Ndhambi eMintsheketweni Ya Misava

NDHAMBI ya siku ra Nowa a a yi ri mhangu leyi chavisaka swinene leyi vanhu va nga ta ka va nga yi rivali. Endzhaku ka malembe yo tlula 2 400, Yesu Kriste u vulavule ha yona tanihi xiendlakalo xa matimu. (Matewu 24:37-39) Xiendlakalo lexi lexi chavisaka xi siye ntlhaveko lowu nga rivalekiki erixakeni ra vanhu lerova xi va ni mintsheketo emisaveni hinkwayo.

Ebukwini leyi nge Myths of Creation, Philip Freund u ringanyeta leswaku mintsheketo ya Ndhambi yo tlula 500 ya tsheketiwa hi tinxaka ni vanhu vo tlula 250. Hi laha swi nga languteriwaka ha kona, hi ku hundza ka malembe xidzana yo tala, mintsheketo leyi yi nandzihisiwile swinene hi swiendlakalo swo ehleketeriwa ni vanhu lava yi tlangaka. Hambi swi ri tano, ku nga kumiwa swilo swo karhi leswi fanaka eka yona hinkwayo.

Ku Fana Loku Hlamarisaka

Loko vanhu va suka eMesopotamiya endzhaku ka Ndhambi, va rhwale timhaka ta mhangu leyi va ti yisa eswiphen’wini hinkwaswo swa misava. Xisweswo, vaaka-tiko va Asia, swihlala swa Pacific Dzonga, Amerika N’walungu, Amerika Xikarhi na Amerika Dzonga va na mintsheketo ya xiendlakalo lexi tsakisaka. Mintsheketo yo tala ya Ndhambi yi ve kona khale swinene vanhu lava va nga si yi tiva Bibele. Kambe, mintsheketo leyi yi na tinhla ta xisekelo leti fanaka ni mhaka ya Bibele ya Ndhambi.

Mintsheketo yo karhi yi boxa swihontlovila swo kariha leswi veke kona emisaveni emahlweni ka Ndhambi. Hi laha ku fanaka, Bibele yi kombisa leswaku emahlweni ka Ndhambi, tintsumi leti nga yingisiki ti ambale mimiri ya nyama, ti oswa ni vavasati ivi ti tswala rixaka ra swihontlovila leri a ri vitaniwa Tinefelimi.—Genesa 6:1-4; 2 Petro 2:4, 5.

Mintsheketo ya Ndhambi hakanyingi yi kombisa leswaku munhu un’we u tsundzuxiwile hi ta ndhambi leyi taka ya le tilweni. Hi ku ya hi Bibele, Yehova Xikwembu u tsundzuxe Nowa leswaku U ta lovisa vanhu lavo biha ni lavo kariha. Xikwembu xi byele Nowa xi ku: “Makumo ya nyama yiṅwana ni yiṅwana [ma] fikile e mahlweni ka mina, hikuv̌a v̌a tate misav̌a hi mona; kutani ŝeŝi nḍi ta v̌a lov̌isa ŝiṅwe ni misava.”—Genesa 6:13.

Mintsheketo malunghana ni Ndhambi hi ntolovelo yi kombisa leswaku yi tise ndzoviso wa misava hinkwayo. Hi ku fanana, Bibele yi ri: “Mati ma tala ngopfu-ngopfu e misav̌eni, e tinṭhav̌a hikwato le’to leha le’ti nge hansi ka matilo ti funengetiwa. Hikwaŝo le’ŝi ngi ŝi ri ni ku yingisa ni ku hefemula ka v̌utomi e tinhompfini ta ŝona, hikwaŝo le’ŝi ngi ŝi ri misav̌eni le’yo oma, ŝi fa ŝi hela.”—Genesa 7:19, 22.

