Mesiya—Xana I Ntshembo Wa Xiviri?
A a tivitana Muxe. Kambe vito ra yena ra xiviri ri rivariwile ematin’wini. Eka lembe xidzana ra vuntlhanu C.E., u famba-fambe exihlaleni hinkwaxo xa Kreta, a ri karhi a khorwisa Vayuda va kwalaho leswaku a a ri yena mesiya loyi a va n’wi rindzerile. U va byele leswaku ku nga ri khale ku tshikileriwa ka vona ni vuhlonga bya vona a swi ta hela. Va khorwile. Loko siku ra ku ntshunxiwa ka vona ri fika, Vayuda va landzele “Muxe” va ya ehlalukweni ra Lwandle ra Mediteraniya. U va byele leswaku va fanele ku tlulela elwandle kutani mati ya rona ma ta avana emahlweni ka vona. Vo tala va endlise sweswo, va nghena elwandle leri mati ya rona a ma nga vonaki leswaku ma ta avana. Ku dyiwe vanhu vo tala hi mati; van’wana va phalariwe hi vatluti ni varhiyi va tinhlampfi. Hambi swi ri tano, Muxe a nga voniwanga ni lomu a nga helela kona. Mesiya yoloye a a fambile.
MESIYA i yini ke? Marito yo tanihi “muponisi,” “mukutsuri” ni “murhangeri” ma nga ha ta emianakanyweni. Vanhu vo tala va anakanya leswaku mesiya i munhu loyi a endlaka leswaku valandzeri vakwe va va ni ntshembo ni ku tinyiketela, a va tshembisa ku va humesa eku tshikileriweni va ya entshunxekweni. Tanihi leswi matimu ya vanhu ma teleke hi ku tshikileriwa, a swi hlamarisi leswi ku humeleleke vamesiya vo tano lavo tala hi malembe xidzana. (Ringanisa Eklesiasta 8:9.) Kambe ku fana ni munhu loyi a tiendleke Muxe le Kreta, vamesiya lava hakanyingi va vangele valandzeri va vona ku tshoveka timbilu ni khombo ematshan’wini ya ntshunxeko.
“Loyi i Hosi Mesiya!” Yoleyo i ndlela leyi mufundhisi loyi a xiximiwaka, Akiba ben Joseph a xeweteke Simeon Bar Kokhba ha yona hi lembe ra 132 C.E. Bar Kokhba a a ri nghwazi leyi a yi lawula vuthu ra matimba. Vayuda vo tala va anakanye leswaku se a ku fike wanuna loyi a a ta herisa ku tshikileriwa ka vona hi Mfumo wa Misava wa Rhoma loku a ku teke nkarhi wo leha. Bar Kokhba u hlulekile; madzana ya magidi ya vanhu va ka vona ma file hikwalaho ka ku hluleka koloko.
Eka lembe xidzana ra vu-12, ku humelele mesiya un’wana wa Vayuda eYemen. Loko mufumi a n’wi kombela leswaku a nyika xikombiso xa vumesiya bya yena, mesiya loyi u vule leswaku mufumi a lerisa leswaku a tsemiwa nhloko kutani a pfumelela leswaku ku pfuxiwa ka yena eku feni hi xihlatla ku tirha tanihi xikombiso xa kona. Mufumi u amukele makungu lawa—naswona wolawo a ku ri makumu ya mesiya wa le Yemen. Etikweni rero, wanuna loyi a vuriwaka David Alroy u byele Vayuda va le Middle East leswaku va tilulamisela ku n’wi landzela hi timpapa ta tintsumi va tlhelela eTikweni lero Kwetsima. Vo tala a va pfumela leswaku a a ri mesiya. Vayuda va le Baghdad va rindzele handle ko hela mbilu ehenhla ka malwangu ya vona, va honisa makhamba lama phangeke nhundzu ya vona.
Sabbatai Zevi u humelerile hi lembe xidzana ra vu-17 eSmirna. U twarise vumesiya bya yena eka Vayuda eYuropa hinkwaro. Ni Vakreste va n’wi yingisile. Zevi u nyikele ntshunxeko eka valandzeri va yena—leswi handle ko kanakana a swi endleke hi ku va pfumelela ku dyoha handle ko va sivela. Valandzeri va yena lavakulu a va endla mihivahivani, va famba va nga ambalanga nchumu, va endla vuoswi ni ku va ni vuxaka bya rimbewu ni maxaka ya le kusuhi, kutani va tixupula hi ku tiba, hi ku vumbuluka-vumbuluka ehenhla ka gamboko va nga ambalanga nchumu, ni ku tifuhleka ku fikela enhan’wini emisaveni leyi titimelaka. Loko a ya eTurkey, Zevi u khomiwile ivi a byeriwa leswaku u fanele ku hundzuka a va Muislem kumbe a fa. U hundzukile. Vo tala lava a va tinyiketele eka yena va hangalakile. Kambe hi malembe xidzana mambirhi lama landzeleke, Zevi a a ha vitaniwa mesiya hi vanhu van’wana.
