 19^o C., kambe ximumu xa hisa swinene, hi avhareji ya mahiselo ya ni nhlikani ya kwalomu ka 34^o C. eGaza.

B-1 RIVALA RA ASERE

5, 6. Hi ku komisa hlamusela (a) Rivala ra Asere, (b) xitikwana xa le ribuweni ra lwandle xa Dori.

⁵ Rivala leri ra le ribuweni en’walungwini wa Ntshava ya Karmele ri ololoka tikhilomitara ta 40. Ku anama ka rona lokukulu i tikhilomitara ta 13, naswona i xiphemu xa tiko leri a ri averiwe rixaka ra Axere. (Yox. 19:24-30) A xi ri xiphemu lexi noneke xa rivala naswona a xi bindzula, xi phamela swakudya swa tafula ra Solomoni ra vuhosi.—Gen. 49:20; 1 Tih. 4:7, 16.

B-2 XITIKWANA XO LALA XA LE RIBUWENI RA DORI

⁶ Xitikwana lexi xi famba ni Ntshava ya Karmele ku ringana tikhilomitara ta 32. Xi aname kwalomu ka tikhilomitara ta 4 ntsena. Kahle-kahle xo va xitikwana xo lala lexi nga exikarhi ka Karmele na Mediteraniya. Edzongeni wa xona, ku ni muti wa hlaluko wa Dori, naswona ku ya edzongeni ka xona, tindhundhuma ta sava ta sungula. Switsunga leswi nga endzhaku ka Dori swi humesa swakudya swo nandziha swa minkhuvo ya Solomoni. Un’wana wa vanhwana va Solomoni u tekane ni ndhuna yo huma etikweni leri.—1 Tih. 4:7, 11.

B-3 MADYELO YA XARONI

7. (a) Xana Xaroni yi hlamuseriwa njhani eka vuprofeta, naswona ha yini? (b) Eminkarhini ya Vaheveru xana ndhawu leyi a yi tirhiseriwa yini?

⁷ Hikwalaho ka ku saseka ka swiluva swa wona loku dumeke, swa fanela leswi Xaroni ri boxiwaka eka xivono xa vuprofeta xa Esaya xa tiko ra Israyele leri kondleteriweke. (Esa. 35:2) Leri i tiko ro nona, leri nga ni mati lama eneleke. I rivala leri nga kwalomu ka tikhilomitara ta 16 ku ya eka 19 hi ku anama, ri ndlandlamuka hi tikhilomitara ta 64 ku ya edzongeni ku sukela exiyengeni xa ribuwa ra Dori. Hi minkarhi ya Vaheveru makhwati ya murhi wa timongo a ma mila exiyengeni xa le n’walungwini xa Xaroni. Mintlhambi yo tala a yi dya kwalaho endzhaku ka loko tindzoho ti tsemiwile. Hi yona mhaka leyi a ma vuriwa madyelo ya Xaroni. Enkarhini wa Hosi Davhida, mintlhambi ya vuhosi a yi hlayisiwa eXaroni. (1 Tikr. 27:29) Namuntlha ku kumeka mintanga leyikulu ya malamula endhawini leyi.

B-4 RIVALA RA FILISTA

8. Ri kwihi Rivala ra Filista, naswona hi swihi swivumbeko swa rona?

⁸ Xiyenge lexi xa tiko xi le dzongeni ra madyelo ya Xaroni, xi ndlandlamuka hi tikhilomitara ta 80 ni ribuwa naswona xi nghene etikweni-nkulu hi tikhilomitara ta 24. (1 Tih. 4:21) Tindhundhuma ta sava etlhelo ka ribuwa minkarhi yin’wana ti nghena hi ku ringana tikhilomitara ta tsevu. Leri i rivala ro leha, ro pfumala mirhi ku sukela eka timitara ta 30 ku ya eka ta 200 endzhaku ka Gaza edzongeni. Misava yi nonile; kambe mpfula ya kala, naswona minkarhi hinkwayo ku na khombo ra dyandza.

B-5 NKOVA WA LE XIKARHI EVUXA-VUPELA-DYAMBU

9. (a) Hi swihi swiyenge swimbirhi leswi vumbaka nkova wa le xikarhi wa le vuxa-vupela-dyambu, naswona a wu ri na ntikelo wihi? (b) Hi ku tirhisa mimpfampfarhuto ya “Matlhelo Yo Fanekisela Ya Tiko Leri Tshembisiweke,” hlamusela swivumbeko swa ndhawu leyi.

⁹ Nkova wa le xikarhi evuxa-vupela-dyambu kahle-kahle wu vumbiwa hi swiyenge swimbirhi, Rivala ra Nkova wa Megido, kumbe Esdraelon, ku ya evupela-dyambu, ni Rivala ra le Hansi ra Yizriyele ku ya evuxeni. (2 Tikr. 35:22; Vaav. 6:33) Nkova lowu wa le xikarhi a wu endla swi olova ku tsemakanya tiko ku suka enkoveni lowukulu wa Yordani ku ya eRibuweni ra Mediteraniya, naswona wu ve gondzo ra nkoka ro xaviselana. Rivala ra Megido ri kokiwa hi nkova wa matimba wa Kixoni, lowu hundzaka hi le ndhawini yo khuma swinene exikarhi ka Ntshava ya Karmele ni switsunga swa Galeliya ku ya eRivaleni ra Axere ivi ku suka kwalaho wu ya eMeditereniya. Ndlela leyi yo rhula ya mati ya oma hi tin’hweti ta ximumu, kambe hi minkarhi yin’wana ma tala ma va xinambyana.—Vaav. 5:21.

10. (a) Hlamusela Rivala ra le Hansi ra Yizriyele. (b) Xana ndhawu leyi yi yelana ni swiendlakalo swihi swa le Bibeleni?