Mintsheketo yo tala ya Ndhambi yi vula leswaku munhu u pone Ndhambi swin’we ni munhu un’wana kumbe ni van’wana lava engetelekeke. Mintsheketo yo tala yi vula leswaku u pone a ri exikepeni lexi a xi akeke, naswona yi ri xi yime entshaveni. Hi ku fanana, Matsalwa ma vula leswaku Nowa u ake ngalava. Nakambe ma vula ma ku: “Ku sala ntsena Noa ni leŝi ngi a ri na ŝona e ngalav̌eni.” (Genesa 6:5-8; 7:23) Hi ku ya hi Bibele, endzhaku ka Ndhambi “e ngalav̌a yi yima e tintshav̌eni ta Ararat,” laha Nowa ni ndyangu wakwe va humeke engalaveni. (Genesa 8:4, 15-18) Mintsheketo nakambe yi kombisa leswaku vaponi va Ndhambi va sungule ku tata misava hi vanhu, hi laha Bibele yi kombisaka ha kona leswaku ndyangu wa Nowa wu swi endlile.—Genesa 9:1; 10:1.

Mintsheketo Ya Khale Ya Ndhambi

Hi ri karhi hi tsundzuka tinhla leti hundzeke, a hi kambisiseni mintsheketo yin’wana ya Ndhambi. Kumbexana hi sungula hi Vasumer, vanhu va khale lava a a va ake le Mesopotamiya. Nhlamuselo ya vona ya Ndhambi yi kumiwe eribyeni ra vumba leri yimburiweke emarhumbini ya Nippur. Ribye leri ri vula leswaku Anu na Enlil swikwembu swa Vasumeri swi kunguhate ku lovisa vanhu hi Ndhambi leyikulu. Loko va tsundzuxiwile hi xikwembu Enki, Ziusudra ni ndyangu wakwe va swi kotile ku pona exikepeni lexikulu.

Xiphato xa Gilgamesh xa Babilona xi na vuxokoxoko byo tala. Hi ku ya hi xona, Gilgamesh u endzele kokwa wakwe Utnapishtim, loyi a nyikiweke vutomi lebyi nga heriki endzhaku ko pona Ndhambi. Eka bulo leri landzeleke, Utnapishtim u hlamusele leswaku a a byeriwe ku aka xikepe ivi a nghenisa tihomu, swivandzana ni ndyangu wa yena eka xona. U ake xikepe tanihi bokisi lerikulu ro ringanana matlhelo hinkwawo hi timitara ta 60, ri ri na swithezi swa tsevu. U byela Gilgamesh leswaku xidzedze xi hete masiku ya tsevu ni vusiku bya tsevu, ivi a ku: “Loko siku ra vukombo ri fika, bubutsa, Ndhambi, ku tlhekeka ka nyimpi ku sungurile, loku dlayeke tanihi vuthu ra nyimpi. Lwandle ri hola, xidzedze xi miyela, Ndhambi yi hela. Ndzi languta ehenhla ka lwandle kutani mimpfumawulo ya marito a yi nga ha ri kona. Naswona vanhu hinkwavo a va hundzuke nkuma.”

Endzhaku ka loko bokisi ri yimile le Ntshaveni ya Nisir, Utnapishtim u humese tuva leri tlheleleke exikepeni loko ri nga yi kumanga ndhawu yo tshama eka yona. Rona ri landzeriwe hi mbewulani leyi na yona yi tlheleke. Kutani ku humesiwe wukuwuku, kutani loko ri nga tlheli, u swi tivile leswaku mati ma hungutekile. Kutani Utnapishtim u humese swiharhi ivi a endla gandzelo.

