Tidyondzo Leti Tirhaka Ta Tiko Leri Tshembisiweke

TIKO LERI TSHEMBISIWEKE leri ku vulavuriwaka hi rona eBibeleni a ri hlawulekile hakunene. Endhawini leyi leyitsongo swinene, hi kuma tindhawu ta swivumbeko swo hambana-hambana. En’walungwini ku ni tintshava leti nga funengetiwa hi gamboko; edzongeni ku na swifundzha leswi hisaka. Ku ni matiko ya le hansi lama humesaka mihandzu, tindhawu leti ti nga mananga lama pfumalaka vaaki, ni tiko leri nga ni swintshabyana leri nga ntanga ni ro byisela swifuwo.

Ku hambana-hambana ka vutlakuko, maxelo ni misava swi endla leswaku ku mila mirhi, swimidyana ni swimilana swin’wana swo hambana-hambana—ku katsa ni swin’wana leswi hanyaka etindhawini leti tlakukeke to titimela, swin’wana leswi kulaka ekwandzasini ro hisa swinene, ni swin’wana nakambe leswi kulaka kahle erivaleni leri nga ntlhava kumbe rivala-ntshava ra maribye. Mutivi un’wana wa swimilana u ringanyeta leswaku ku nga kumiwa swimilana swo hambana-hambana swo tlula 2 600 endhawini leyi! Vaisrayele lava valangeke tiko leri ro sungula, va byi vone hi xihatla vumbhoni bya ku fuwa ka rona. Va vuye ni xichocho xa vhinya xi huma enkoveni wun’wana wa boboma, xi kule lerova swi lave leswaku xi rhwariwa hi vavanuna vambirhi hi mhandze! Nkova lowu hilaha ku faneleke wu vitaniwe Exikolo, leswi vulaka “Xichocho [xa Vhinya].”a—Tinhlayo 13:21-24, BML.

Kambe sweswi a hi langutisiseni swin’wana swa swivumbeko swa tiko leri ro hlawuleka leri laleke, ngopfu-ngopfu xiphemu xa le dzongeni.

Timbala

Ndhawu ya le vupela-dyambu bya Tiko leri Tshembisiweke i ribuwa ra yona ni Lwandle ra Meditereniya. Kwalomu ka tikhilomitara ta 40 ku ya endzeni ka tiko, ku ni Timbala. Rito “Timbala” ri vula “Tiko ra le hansi,” kambe entiyisweni leyi i ndhawu leyi nga ni swintshabyana naswona yi nga vuriwa ya le hansi ntsena loko yi ringanisiwa ni tintshava ta Yuda leti nga evuxeni.

Languta mepe lowu kombisiweke laha kutani u xiya ku yelana loku nga kona exikarhi ka Timbala ni tindhawu leti ti nga ekusuhi na tona. Ku ya evuxeni i tintshava ta Yuda; ku ya evupela-dyambu, i vuandlalo bya ribuwa ra Filista. Xisweswo Timbala a ti tirha tanihi khokholo, ndzilakana lowu hi minkarhi ya Bibele wu hambaniseke vanhu va Xikwembu ni valala va vona va khale. Vuthu rin’wana ni rin’wana leri hlaselaka hi tlhelo ra le vupela-dyambu a ri fanele ri tsemakanya Timbala ri nga si hlasela Yerusalema, ntsindza wa Israyele.

Xiendlakalo xo tano xi endleke hi lembe-xidzana ra vukaye B.C.E. Bibele yi vula leswaku Hosi Hazaele wa Siriya “a tlhandluka, a pfuka Gat, [swi nga endleka leswaku a ku ri endzilakaneni wa Timbala] a wu teka. Kutani Hazael a lav̌a ku tlhandluka ku ya pfuka Yerusalem.” Hosi Yowasi u swi kotile ku sivela Hazaele, u n’wi fumbarherise swilo swo hambana-hambana swa risima leswi a swi ri etempeleni ni le ndlwini ya vuhosi. Hambiswiritano, rungula leri ri kombisa leswaku Timbala a ti ri ta nkoka lowukulu, eka vuhlayiseki bya Yerusalema.—2 Tihosi 12:17, 18.