¹⁰ Rivala ra le Hansi ra Yizriyele ri tswonga dzonga-vuxa ku ya eYordani. Ndlela leyi ya nkova, Rivala ra Yizriyele, yi aname hi tikhilomitara ta 3.2 naswona yi hlanganisa mpfhuka wa tikhilomitara ta 19. Ku tlakuka ku sungula eka timitara to tlula 90, ivi ku hunguteka hakantsongo-ntsongo ku ya kwalomu ka 120 wa timitara ehansi ka vuandlalo bya lwandle ekusuhi na Beta-Xani. Nkova hinkwawo wa le xikarhi wu nonile, xiyenge xa Yizriyele hi xona xiphemu xo nona ngopfu xa tiko hinkwaro. Yizriyele hi roxe ri vula leswaku “Xikwembu Xi Ta Byala Mbewu.” (Hos. 2:22, NW) Matsalwa ma vulavula hi ku tsakisa ni ku saseka ka ndhawu leyi. (Gen. 49:15) Havumbirhi Megido na Yizriyele a ti ri ta nkoka eka tinyimpi leti lwiweke hi Israyele ni matiko lama nga ekusuhi, naswona hi kona laha, laha Baraka, Gidiyoni, Hosi Sawulo na Yehu va lweleke kona.—Vaav. 5:19-21; 7:12; 1 Sam. 29:1; 31:1, 7; 2 Tih. 9:7.

C-1 SWITSUNGA SWA GALELIYA

11, 12. (a) Xana Galeliya ri ve ni xiphemu lexikulu ku fikela kwihi evutirhelini bya Yesu, naswona i vamani lava a va huma eka xifundza lexi? (b) Pimanisa Galeliya wa le Hansi na Galeliya wa le Henhla?

¹¹ A ku ri exiyengeni xa le dzongeni xa switsunga swa le Galeliya (ni le kusuhi ni Lwandle ra Galeliya) laha Yesu a endleke xiphemu lexikulu xa ntirho wa yena wa ku nyikela vumbhoni hi vito ra Yehova ni Mfumo. (Mat. 4:15-17; Marka 3:7) Vo tala va valandzeri va Yesu ku katsa ni vaapostola vo tshembeka va 11, a va huma eGaleliya. (Mintirho 2:7) Endhawini leyi, minkarhi yin’wana yi vitaniwaka Galeliya wa le Hansi, tiko leri ra tsakisa hakunene, switsunga a swi tlakukanga ku tlula timitara ta 600. Ku sukela eka xixikana ku ya eka ximun’wana, a ku pfumaleki mpfula etikweni leri ro tsakisa, hi yona mhaka leyi yi nga riki ndhawu ya kwandzasi. Hi ximun’wana xitsunga xin’wana ni xin’wana xi funengetiwa hi swiluva, naswona tshaku rin’wana ni rin’wana ra nkova ri tala hi tindzoho. Evuandlalweni byo tlakuka lebyintsongo, ku ni misava leyi fuweke yo rima ka yona naswona switsunga swi fanela swinene ku byala mirhi ya mintlhwari ni ya vhinya. Madoroba lama dumeke ya Bibele endhawini leyi i Nazareta, Kana na Nayini. (Mat. 2:22, 23; Yohane 2:1; Luka 7:11) Ndhawu leyi yi nyike Yesu xisekelo lexinene leswaku a kota ku vumba swikombiso swa yena.—Mat. 6:25-32; 9:37, 38.

¹² Eka xiyenge xa le n’walungwini, kumbe eGaleliya wa le Henhla, switsunga swi tlakuka swi tlula timitara ta 1 100, kutani swi va switsunga swa le hansi swa Tintshava ta Lebanoni. Galeliya wa le Henhla wu woxe naswona wu na moya, mpfula yina hi matimba. Eminkarhini ya Bibele vuehlo bya le vupela-dyambu a byi tlhumile swinene. Xivandla lexi a xi averiwe rixaka ra Neftali.—Yox. 20:7.

C-2 SWITSUNGA SWA KARMELE

13. (a) Karmele kahle-kahle i yini? (b) Xana ku vuriwa yini ha yona eBibeleni?

¹³ Nhlonhle ya Ntshava ya Karmele yi huma yi nghena eLwandle ra Meditereniya hi ndlela yo saseka. Karmele kahle-kahle i nxaxamelo wa switsunga, wu lehe kwalomu ka tikhilomitara ta 48, leti tlakukeke hi timitara ta 545 ehenhla ka vuandlalo bya lwandle. Swi suka eswitsungeni swa Samariya swi ya eMeditereniya, ni ribuwa ra rona, leri vumbaka nxaxamelo lowukulu wa switsunga emakumu ya le n’walungu-vupela-dyambu, a ri rivaleki hi ku tsakisa ni ku saseka ka rona. (Risimu 7:5) Vito Karmele ri vula “Ntanga,” leri fanelaka swinene ndhawu leyi yo nona, leyi funengetiweke hi vhinya ni mihandzu ni mirhi ya mitlhwari ya yona leyi dumeke. Esaya 35:2 yi yi tirhisa tanihi xikombiso xa ku vangama loku bindzulaka ka tiko ra Israyele leri kondleteriweke: ‘Ku saseka ka Karmele ku fanele ku nyikiwa rona.’ Hi kona laha, laha Eliya a tlhontlheke vaprista va Baal ni leswaku “ndzilo wa Yehova wu wa” ku kombisa vukulukumba bya Yena, naswona a ku ri ehenhla ka Karmele laha Eliya a kokeleke nyingiso eka papa lerintsongo leri veke mpfula leyikulu, xisweswo hi singita yi herisa dyandza eIsrayele.—1 Tih. 18:17-46.

C-3 SWITSUNGA SWA SAMARIYA

14. Hi tihi tinxaka leti a ti tshama eswitsungeni swa Samariya, naswona xana ndhawu leyi yi lulamele swimilana swihi?

¹⁴ Xiphemu xa le dzongeni xa ndhawu leyi xi talele hi switsunga, swi tlakuke ku tlula timitara ta 900 evuxeni. (1 Sam. 1:1) Endhawini leyi, ku na mpfula ya nkarhi na nkarhi leyi tshembekaka swinene ku tlula eYuda ku ya edzongeni. Endhawini leyi a ku ake vatukulu va Efrayimi, n’wana lontsongo wa Yosefa. Xiphemu xa le n’walungwini xa ndhawu leyi, lexi xi nyikiweke hafu ya rixaka ra Manase, n’wana lonkulu wa Yosefa, xi katsa tshaku ra nkova ni timbala letintsongo leti rhendzeleke hi switsunga. Ndhawu leyi ya switsunga a yi nonanga ngopfu, kambe ku na vhinya ni mintanga ya mitlhwari, leswi endliweke swi koteka hi ku rimiwa ka matlhelo ya le hansi ya xitsunga. (Yer. 31:5) Hambi swi ri tano, matshaku lamakulu ya minkova ma kahle eku byaleni ka tindzoho ni ku rima loku tolovelekeke. Miti yo tala a yi tale endhawini leyi eminkarhini ya Bibele. Hi nkarhi wa mfumo wa le n’walungwini, Manase u nyike mintsindza minharhu leyi landzelelanaka—Xikeme, Tirisa na Samariya—kutani ndhawu hinkwayo yi vitaniwa Samariya, hikwalaho ka ntsindza lowu.—1 Tih. 12:25; 15:33; 16:24.