Ntsheketo lowu wa khale swinene wa fananyana ni mhaka ya le Bibeleni ya Ndhambi. Hambi swi ri tano, wu hava vuxokoxoko lebyinene ni ku kongoma loku nga ni mhaka ya Bibele, naswona a wu hi nyiki mimpimo leyinene ya ngalava kumbe ku hi nyika nkarhi lowu kombisiweke ematsalweni. Hi xikombiso, Ntsheketo wa Gilgamesh wu vule leswaku xidzedze xi teke masiku ya tsevu ni vusiku bya tsevu, kasi Bibele yona yi vula leswaku “mpfula yi na e misav̌eni hi masiku ya mune wa makume ni v̌usiku bya mune wa makume”—mpfula leyikulu swinene leyi yaka emahlweni leyi eku heteleleni yi hlanganiseke misava hinkwayo hi mati.—Genesa 7:12.

Hambi leswi Bibele yi boxaka leswaku i vanhu va nhungu lava poneke Ndhambi, eka ntsheketo wa Xigriki i Deucalion na Pyrrha nsati wakwe ntsena, lava poneke. (2 Petro 2:5) Hi ku ya hi ntsheketo lowu, emahlweni ka Ndhambi misava a a yi akiwe hi vanhu vo kariha lava vitaniwaka vanhu va nsimbi. Xikwembu lexi nga Zewusi xi kunguhate ku va lovisa hi ndhambi leyikulu ivi xi byela Deucalion ku aka bokisi lerikulu ivi a nghena eka rona. Loko ndhambi yi hungutekile, bokisi ri ye ri ya tshama eNtshaveni ya Parnassus. Deucalion na Pyrrha va xikile entshaveni ivi va tlhela va sungula rixaka ra vanhu.

Mintsheketo Ya Le Vuxeni Mpfungwe

Le India ku na ntsheketo wa Ndhambi lowu eka wona Manu a nga yena munhu la poneke. U tiendle munghana wa nhlampfi leyitsongo leyi hundzukaka leyikulu ivi yi n’wi tsundzuxa hi ndhambi leyi nga ni khombo. Manu a aka xikepe, lexi nhlampfi yi xi chovhaka ku kondza xi ya tshama entshaveni le Himalayas. Loko ndhambi yi hunguteka, Manu u xikile entshaveni ivi a pfuxeta rixaka ra vanhu na Ida, ximunhuhatwa xa gandzelo rakwe.

Hi ku ya hi ntsheketo wa ndhambi wa Machayina, xikwembu xa ku dzindza xi nyika vana vambirhi tino, Nuwa na Fuxi. Xi va letela leswaku va ri byala kutani va tumbela endzeni ka gwadi leri a ri ta huma eka rona. Hi ku hatlisa ku mila murhi eka tino rero ivi wu humesa gwadi lerikulu. Loko xikwembu xa ku dzindza xi vanga mpfula leyi naka hi matimba, vana va khandziya va ya nghena endzeni ka gwadi. Hambi leswi ndhambi leyi vaka kona yi khukhulaka vaaka-tiko hinkwavo, Nuwa na Fuxi va pona ivi va tlhela va aka misava.

ETiamerika

Maindiya ya Amerika N’walungu ma na mintsheketo yo hambana-hambana leyi nga ni nhloko-mhaka leyi fanaka ya ndhambi leyi lovisaka vanhu vo tala ku sala va nga ri vangani. Hi xikombiso, Vaarikara, vanhu va ka Caddo va vula leswaku misava yi tshame yi akiwa hi rixaka ra vanhu leri nga ni matimba swinene lerova va hlekula swikwembu. Xikwembu lexi nga Nesaru xi lovise swihontlovila leswi hi ndhambi kambe xi ponisa vanhu va xona, swiharhi ni swifaki ebakweni. Vanhu va ka Havasupai va vula leswaku xikwembu lexi nga Hokomata xi tise ndhambi leyi loviseke vanhu. Hambi swi ri tano, Tochopa u ponise Pukeheh nhwana wakwe hi ku n’wi tumbeta ebakweni leri nga riki na nchumu.