Hi nga dyondza dyondzo leyi tirhaka eka leswi. Hazaele a a lava ku hlula Yerusalema, kambe a a fanele hi ku rhanga a tsemakanya Timbala. Hilaha ku fanaka, Sathana Diyavulosi u lava ku “dya” malandza ya Xikwembu, kambe hi xitalo u fanele a rhanga hi ku tsemakanya khokholo leri tiyeke—ku nga ku khomelela ka vona emisinyeni ya milawu ya Bibele, yo fana ni leyi yi khumbaka vanghana lavo biha ni swilo leswi vonakaka. (1 Petro 5:8; 1 Vakorinto 15:33; 1 Timotiya 6:10) Ku landzula misinya ya milawu ya Bibele hi xitalo i goza ro sungula leri yisaka eswidyohweni leswikulu. Xisweswo hlayisa khokholo rolero ri sirheletekile. Landzela misinya ya milawu ya Bibele sweswi kutani a wu nge yi tluli milawu ya Xikwembu enkarhini lowu taka.

Tiko Leri Nga Ni Swintshabyana Ra Yuda

Ku ya exikarhi ka tiko ku suka eTimbaleni ku na tiko leri nga ni swintshabyana ra Yuda. Leyi i ndhawu ya tintshava leyi a yi humesa mavele, mafurha ya mutlhwari ni vhinya leyinene. Hikwalaho ka vutlakuko bya rona, Yuda nakambe a ri ri khokholo lerinene. Xisweswo Hosi Yotamu u ake “tindlu ta v̌uhosi ni makhokholo” kwalaho. Hi minkarhi ya maxangu, vanhu a va swi kota ku balekela laha leswaku va kuma nsirhelelo.—2 Tikronika 27:4.

Yerusalema lowu nakambe a wu vitaniwa Siyoni, a wu ri xiphemu xa nkoka xa tiko leri ra swintshabyana ra Yuda. Yerusalema a wu vonaka wu sirheletekile tanihi leswi eka matlhelo manharhu a wu rhendzeriwe hi mawa yo enta, naswona hi ku ya hi n’wamatimu wa lembe-xidzana ro sungula Josephus, etlhelweni ra n’walungu a wu sirheletiwe hi makhumbi manharhu. Kambe khokholo a ri lavi makhumbi ni matlhari ntsena leswaku ri ta hlayisa ku sirheleleka ka rona. Ri fanele ri tlhela ri va ni mati. Lexi i xilaveko hi nkarhi wa nhlaselo, hikuva handle ka mati, vaaka-tiko lava siveleriweke va nga hatla va tinyiketela.

Yerusalema a wu kuma mati eTiveni ra Silowama. Hambiswiritano, hi lembe-xidzana ra vunhungu B.C.E., hi ku tiva leswaku Vaasiriya va nga ha hlasela, Hosi Hezekiya u ake khumbi ra le handle ro sirhelela Tiva leri ra Silowama, a ri pfalela endzeni ka muti. U tlhele a seletela swihlovo hinkwaswo leswi a swi ri ehandle ka muti, leswaku Vaasiriya lava va hlaselaka va nga swi koti ku kuma mati. (2 Tikronika 32:2-5; Esaya 22:11) A nga endlanga sweswo ntsena. Hezekiya u kume ndlela ya ku hambukisa mphakelo lowu engetelekeke wa mati ma nghena eYerusalema!

Eka leswi swi nga vitaniwaka vumaki bya khale lebyi xiyekaka swinene, Hezekiya u cele muhocho lowu a wu sukela exihlobyeni xa Gihoni wu ya eTiveni ra Silowama.b Wu ri ni avhareji ya 1,8 wa timitara hi ku tlakuka, muhocho lowu a wu lehe ku ringana 533 wa timitara. Anakanya hi swona—muhocho lowu tlulakanyana hafu ya khilomitara hi ku leha, wu ceriwe emaribyeni! Namuntlha, endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 2 700, lava va endzelaka eYerusalema va nga ha nghena endzeni ka vumaki lebyi byi nga bya vutshila bya le henhla, lebyi hi ntolovelo byi tiviwaka tahihi muhocho wa Hezekiya.—2 Tihosi 20:20; 2 Tikronika 32:30.