15. (a) Xana ku katekisiwa ka Yosefa hi Muxe ku hetisisiwe njhani etikweni ra Samariya? (b) Xana tiko leri ri tlhele ri katekisiwa njhani enkarhini wa Yesu?

¹⁵ Ku katekisiwa ka Yosefa hi Muxe ku hetisekile hakunene etikweni leri. “Eka Yosefa, a ku: Tiko ra yena ri ta katekisiwa hi Yehova, hi leswo saseka swa le tilweni, yi ri mberha, . . . ni mihandzu yo nandziha ya dyambu, ni mihandzu yo nandziha ya tin’hweti, ni mihandzu yo nandziha ya tintshava ta khale, ni mihandzu yo nandziha ya mitsunga leyi nga heriki.” (Deut. 33:13-15) Ina, leri a ri ri tiko ro tsakisa. Tintshava ta rona a ti tlhumile swinene, minkova ya rona a yi bindzula swinene, naswona yi tale hi miti leyi humelelaka ni leyi nga ni vaaki vo tala. (1 Tih. 12:25; 2 Tikr. 15:8) Eminkarhini ya le ndzhaku Yesu u chumayele etikweni ra le Samariya, ni vadyondzisiwa va yena, naswona Vukriste byi kume vaseketeri vo tala kwalaho.—Yohane 4:4-10; Mintirho 1:8; 8:1, 14.

C-4 SHEPHELAH

16. (a) I yini leswi vumbaka Shephelah? (b) Xana xifundza lexi a xi ri xa nkoka hi yini eminkarhini ya Bibele?

¹⁶ Hambi leswi vito Shephelah ri vulaka “Tiko ra le hansi,” kahle-kahle i ndhawu ya switsunga leyi tlakukeke ku fika eka timitara ta 450 eka xiyenge xa le dzongeni naswona xi tsemiwa hi minkova yo hlayanyana leyi sukaka evuxeni yi ya evupela-dyambu. (2 Tikr. 26:10) Yi tlakuka ku ya evuxeni ka timbala ta le ribuweni ra Filista naswona yi nga tekiwa yi ri tiko ra le hansi loko yi pimanisiwa ni switsunga leswi tlakukeke swa Yuda ku ya evuxeni. (Yox. 12:8) Switsunga swa yona, leswi a swi funengetiwe hi mirhi ya minkuwa, sweswi yi na tivhinya ni mintanga ya mitlhwari. (1 Tih. 10:27) A a ri ri na miti yo tala. Ematin’wini ya Bibele ri tirhe tanihi ndzilakana exikarhi ka Israyele ni Vafilista kumbe mavuthu wahi ni wahi lama hlaselaka lama ringetaka ku nghena eYuda hi tlhelo ra rivala ra le ribuweni.—2 Tih. 12:17; Obad. 19.

C-5 TIKO RA XITSUNGA RA YUDA

17. (a) Xana tiko ra xitsunga xa Yuda a ri bindzula ku fikela kwihi eminkarhini ya Bibele, naswona ku vuriwa yini hi namuntlha? (b) Xana Yuda a ri tekiwa ri ri ndhawu leyinene ya yini?

¹⁷ Leyi i ndhawu leyi tlakukeke ya maribye, ya kwalomu ka tikhilomitara ta 80 hi ku leha naswona yi aname hi tikhilomitara ta le hansi ka 32, ni ku tlakuka ka le xikarhi ka 600 ku ya eka ku tlula 1 000 wa tikhilomitara ehenhla ka vuandlalo bya lwandle. Eminkarhini ya Bibele ndhawu leyi a yi funengetiwe hi mirhi ya timhandzi, ngopfu-ngopfu evupela-dyambu, switsunga ni minkova a swi fuwile hi masimu ya tindzoho, mirhi ya mitlhwari ni ya vhinya. Leyi a yi ri ndhawu leyi a yi humesa tindzoho, mafurha ni vhinya leyinene ya Israyele. Ngopfu-ngopfu ndhawu leyi rhendzeleke Yerusalema yi onhiwe makhwati ku sukela eminkarhini ya Bibele naswona yi languteka yi ri kwandzasi loko yi pimanisiwa ni leswi yi tshameke yi va xiswona. Hi xixika, gamboko minkarhi yin’wana ya wa etindhawini leti tlakukeke exikarhi, tanihi le Betlehema. Eminkarhini ya khale Yuda a ri tekiwa ri ri ndhawu leyinene ya miti ni makhokholo, kutani eminkarhini ya khombo vanhu a va swi kota ku balekela etintshaveni leti ku ya kuma vutumbelo.—2 Tikr. 27:4.

18. (a) Xana hi rini laha Yerusalema ri veke ntsindza wa Israyele na Yuda? (b) Hi swihi swivumbeko swin’wana leswi tsakisaka swa muti?