Maindiya ya le Amerika Xikarhi na Amerika Dzonga ma na mintsheketo ya ndhambi leyi nga na swisekelo leswi fanaka. Vamaya va le Amerika Xikarhi va pfumela leswaku nyoka leyikulu yi lovise misava hi maboboma ya mati. Le Mexico, tsalwa ra Vachimalpopoca ri vula leswaku ndhambi yi funengete tintshava. Xikwembu lexi nga Tezcatlipoca xi tsundzuxe wanuna la nga Nata loyi a nga cela bako leri yena na Nena nsati wakwe, va tumbeleke eka rona ku kondza mati ma hunguteka.

Le Peru Vachincha va na ntsheketo wa ndhambi ya masiku ya ntlhanu leyi loviseke vanhu hinkwavo handle ka un’we loyi kamela leyi vulavulaka yi n’wi poniseleke entshaveni. Vaaymara va le Peru ni le Bolivia va vula leswaku xikwembu lexi nga Viracocha xi hume eTiveni ra Titicaca ivi xi vumba misava ni vavanuna lavakulu, va matimba ku tlula mpimo. Hi mhaka ya leswi rixaka leri ri sunguleke ku n’wi hlundzukisa, Viracocha u ri lovisile hi ndhambi.

Vatupinamba, Maindia ya le Brazil ma vulavule hi nkarhi lowu ndhambi leyikulu yi mbombomeriseke vakokwa wa vona hinkwavo handle ka lava poneke eswikepeni kumbe ehenhla ka misinya yo leha. Vacashinaua va le Brazil, Vacushi va le Guyana, Vacarib va le Amerika Xikarhi ni Vaona ni Vayahgan va le Tierra del Fuego eAmerika Dzonga, hi van’wana va tinxaka to tala leti nga ni mintsheketo ya ndhambi.

Pacific Dzonga Na Asia

Le Pacific Dzonga hinkwaro, mintsheketo ya ndhambi leyi ku nga vatsongo lava ponaka eka yona yi tolovelekile. Hi xikombiso, eSamoa, ku ni ntsheketo wa ndhambi ya khale leyi loviseke vanhu hinkwavo ku sala Pili ni nsati wakwe. Va hlayisekile eribyeni naswona endzhaku ka ndhambi va tlhele va aka misava. Eswihlaleni swa le Hawaii, xikwembu Kane xi hlundzukisiwile hi vanhu ivi xi rhumela ndhambi leswaku yi va lovisa. Ku pone Nuʹu ntsena exikepeni lexikulu lexi eku heteleleni xi tshameke entshaveni.

Le Mindanao ePhilippines, Vaata va vula leswaku nkarhi wun’wana misava a yi funengetiwe hi mati lama loviseke un’wana ni un’wana handle ka vavanuna vambirhi ni wansati. Vaiban va le Sarawak, eBorneo, va vula leswaku i vanhu va nga ri vangani lava poneke ndhambi hi ku balekela eswitsungeni swo leha. Eka ntsheketo wa Vaigorot va le Philippines, i vamakwavo vambirhi ntsena lava poneke eNtshaveni ya Pokis.

Vasoyot va le Siberia, eRussia, va vula leswaku khutla lerikulu, leri a a ri seketele misava ri sukile ivi ri vangela misava ku tala hi mati. Mukhalabye ni ndyangu wakwe va ponile eka bokisi leri a a ri endlile. Loko mati ma hungutekile, bokisi ri ye ri ya tshama entshaveni leyo leha. Vaugril va le Siberia na Hungary vupela-dyambu na vona va vula leswaku vaponi va ndhambi va tirhise mabokisi kambe va hangalakele eswiphen’wini swo hambana-hambana swa misava.