Matshalatshala ya Hezekiya ya ku sirhelela ni ku engetela mphakelo wa mati ya Yerusalema, ma nga hi dyondzisa dyondzo leyi tirhaka. Yehovha i “xihlovo xa mati lama hanyaka.” (Yeremiya 2:13, NW) Mianakanyo ya yena leyi kumekaka eBibeleni, yi nyika vutomi. Hi yona mhaka leyi dyondzo ya munhu hi xiyexe ya Bibele yi lavekaka. Kambe minkarhi ya ku hlaya ni vutivi lebyi vaka kona, a swi nge titeli eka wena. U nga ha boheka ku ‘cela mihocho’ eka mintirho ya wena ya siku na siku leyi ku taleleke, leswaku u ta kuma nkarhi wolowo. (Swivuriso 2:1-5; Vaefesa 5:15, 16) Loko se u sungurile, namarhela eka xiyimiso xa wena, u endla dyondzo ya munhu hi xiyexe yi va yo rhanga eka swilo hinkwaswo. Tiyiseka leswaku a wu pfumeleli munhu ni un’we kumbe xilo xin’wana xi ku tekela mphakelo lowu wa mati ya risima.—Vafilipiya 1:9, 10.

Tindhawu Leti Nga Mananga

Evuxeni bya tintshava ta Yuda i Mananga ya Yuda lama nakambe ma vitaniwaka Yeximoni, leswi vulaka “Kwandzasi.” (1 Samuwele 23:19, ringanisa nhlamuselo ya le hansi ya NW.) Le Lwandle ra Munyu, xifundzha lexi xa kwandzasi xi ni magova lama nga ni magiyagiya yo biha swinene. Endzhaku ka mpfhuka wa 24 wa tikhilomitara ntsena, ma va ehansi hi timitara ta kwalomu ka 1 200, Mananga ya Yuda ma sirheleriwe eka moya lowu taka ni mpfula ya le vupela-dyambu, kutani, xisweswo ma kuma mpfula leyi ringaneleke ntsena. A ku na ku kanakana leswaku lawa hi wona mananga lawa ku nga rhumeriwa xiphongo eka Azazele hi Siku ro Phahlelana Mariyeta ra lembe ni lembe. Nakambe hi kona laha Davhida a nga ta kona loko a baleka Sawulo. Laha, hi laha Yesu a titsoneke kona swakudya masiku ya 40 kutani endzhaku a ringiwa hi Diyavulosi.—Levhitika 16:21, 22; Pisalema 63, rito ro rhanga; Matewu 4:1-11.

Ku lava ku ringana tikhilomitara ta 160 edzonga vupela-dyambu bya Mananga ya Yuda, ku na Mananga ya Parani. Vunyingi bya tindhawu leti Vaisrayele a va gove eka tona hi nkarhi wa malembe ya 40 ya ku rhurha ka vona va suka aEgipta va ya eTikweni leri Tshembisiweke a ti ri laha. (Tinhlayo 33:1-49) Muxe u tsale hi “mananga la’makulu, la’ma tšhav̌isaka, e šikari ka tinyoka le’to hisa, ni ŝipame, ne ŝiv̌andleni le’ŝi omeke, laha ku nga riki na mati.” (Deteronoma 8:15) Swa hlamarisa leswi timiliyoni ta Vaisrayele ti swi koteke ku hanya! Kambe, Yehovha hi yena a nga va nyika matimba.