¹⁸ Lexi xiyekaka ematin’wini ya Yuda ni ya Israyele i Yerusalema, lowu nakambe wu vitaniwaka Siyoni, hikwalaho ka vito ra ntsindza wa rona. (Ps. 48:1, 2) Eku sunguleni a ku ri muti wa Vakanana wa Yebusi, lowu nga erivaleni leri tlakukeke emahlanganweni ya Nkova wa Hinomu ni Nkova wa Kidroni. Endzhaku ka loko Davhida a wu hlurile ivi a wu endla ntsindza, wu ndlandlamuxeriwe en’walungu-vupela-dyambu, naswona eku heteleleni wu tlhele wu katsa Nkova wa Tyropoeon. Hi ku famba ka nkarhi Nkova wa Hinomu wu vitaniwe Gehena. Hi mhaka ya leswi Vayuda va endleke magandzelo ya swikwembu swa hava kwalaho, wu vuriwe lowu nyameke ivi wu hundzuriwa ndhawu yo lahlela thyaka ni mintsumbu ya swigevenga. (2 Tih. 23:10; Yer. 7:31-33) Xisweswo, mindzilo ya wona yi ve xikombiso xa ku herisa loku heleleke. (Mat. 10:28; Marka 9:47, 48) Yerusalema a ri kuma mphakelo lowu hikiweke wa mati eXihlobyeni xa Silowama, evupela-dyambu bya Nkova wa Kidroni, naswona Hezekiya u xi sirhelele hi ku aka rirhangu ehandle ka xona ku xi hlayisa endzeni ka muti.—Esa. 22:11; 2 Tikr. 32:2-5.

C-6 MANANGA YA YUDA (JESHIMON)

19. (a) Xana Jeshinon ri yi fanela njhani nhlamuselo ya vito ra yona? (b) Hi swihi swiendlakalo swa Bibele leswi humeleleke etikweni leri?

¹⁹ Jeshimon i vito ra le Bibeleni ra Mananga ya Yuda. Ri vula “Kwandzasi.” (1 Sam. 23:19, NW nhlamuselo ya le hansi) Vona ndlela leyi vito leri ri hlamuselaka ni ku fanela ha yona! Mananga ma vumbiwa hi swiehlo swo chavisa swa le vuxeni swa swivumbeko swa choko swa kwandzasi swa switsunga swa Yuda, leswi hungutekaka hi ku tlakuka hi timitara to tlula 900 eka tikhilomitara ta 24 loko swi ri karhi swi tshinelela Lwandle leri Feke, laha ku nga ni rirhangu ra mawa lama chavisaka. A ku na miti eJeshimon naswona ku ni vaaki vantsongo. Hi kona emananga lawa ya Yuda laha Davhida a yeke kona loko a balekela Hosi Sawulo, a ku ri exikarhi ka mananga lawa na Yordani laha Yohane Mukhuvuri a chumayeleke kona, naswona a ku ri eka ndhawu leyi laha Yesu a wiseke kona loko a titsona swakudya hi masiku ya 40.b—1 Sam. 23:14; Mat. 3:1; Luka 4:1.

C-7 NAGEBU

20. Hlamusela Nagebu.

²⁰ Edzongeni wa switsunga swa Yuda ku na Nagebu, laha vapatriarka Abrahama na Isaka va tshameke kona malembe yo tala. (Gen. 13:1-3; 24:62) Bibele nakambe yi kombetela exiphen’wini xa le dzongeni xa ndhawu leyi tanihi “mananga ya Sini.” (Yox. 15:1) Nagebu leyi kumaka mpfula yintsongo yi sukela etikweni ra Bere-Xeba en’walungwini ku ya eKadexe-barineya edzongeni. (Gen. 21:31; Tinhl. 13:1-3, 26; 32:8) Tiko ri ehla eswitsungeni swa Yuda hi ntlhandlamano wa swintshabyana, leswi yaka evuxeni ni le vupela-dyambu, lerova swi nyikela ndzilakana wa ntumbuluko eka nhlaselo wo huma edzongeni. Tiko ri suka eswitsungeni exiphen’wini xa le vuxeni xa Nagebu ri ya erivaleni ra kwandzasi ra le vupela-dyambu, etlhelo ka ribuwa ra lwandle. Ximumu xi kuma tiko leri ri omile tanihi kwandzasi, handle ka le kusuhi ni minkova yin’wana leyi nga ni mati. Hambi swi ri tano, mati ma nga ha kumiwa hi ku cela xihlovo. (Gen. 21:30, 31) Mfumo wa manguva lawa wa Israyele wu karhi wu cheleta ni ku antswisa swiyenge swa Nagebu. “Namb[u] wa Egipta” wu funghe ndzilakana wa le dzonga-vupela-dyambu wa Nagebu kun’we ni ku va xiphemu xa ndzilakana wa le dzongeni wa Tiko leri Tshembisiweke.—Gen. 15:18.

C-8 MANANGA YA PARANI

21. Xana Parani ri kwihi, naswona a ri hetisisa xiphemu xihi ematin’wini ya Bibele?

²¹ Le dzongeni wa Nagebu, ekusuhi ni Mananga ya Sini ku na Mananga ya Parani. Loko va suka eSinayi, Vaisrayele va tsemakanye mananga lawa loko va ya eTikweni leri Tshembisiweke, naswona Muxe u rhume tinhlori ta 12 a ri eParani.—Tinhl. 12:16–13:3.

D. ARABA LOWUKULU (NKOVA LOWUKULU)

22. Hi ku tirhisa mepe lowu nga eka tluka 272 ni mimpfampfarhuto leyi nga eka tluka 273, swin’we ni ndzimana, hi ku komisa hlamusela swivumbeko leswikulu swa Araba (Nkova Lowukulu) ni ku yelana ka swona ni ndhawu leyi nga ekusuhi.

²² Xin’wana xa swivumbeko swa misava leswi nga tolovelekangiki emisaveni leyi i Nkova Lowukulu. EBibeleni, xiphemu lexi tsemakanyaka Tiko leri Tshembisiweke ku sukela en’walungwini ku ya edzongeni xi vuriwa “Araba.” (Yox. 18:18, Mahungu Lamanene) Eka 2 Samuel 2:29 ku handzuka loku ka misava ku hlamuseriwa tanihi nsele. En’walungwini wa wona ku na Ntshava ya Hermoni. (Yox. 12:1) Eku sunguleni ka Ntshava ya Hermoni, Nkova Lowukulu wa andlaleka hi ku hatlisa ku ya edzongeni hi timitara ta 800 ehansi ka vuandlalo bya lwandle ehansi ka Lwandle leri Feke. Ku sukela emakun’wini ya le dzongeni ya Lwandle leri Feke, Araba wu ya emahlweni, wu tlakuka hi timitara to tlula 200 ehenhla ka vuandlalo bya lwandle ku fika exikarhi ka Lwandle leri Feke ni Songa-nkulu wa ʽAqaba. Kutani wu andlaleka hi ku hatlisa wu ya ematini lama kufumelaka ya nhlonhle ya le vuxeni ya Lwandle ro Tshwuka. Mimepe leyi landzelaka ya swiyenge yi kombisa ku yelana ka Nkova Lowukulu ni tiko leri wu rhendzeleke.