Masungulo Lama Fanaka

Hi nga gimeta hi ku yini eka mintsheketo leyi yo tala ya Ndhambi? Hambi leswi yi hambanaka swinene hi vuxokoxoko, yi na swivumbeko swo karhi leswi fanaka. Leswi swi kombisa masungulo hi ndhambi leyikulu ni leyi nga rivalekiki. Ku nga khathariseki swivumbeko leswi vonakaka eka malembe xidzana yo tala, nhloko-mhaka-nkulu ya yona yi fana ni harhani leyi yi hlanganisaka eka xiendlakalo xin’we lexikulu—Ndhambi ya misava hinkwayo leyi hlamuseriweke emhakeni yo olova ya Bibele leyi nga riki na xivati.

Tanihi leswi mintsheketo ya Ndhambi hi ntolovelo yi kumekaka exikarhi ka vanhu lava nga yi tivangiki Bibele ku kondza ku va eka malembe xidzana ya sweswinyana, ku nga va xihoxo ku vula leswaku mhaka ya Matsalwa yi va kuceterile. Ku tlula kwalaho, The International Standard Bible Encyclopedia yi ri: “Ku tiveka ngopfu ka timhaka ta ndhambi hi ntolovelo ku tekiwa tanihi vumbhoni bya ku lovisiwa ka vanhu va misava hinkwayo hi ndhambi . . . Ku tlula kwalaho, timhaka tin’wana ta khale ti tsariwile hi vanhu lava a va wu kaneta swinene ndhavuko wa Vakriste va Vaheveru.” (Vholumo 2, tluka 319) Kutani hi xivindzi hi nga gimeta hi leswaku mintsheketo ya Ndhambi yi tiyisa ntiyiso wa mhaka ya Bibele.

Tanihi leswi hi hanyaka emisaveni leyi teleke hi vukarhi ni ku tikhoma loko biha, hi endla kahle hi ku hlaya mhaka ya Bibele ya Ndhambi, hi laha yi tsariweke ha kona eka Genesa ndzima 6 ku ya ka ndzima 8. Loko hi anakanyisisa hi xivangelo xa Ndhambi yoleyo ya misava hinkwayo—ku endla leswi a a swi bihile emahlweni ka Xikwembu—hi ta yi vona yi ri xitsundzuxo xa nkoka.

Ku nga ri khale mafambiselo ya sweswi yo biha ya swilo ma ta vona ku avanyisa lokukulu ka Xikwembu. . . . Hambi swi ri tano, lexi tsakisaka, vaponi va ta va kona. U nga ha va exikarhi ka vona loko u yingisa marito ya muapostola Petro: “Misava leyi a yi ri kona enkarhini [wa Nowa], yi dyiwile hi mati ya ndhambi, yi lova. Kambe hi ro rito rero, matilo ni misava ya sweswi, swi hlayiseriwe ku tshwa hi ndzilo, swi yimele siku ra ku avanyisiwa ni ra ku lovisiwa ka vanhu lava nga riki na mhaka na Xikwembu. Leswi ku nga ta tshwa swilo leswi hinkwaswo swi hela hi ndlela leyi, mi fanele ku va ni vutomi lebyo hlawuleka bya [ku tinyikela eka Xikwembu, NW] mi ri karhi mi langutela siku ra [Yehova, NW].”—2 Petro 3:6-12.

Xana u ta tshama u tsundzuka siku ra Yehova? Loko u endla tano ni loko u endla hi ku pfumelelana ni ku rhandza ka Xikwembu, u ta tiphina hi mikateko leyikulu. Xisweswo lava va tsakisaka Yehova Xikwembu va nga va ni ripfumelo eka misava leyintshwa leyi Petro a vulavulaka ha yona loko a engetela a ku: “Hi ku ya hi ku tshembisa ka [Xikwembu], hi langutele matilo lamantshwa ni misava leyintshwa, laha ku nga ta va ni ku lulama.”—2 Petro 3:13.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Mintsheketo ya ndhambi ya le Babilona a a yi hundziseriwa eka rixaka rin’wana ku ya eka rin’wana

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Xana wa xi yingisela xitsundzuxo xa Petro hi ku tshama u tsundzuka siku ra Yehova?