Onge leswi swi nga va xitsundzuxo xa leswaku na hina Yehovha a nga hi nyika matimba, hambi ku ri eka misava leyi nga kwandzasi hi tlhelo ra moya. Ina, na hina hi rhendzeleka exikarhi ka tinyoka ni swipame hambiloko kumbexana ku nga ri hi xiviri. Siku ni siku hi nga hlangana ni vanhu lava mapfalo ya vona ma nga va siveriki ku vula marito lama nga chefu, lawa hi ku olova ma nga khumbaka ndlela leyi hi ehleketaka ha yona. (Vaefesa 5:3, 4; 1 Timotiya 6:20) Lava va ringetaka ku tirhela Xikwembu ku nga khathariseki swihinga leswi, va faneriwa hi ku bumabumeriwa. Vutshembeki bya vona i vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku Yehovha u va nyika matimba hakunene.

Swintshabyana Swa Karmele

Vito Karmele ri vula “Ntanga.” Xifundza lexi noneke xa le n’walungu, lexi nga tikhilomitara ta 50 hi ku leha, xi sasekisiwe hi mintanga ya vhinya, misinya ya mitlhwari, ni misinya ya mihandzu. Nhlonhlorhi ya nongonoko lowu wa swintshabyana, a yi rivaleki hikwalaho ka ku hlawuleka ni ku saseka ka swona. Esaya 35:2 yi vulavula hi “ku nona ka Karmel” tanihi xifanekiselo xa ku kwetsima loku teleke ka tiko ra Israyele leri kondleteriweke.

Swiendlakalo swo hlayanyana leswi xiyekaka swi humelerile eKarmele. Hi kona laha Eliya a nga tlhontlha vaprofeta va Baali kutani “nḍilo wa Yehova wu wa” tanihi vumbhoni bya vukulu bya Yena. Nakambe, a ku ri entshaveni ya Karmele laha Eliya a nga vitana swipapana leswi swi nga nisa mpfula yo tala swinene, xisweswo hi hlori yi herisa dyandza leri a ri ri eIsrayele. (1 Tihosi 18:17-46) Elixa, mutlhandlami wa Eliya, a a ri eNtshaveni ya Karmele loko wansati wa le Xuneme a ta a ta lava mpfuno wa yena hi n’wana wa yena loyi a a file, loyi Elixa a nga n’wi pfuxa endzhaku.—2 Tihosi 4:8, 20, 25-37.

Mawa ya Karmele ma ha ri ni mintanga, misinya ya mitlhwari, ni misinya ya vhinya. Hi ximun’wana, mawa lawa ma va ma funengetiwe hi swiluva swo saseka hi ndlela yo hlamarisa swinene. Solomoni u vule leswi eka wanhwana wa Muxulama, kumbe xana a a kombetela eka vuxongi byo hlamarisa bya misisi ya yena kumbe ndlela leyi nhloko ya yena a yi hlomukise xiswona enhan’wini yakwe, u te: “Nhloko ya wena yi fana ni ntshava ya Karmele.”—Risimu ra Tinsimu 7:5, BML.

Vuxongi lebyi a byi hlawulekisa swintshabyana swa Karmele byi hi tsundzuxa vumbhuri bya moya lebyi Yehovha a byi vekeke ehenhla ka nhlengeletano ya vagandzeri vakwe va manguva lawa. (Esaya 35:1, 2) Timbhoni ta Yehovha ti hanya eparadeyisini ya moya hakunene, naswona ti pfumelelana ni marito ya Hosi Davhida, loyi a tsaleke a ku: “Nḍi panḍeriwe nḍilakana e nḍawini le’yinene, ni nḍaka ya mina e matikweni la’ma ṭakisaka.”—Pisalema 16:6.

Ina, ku ni swiphiqo swo tika leswi tiko ra Xikwembu ra moya ri faneleke ri langutana na swona namuntlha, tanihi leswi Vaisrayele va khale na vona va nga langutana ni ku kanetiwa loku yaka emahlweni hi valala va Xikwembu. Hambiswiritano, Vakreste va ntiyiso va yi xiya mikateko leyi humaka eka Yehovha minkarhi hinkwayo—ku katsa ni ku vonakala ka ntiyiso wa Bibele loku yaka emahlweni ku kula, vumakwerhu bya misava hinkwayo, ni lunghelo ra ku kuma vutomi lebyi nga heriki emisaveni ya paradeyisi.—Swivuriso 4:18; Yohane 3:16; 13:35.