D-1 TIVA RA HULA

23. Xana xivandla xa Hula a xi yelana na yini eminkarhini ya Bibele?

²³ Leswi wu sungulaka eku sunguleni ka Ntshava ya Hermoni, Nkova Lowukulu wa andlaleka hi ku hatlisa ku tlula timitara ta 490 ku ya endhawini ya Hula, leyi nga eka vuandlalo bya lwandle. Tiko leri ri na mati yo anela naswona ri tshama ri sasekile ri ri ra rihlaza hambi ku ri eka tin’hweti hinkwato ta ximumu. A ku ri endhawini leyi laha va ka Dani va tshameke emutini wa vona wa Dani, lowu tirheke tanihi ntsindza wo gandzela swikwembu swa hava ku sukela enkarhini wa vaavanyisi ku ya enkarhini wa mfumo wa tinxaka ta khume ta Israyele. (Vaav. 18:29-31; 2 Tih. 10:29) A ku ri eKhezariya wa Filipi, doroba leri nga ekusuhi ni tiko ra Dani wa khale, laha Yesu a tiyiseke vadyondzisiwa va yena leswaku a a ri Kriste, naswona vo tala va pfumela leswaku a ku ri ekusuhi ni Ntshava ya Hermoni laha ku hundzuka ku humeleleke kona masiku ya tsevu endzhakunyana. Ku suka eHula, Nkova Lowukulu wu ya eLwandle ra Galeliya, lowu nga kwalomu ka timitara ta 210 ehansi ka vuandlalo bya lwandle.—Mat. 16:13-20; 17:1-9.

D-2 NDHAWU LEYI RHENDZELEKE LWANDLE RA GALELIYA

24. (a) Xana Lwandle ra Galeliya ri vitaniwa hi mavito wahi man’wana eBibeleni? (b) Xana ndhawu leyi ri rhendzeleke a yi ri njhani esikwini ra Yesu?

²⁴ Lwandle ra Galeliya ni ndhawu leyi nga ekusuhi swi sasekile.c Ku tsakeriwa ka ndhawu yoleyo ku vangiwa hi swiendlakalo swo tala evutirhelini bya Yesu leswi humeleleke kwalaho. (Mat. 4:23) Lwandle nakambe ri vuriwa Tiva ra Genezareta kumbe Chinereta, ni Lwandle ra Tiberiyasi. (Luka 5:1; Yox. 13:27; Yoh. 21:1) Entiyisweni i tiva leri nga ni xivumbeko xa mbilu, ri lehe hi tikhilomitara ta 21 hi kwalomu ka 11 wa tikhilomitara hi ku anama eka yinhla leyi ri anameke kona swinene, naswona ri hambeta ri ri xihlovo xa nkoka xa mati xa tiko hinkwaro. Ri pfariwe swinene hi switsunga ku lava ku va matlhelo hinkwawo. Vuandlalo bya tiva byi kwalomu ka timitara ta 210 ehansi ka vuandlalo bya lwandle, leswi vangaka xixika lexi tsakisaka, xo kufumela ni ximumu xo leha, xo hisa swinene. Emasikwini ya Yesu, a ku ri ntsindza wa vumaki bya ku phasa tinhlampfi lebyi hluvukisiweke swinene, ni miti leyi humelelaka ya Korazini, Betsayida, Kapernawume, na Tiberiyasi a yi ri endzeni kumbe ekusuhi ni ribuwa ra tiva. Ku rhula ka tiva ku onhiwa hi ku hatlisa hi swidzedze. (Luka 8:23) Rivala lerintsongo ra Ganezareta, ra tinhla tinharhu hi xivumbeko, ri le n’walungu-vupela-dyambu bya tiva. Misava yi nonile, yi humesa ku lava ku va tinxaka hinkwato ta swimilana leswi tiviwaka eTikweni leri Tshembisiweke. Hi xixikana swiehlo swa mivalavala yo saseka swa vangama hi ku saseka loku nga tluriwiki kwihi na kwihi etikweni ra Israyele.d

D-3 XIVANDLA XA NKOVA WA YORDANI (GHOR)

25. Hi swihi swivumbeko leswikulu swa Nkova wa Yordani?

²⁵ Nkova lowu hinkwawo wu tanihi ncele lowu ehlaka, nakambe wu vitaniwa “Araba.” (Deut. 3:17) Maarabu namuntlha ma kombetela eka wona tanihi Ghor, leswi vulaka “Riwa.” Nkova lowu wu sungula eLwandle ra Galeliya naswona hi ntolovelo wu anamile—wu kwalomu ka tikhilomitara ta 19 hi ku anama etindhawini tin’wana. Nambu wa Yordani hi woxe wu kwalomu ka timitara ta 46 ehansi ka rivala ra nkova, wa soholoka-soholoka ku ringana tikhilomitara ta 320 ku hlanganisa tikhilomitara ta 105 ta Lwandle leri Feke.e Endzhaku ko hundza maboboma ya 27, xi hunguteka hi timitara ta 180 loko xi fika eLwandle leri Feke. Yordani wa le hansi wu funengetiwe hi khwati ra mirhi ni swimidyana swo tlhuma, ngopfu-ngopfu mitamarisiki, mioliyandha ni minengenedzi, laha tinghala ni vana va tona a ti tumbela kona eminkarhini ya Bibele. Laha sweswi ku tiviwa tanihi Zor naswona ku tala mati hi xixikana. (Yer. 49:19) Loko u tlhandlukela ematlhelo hinkwawo ya nxaxamelo lowu wa khwati ku na Qattara, ndzilakana lowu nga hava vutumbelo wa tiko leri omeke ra vuandlalo byintsongo lebyi tlakukeke ni swiehlelo leswi avaneke leswi yisaka etimbaleni ta Ghor hi koxe. Timbala leti ta le n’walungwini wa Ghor, kumbe Araba ti rimiwa kahle. Hambi edzongeni, ku ya eLwandle leri Feke, vuandlalo lebyi tlakukeke bya Araba, lebyi namuntlha byi kumaka mpfula yintsongo swinene, ku vuriwa leswaku yi tshame yi humesa tinxaka to tala ta mincindzu, kun’we ni mihandzu yin’wana yo tala ya tropiki. Yeriko a wu ri muti lowu dumeke swinene eNkoveni wa Yordani naswona wa ha dumile.—Yox. 6:2, 20; Marka 10:46.

D-4 LWANDLE RA MUNYU (LERI FEKE)

26. (a) Hi yihi yin’wana ya mintiyiso leyi xiyekaka mayelana ni Lwandle leri Feke? (b) Hi byihi vumbhoni lebyi xiyekaka lebyi xivandla lexi xi byi nyikelaka mayelana ni ku avanyisa ka Yehova?

²⁶ Leri hi rin’wana ra mati yo tala lama xiyekaka ehenhla ka misava. Ma vuriwa lama feke hi laha ku fanelaka, hikuva a ku na nhlampfi leyi hanyaka elwandle leri naswona ku ni swimilana swintsongo eribuweni ra rona. Bibele yi ri vula Lwandle ra Munyu, kumbe Lwandle ra Araba, tanihi leswi ri nga enkoveni lowukulu wa Araba. (Gen. 14:3; Yox. 12:3) Lwandle ri kwalomu ka tikhilomitara ta 75 ku suka en’walungwini ku ya edzongeni naswona ri aname hi tikhilomitara ta 15. vuandlalo bya rona byi kwalomu ka timitara ta 400 ehansi ka lebyi bya Lwandle ra Meditereniya, swi ri endla ri va ndhawu leyi enteke swinene emisaveni. En’walungwini wa rona, ri ente hi timitara ta 400. Ematlhelo hinkwawo, lwandle ri pfariwe hi switsunga leswi nga hava mirhi ni mawa lamakulu. Hambi leswi Nambu wa Yordani wu tisaka mati yo tenga, a ku na laha mati ma humaka kona handle ka nkahelo, lowu hatlisaka ku fana ni ku nghena ka mati. Mati lama siveriweke ma na tiphesente ta 25 ta swilo leswi tiyeke leswi n’okeke, ngopfu-ngopfu munyu, naswona i chefu eka tinhlampfi naswona wa vava emahlweni ya vanhu. Lava endzeleke ndhawu leyi rhendzeleke Lwandle leri Feke hakanyingi va hlamarisiwa hi xiyimo xa ku pfumala vutomi xa ndhawu leyi. I ndhawu ya vafi. Hambi loko tiko hinkwaro ri tshame ri “cheletiwa . . . ri fana ni ntanga wa Yehova,” hi xitalo ndhawu leyi nga ekusuhi ni Lwandle leri Feke sweswi i “mananga” naswona yi ve tano ku lava ku va malembe ya 4 000, ku kombisa vumbhoni lebyi xiyekaka bya ku avanyisa ka Yehova loku nga cinciki loku ku humesiweke kwalaho ehenhla ka Sodoma na Gomora.—Gen. 13:10; 19:27-29; Sof. 2:9.

ARABA (KU YA EDZONGENI WA LWANDLE RA MUNYU)

27. I ndhawu ya njhani leyi vumbaka dzonga wa Araba, naswona i mani loyi a a yi lawula eminkarhini ya khale?

²⁷ Xiyenge lexi xo hetelela xa Nkova Lowukulu xi ya edzongeni ku ringana tikhilomitara tin’wana ta 160. Tiko leri i kwandzasi. Mpfula ya kala, naswona dyambu a ri tsetseleri. Bibele nakambe yi ri vula “Arabah.” (Deut. 2:8, NW) Exikarhi, yi fikelela maninginingi ya yona yo tlula timitara ta 200 ehenhla ka vuandlalo bya lwandle ivi yi ehlela edzongeni nakambe yi ya eka Songa-nkulu wa ʽAqaba, xiyenge xa le vuxeni xa Lwandle ro Tshwuka. Hi kona laha, ehlalukweni wa Esiyoni-Gebere, laha Solomoni a akeke swikepe swo tala. (1 Tih. 9:26) Enkarhini wo tala wa tihosi ta Yuda, xiyenge lexi xa Araba a xi lawuriwa hi mfumo wa Edomu.

E. TINTSHAVA NI TINDHAWU LETI TLAKUKEKE EVUXENI BYA YORDANI

28. Xana matiko ya Baxani ni ya Giliyadi a ya ri na nkoka wihi hi tlhelo ra vurimi, naswona xana matiko lawa a ma katsekisa ku yini ematin’wini ya Bibele?

²⁸ “Ehase ka Yordani, evuxeni” ku tlakuka hi ku hatlisa ku suka eNkoveni Lowukulu ku vumba nxaxamelo wa tindhawu leti tlakukeke. (Yox. 18:7; 13:9-12; 20:8) Ku ya en’walungwini ku na tiko ra Baxani (E-1), leri, swin’we ni hafu ya Giliyadi, ri nyikiweke rixaka ra Manase. (Yox. 13:29-31) Leri a ri ri tiko ra tihomu, ni tiko ra varimi, vuandlalo lebyi tlakukeke lebyi noneke bya kwalomu ka timitara ta 600 ehenhla ka vuandlalo bya lwandle. (Ps. 22:12; Ezek. 39:18; Esa. 2:13; Zak. 11:2) Esikwini ra Yesu ndhawu leyi a yi rhumela tindzoho to tala, naswona namuntlha ya bindzula hi tlhelo ra vurimi. Ku ya edzongeni, ku na tiko ra Giliyadi (E-2), xiyenge xa le hansi lexi a xi averiwe rixaka ra Gad. (Yox. 13:24, 25) Ndhawu ya tintshava leyi fikelelaka timitara ta 1 000, yi cheletiwa hi timpfula letinene hi xixika ni mberha yo tala hi ximumu, nakambe a ri ri tiko lerinene ra swifuwo naswona a ri tiviwa swinene hi balsama ya rona. Namuntlha ri dume swinene hi vhinya ya rona ya le henhla. (Tinhl. 32:1; Gen. 37:25; Yer. 46:11) A ku ri etikweni ra Giliyadi laha Davhida a balekeleke Absalomu a ya kona, naswona evupela-dyambu, Yesu u chumayele “[etikweni] ra Dikapolisi.”—2 Sam. 17:26-29; Marka 7:31.