“Ku Fana Ni Ntanga Wa Yehovha”

Tiko leri Tshembisiweke khale a ri navetisa mahlo. Swa fanela leswi ri hlamuseriwaka tanihi “tik[o] ra nṭwamba ni v̌ulombe.” (Genesa 13:10; Eksoda 3:8) Muxe u ri vitane “tik[o] le’rinene, e tikweni ra milambu, ni ra ŝihlov̌o, ni ra mativ̌a, laha mati ma humaka mikov̌eni ne tinṭhav̌eni; e tikweni ra koro, ni ra barley, ni ra vinya, ni ra makuwa, ni ra magrenada; e tikweni ra mitlhwari ni ra mafura ni v̌ulombe; e tikweni leri u nga ka u nga dyi v̌uŝa bya wena e v̌usiwaneni, laha u nga ka u nga pfumali ntšhumu; e tikweni leri maribye ti nga tinsimbi, ni leri u nga ta tšyela nsuku etinṭhav̌eni ta rona.”—Deteronoma 8:7-9.

Loko Yehovha a swi kotile ku nyika vanhu va yena va khale tiko-xikaya ro tano leri fuweke, lero saseka, entiyisweni a nga ma nyika malandza ya yena ya manguva lawa paradeyisi yo saseka ya misava hinkwayo—leyi yi nga ni tintshava, swinkobyana, minkova, ni mativa. Ina, Tiko leri Tshembisiweke ra khale, a ko va xitshembiso ntsena xa paradeyisi ya moya leyi Timbhoni ta yena ti yi tsakelaka namuntlha ni xa Paradeyisi leyi taka ya misava leyintshwa. Kwalaho xitshembiso lexi tsariweke eka Pisalema 37:29 xi ta hetiseka: “La’vo lulama v̌a ta fuma misav̌a, v̌a ta ṭhama ka yona hi masiku.” Loko Yehovha a nyiketa kaya rolero ra Paradeyisi evanhwini lava yingiselaka, mawaku ndlela leyi va nga ta tsaka ha yona loko va kambela “makamara” ya rona hinkwawo, kutani va hambeta va endla tano hilaha ku nga heriki!

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Mepe lowu nga eka tluka 4]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

GALELIYA

Ntshava ya Karmele

Lwandle ra Galeliya

SAMARIYA

TIMBALA

Tintshava ta Yuda

Lwandle ra Munyu

[Xihlovo Xa Kona]

NASA photo

[Mepe lowu nga eka tluka 4]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Timbala a ti ri ndzilakana exikarhi ka vanhu va Xikwembu ni valala va vona

MI 0 5 10

KM 0 8 16

Rivala ra Vafilista

Timbala

Tiko ra Swintshabyana ra Yuda

Mananga ya Yuda

Nkova Lowukulu

Lwandle ra Munyu

Tiko ra Vaamoni ni Vamowabu

[Mepe/Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Muhocho wa Hezekiya: lowu a wu ceriwe eribyeni ro tiya, a wu lehe timitara ta 533

Nkova wa Tyropoeon

Silowama

MUTI WA DAVHIDA

Nkova wa Kedroni

Gihoni

[Swifaniso leswi nga eka tluka 6]

Emananga ya Yuda, Davhida u te kona loko a baleka Sawulo. Endzhaku Yesu u ringiwe hi Diyavulosi kwalaho

[Xihlovo Xa Kona]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

Ntshava ya Karmele laha Eliya a nga tsongahata vaprofeta va Baali kona

[Xihlovo Xa Kona]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 8]

“Yehova, Šikwembu ša wena, a ta ku nghenisa e tikweni le’rinene, e tikweni ra milambu, ni ra ŝihlov̌o, ni ra mativ̌a, laha mati ma humaka mikov̌eni ne tinṭhav̌eni.”—Deteronoma 8:7