29. Evuxeni bya Yordani, hi wahi matiko lama nga edzongeni, naswona a ma dume ha yini?

²⁹ “Tiko ra vana va Amoni” (E-3) ri le dzongeni wa Giliyadi, naswona hafu ya rona ri nyikiwe rixaka ra Gadi. (Yox. 13:24, 25; Vaav. 11:12-28) I vuandlalo byo pfuleka lebyi anameke, byi lulamele ku va madyelo ya tinyimpfu. (Ezek. 25:5) Nakambe loko u ya edzongeni ku na ‘tiko ra Mowabu.’ (Deut. 1:5) Vamowabu hi voxe a va ri varisi lavakulu, naswona ku fikela namuntlha ndhawu leyi yi tirha swinene ku kurisa tinyimpfu. (2 Tih. 3:4) Kutani, edzonga-vuxa bya Lwandle leri Feke, hi fika evuandlalweni bya ntshava bya Edomu (E-4). Marhumbi ya miako ya rona ya ku xaviselana, yo tanihi Petra, ma ha ri kona ni namuntlha.—Gen. 36:19-21; Obad. 1-4.

30. Xana vuandlalo lebyi tlakukeke a byi hlanganisiwe hi yini evuxeni?

³⁰ Ku ya evuxeni bya switsunga leswi ni vuandlalo lebyi byo tlakuka ku na mananga yo tala ya maribye, yo leha swinene lawa ma sivaka hi ku helela ku famba loku kongomeke exikarhi ka Tiko leri Tshembisiweke na Mesopotamiya, leswi vangelaka gondzo ra tikharavhani ri gega hi tikhilomitara to tala ku ya en’walungwini. Ku ya edzongeni mananga lawa ma hlangana ni tindhundhuma ta sava ta kwandzasi lerikulu ra le Arabiya.

F. TINTSHAVA TA LEBANONI

31. (a) I yini leswi vumbaka tintshava ta Lebanoni? (b) Hi swihi swivumbeko swa Lebanoni leswi tshameke hi laha a swi ri ha kona eminkarhini ya Bibele?

³¹ Leswi xiyekaka swinene eka xivumbeko xa Tiko leri Tshembisiweke i tintshava ta Lebanoni. Entiyisweni i minxaxamelo mimbirhi ya tintshava leti longolokaka. Switsunga swa le masungulweni ya Ntshava ya Lebanoni swi ya eGaleliya wa le Henhla. Etindhawini to tala switsunga leswi swi fika ni le ribuweni ra lwandle. Nhlonhlori leyikulu entshaveni leyi yi kwalomu ka 3 000 wa timitara ehenhla ka vuandlalo bya lwandle. Nhlohlorhi leyikulu eka Ntshava leyi joyinaka leyi nga riki ya Lebanoni i Ntshava ya Hermoni, leyi tlakukeke hi timitara ta 2 814 ehenhla ka vuandlalo bya lwandle. Gamboko ya yona leyi n’okaka yi nyikela mati yo tala ya Nambu wa Yordani ni xihlovo xa mberha hi nkarhi wa nguva yo oma ya le ku heleni ka xixikana. (Ps. 133:3) Tintshava ta Lebanoni a ti xiyeka swinene hi tikedari letikulu ta tona, timhandze ta yona leti kombisiweke eku akiweni ka tempele ya Solomoni. (1 Tih. 5:6-10) Hambi leswi ku nga ni ntanga wuntsongo lowu wa ha saleke wa tikedari namuntlha, vuehlelo bya le hansi bya ha ri na mintanga ya vhinya, mintanga ya mitlhwari, ni mintanga ya mihandzu, hi laha a yi ri ha kona eminkarhini ya Bibele.—Hos. 14:5-7.

32. Xana Muxe u hlamusela Tiko ra Xitshembiso hi ku pakanisa hi ndlela yihi?

³² Tanihi leswi xisweswo hi hetaka riendzo ra hina ro ya eTikweni ra Xitshembiso ra Yehova, leri nge xikarhi ka mananga lama siveriweke ku ya evuxeni ni Lwandle Lerikulu, hi nga vumba xifaniso emianakanyweni, xa ku kwetsima loku tshameke ku ri ambexa emasikwini ya Israyele. Entiyisweni, a ku ri ‘tiko ro saseka swinene . . . , leri khulukaka ntswamba ni vulombe.’ (Tinhl. 14:7, 8; 13:23) Muxe u ri hlamusela hi marito lawa: “Hikuva Yehova, Xikwembu xa wena, a ta ku nghenisa etikweni lerinene, etikweni ra milambu, ni ra swihlovo, ni ra mativa, laha mati ma humaka mikoveni ne tintshaveni; etikweni ra koro, ni ra barley, ni ra vhinya, ni ra makuwa, ni ra magrenada; etikweni ra mitlhwari ni ra mafura ni vulombe; etikweni leri u nga ka u nga dyi vuswa bya wena evusiwaneni, laha u nga ka u nga pfumali nchumu; etikweni leri maribye ti nga tinsimbi, ni leri u nga ta cela nsuku etintshaveni ta rona. U ta dya u ko u xurha, kambe u ta nkhensa Yehova, Xikwembu xa wena, hikwalaho ka tiko lerinene leri a ku nyikeke rona.” (Deut. 8:7-10) Onge hinkwavo lava rhandzaka Yehova sweswi hi ku fanana va nga nkhensa leswi a tiyimiseleke ku endla misava hinkwayo yi va paradeyisi leyi vangamaka, hi ku landza ntila wa Tiko ra yena ra khale ra Xitshembiso.—Ps. 104:10-24.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Mepe lowu nga eka tluka 272]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

TINDHAWU TA NTUMBULUKO ta TIKO LERI TSHEMBISIWEKE

(ni tindhawu leti nga ekusuhi)

MI 0 10 20 30 40 50 60

KM 0 20 40 60 80

(Eka swiyenge leswi hingakanyaka V—V, W—W, X—X, Y—Y, na Z—Z, vona tluka leri nga ekusuhi)

MFUNGHO WA TINOMBORO

LWANDLE RA MEDITERENIYA

A Ribuwa ra Lwandle Lerikulu

Yopa

B-1 Rivala Ra Axere

B-2 Xitikwana xa le Ribuweni ra Lwandle xa Dori

Dori

B-3 Madyelo ya Xaroni

B-4 Rivala ra Filista

Axidodi

Axikeloni

Ekroni

Gath

Gaza

Beth-shan

C-1 Switsunga swa Galeliya

Kana

Nayini

Nazareta

Tiri

C-2 Switsunga swa Karmele

C-3 Switsunga swa Samariya

Bethele

Yeriko

Samariya

Tirzah

Xikemu

C-4 Shephelah

Lakixi

C-5 Tiko ra le Xitsungeni ra Yuda

Betlehema

Geba

Hebroni

Yerusalema

C-6 Mananga ya Yuda (Jeshimon)

C-7 Nagebu

Bere-xeba

Kadesh-barnea

Nambu wa Egipta

C-8 Mananga ya Parani

D-1 Tiva ra Hula

Dan

Khezariya wa Filipi

D-2 Xivandla lexi Rhendzeleke Lwandle ra Galeliya

Betsayida

Kapernawume

Korazini

Lwandle ra Galeliya

Tiberiyasi

D-3 Tiko ra le Nkoveni wa Yordani (Ghor)

Nambu wa Yordani

D-4 Lwandle ra Munyu (leri Feke) (Lwandle ra Araba)

Lwandle ra Munyu

D-5 Araba (edzongeni ku sukela eLwandle ra Munyu)

Ezion-geber

Lwandle ro Tshwuka

E-1 Tiko ra Baxani

Damaska

Edrei

E-2 Tiko ra Giliyadi

Raba

Ramoti wa Giliyadi

T. V. of Jabbok

E-3 Tiko ra Amoni ni ra Mowabu

Hexiboni

Kir-hareseth

Medeba

T. V. of Arnon

T. V. of Zered

E-4 Vuandlalo bya Ntshava bya Edomu

Petra

F Tintshava ta Lebanoni

Sidoni

Tintshava ta Lebanoni

Ntshava ya Hermoni

[Mimepe leyi nga eka tluka 273]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

MATLHELO YO FANEKISELA YA TIKO LERI TSHEMBISIWEKE

(Leswaku u vona tindhawu, vona mepe lowu nga eka tluka lerin’wana)

Ku tlakuka ku kwalomu ka mpimo wa tilayeni wu andzisiwe ka 10

Xiyenge xa le Vupela-dyambu-Vuxa eHase ka Efrayimi (V—V)

Lwandle ra Meditereniya

B-3 Madyelo ya Xeroni

C-3 Switsunga swa Samariya

D-3 Araba kumbe Nkova wa Yordani (Ghor)

Qattara

Zor

E-2 Tiko ra Giliyadi

MI 0 5 10

KM 0 8 16

Tinomboro leti nge ximatsini i TIMITARA Tinomboro leti nge xineneni i TIFIDI

+900 +3000

+600 +2000

+300 +1000

0 (Vuandlalo bya Lwandle) 0

−300 −1000

−600 −2000

Xiyenge xa le Vupela-dyambu-Vuxa eHase ka Yuda (W—W)

Lwandle ra Meditereniya

B-4 Tinhulu ta Sava

Rivala ra Filista

C-4 Shephelah

C-5 Tiko ra le Xitsungeni ra Yuda

Yerusalema

C-6 Mananga ya Yuda

D-4 Nkova Lowukulu

MI 0 5 10

KM 0 8 16

Tinomboro leti nge ximatsini i TIMITARA Tinomboro leti nge xineneni i TIFIDI

+900 +3000

+600 +2000

+300 +1000

0 (Vuandlalo bya Lwandle) 0

−300 −1000

−600 −2000

Xiyenge xa Vupela-dyambu-Vuxa eHase ka Yuda (X—X)

Lwandle ra Meditereniya

B-4 Tinhulu ta Sava

Rivala ra Filista

C-4 Shephelah

C-5 Tiko ra le Xitsungeni ra Yuda

C-6 Mananga ya Yuda

D-4 Nkova Lowukulu

Lwandle ra Munyu

E-3 Tiko ra Amoni ni ra Mowabu

MI 0 5 10

KM 0 8 16

Tinomboro leti nge ximatsini i TIMITARA Tinomboro leti nge xineneni i TIFIDI

+900 +3000

+600 +2000

+300 +1000

0 (Vuandlalo bya Lwandle) 0

−300 −1000

−600 −2000

−900 −3000

Xiyenge xa le Dzonga-N’walungu eTlhelo ka Tintshava Vupela-dyambu bya Yordani (Y—Y)

C-7 Nagebu

C-5 Tiko ra le Xitsungeni ra Yuda

C-3 Switsunga swa Samariya

B-5 Rivala ra le Hansi ra Yizriyele

C-1 Switsunga swa Galeliya

F

MI 0 5 10 20

KM 0 8 16 32

Tinomboro leti nge ximatsini i TIMITARA Tinomboro leti nge xineneni i TIFIDI

+900 +3000

+600 +2000

+300 +1000

0 (Vuandlalo bya Lwandle) 0

Xiyenge Xa Le Dzonga-N’walungu eTlhelo ka Araba kumbe Nkova Lowukulu (Z—Z)

D-5

D-4 Lwandle Ra Munyu

D-3 Araba kumbe Nkova wa Yordani (Ghor)

D-2 Lwandle Ra Galeliya

D-1 Tiva ra Hula

F

MI 0 5 10 20

KM 0 8 16 32

Tinomboro leti nge ximatsini i TIMITARA Tinomboro leti nge xineneni i TIFIDI

+900 +3000

+600 +2000

+300 +1000

0 (Vuandlalo bya Lwandle) 0

−300 −1000

−600 −2000

−900 −3000