Vujagana na byona byi hoxe xandla eka vamesiya. Eka lembe xidzana ra vu-12, wanuna loyi a vuriwaka Tanchelm u vumbe vuthu ra valandzeri vakwe kutani a fuma doroba ra Antwerp. Mesiya loyi u tivitane xikwembu; u tlhele a xavisela valandzeri vakwe mati lama yena a hlambeke ha wona leswaku va ma nwa tanihi mukhuva wo kwetsima! Mesiya un’wana wa “Mukreste” a ku ri Thomas Müntzer wa Jarimani ra lembe xidzana ra vu-16. U rhangele ntlawa lowu a wu pfukela valawuri va kwalaho va tiko, a byela valandzeri va yena leswaku leyi a ku ri nyimpi ya Armagedoni. U tshembise leswaku u ta khoma makulu ya swibamu swa nala hi mavoko ya yena. Ematshan’wini ya sweswo valandzeri va Müntzer va dlayeteriwile ivi yena a pulukanyisiwa nhloko. Ku humelele vamesiya van’wana vo tano lavo tala eVujaganini hi malembe xidzana layo tala.
Vukhongeri byin’wana na byona byi na vamesiya va byona. Vuislem byi kombetela eka Mahdi, kumbe loyi a kongomisiweke kahle, loyi a nga ta tisa nguva ya vululami. Eka Vuhindu, van’wana va tivule lava ambaleke mimiri ya swikwembu swo hambana-hambana. Naswona hi laha The New Encyclopædia Britannica yi kombisaka ha kona, “hambi leswi byi nga fambelaniki ni swa vumesiya, vukhongeri bya Vubudha byi khorwise mintlawa ya Mahāyāna leswaku Buddha Maitreya, a a ta ngirimela a suka evutshan’weni bya yena bya le tilweni kutani a yisa lava tshembekaka eparadeyisini.”
Vamesiya Va Lembe Xidzana Ra Vu-20
Eka lembe xidzana ra hina, xilaveko xa mesiya wa xiviri xi ve xa xihatla ku tlula rini na rini; kutani a swi hlamarisi leswi vo tala va tivuleke vamesiya. Etikweni ra le Afrika ra Congo hi va-1920, va-1930 na va-1940, Simon Kimbangu ni mutlhandlami wa yena Andre “Yesu” Matswa va dzunisiwile tanihi vamesiya. Va file, kambe valandzeri va vona va ha va langutele leswaku va vuya va ta simeka mfumo wa gidi ra malembe wa le Afrika.
Eka lembe xidzana leri nakambe ku humelele “vukhongeri byo kuma tinhundzu hi vungoma” eNew Guinea ni le Melanesia. Swirho swa kona swi langutela ku fika ka xikepe kumbe xihaha-mpfhuka lexi nga ni vavanuna va valungu lava fanaka na mesiya lava nga ta va fumisa ni ku tisa nguva ya ntsako, laha ku nga ta pfuka ni lava feke.
Matiko ya vumaki na wona ma ve ni vamesiya va wona. Van’wana i varhangeri va vukhongeri vo tanihi Sun Myung Moon, loyi a tivulaka mutlhandlami wa Yesu Kreste loyi xikongomelo xa yena ku nga ku basisa misava hi ku tirhisa ndyangu lowu hlanganeke wa vanhu lava tinyiketeleke eka yena. Varhangeri va politiki na vona va ringete ku byarha xiyimo xa mesiya, laha Adolf Hitler ku nga xikombiso lexi tsemaka nhlana swinene hikwalaho ka nkulumo ya yena leyi xiyekaka ya Mfumo wa Gidi ra Malembe.
Tifilosofi ni tinhlengeletano ta politiki hi ku fanana ti fikelele swiyimo swa vumesiya. Hi xikombiso, The Encyclopedia Americana yi kombisa leswaku mianakanyo ya politiki ya Vumarxist ni Vulenin yi na vumesiya. Naswona Nhlangano wa Matiko, lowu nga nhlengeletano leyi twarisiwaka hinkwako tanihi ntshembo wu ri woxe wa ku tisa ku rhula, wu vonaka hi ndlela yo karhi wu siva mesiya emianakanyweni ya vanhu vo tala.
Xana I Ntshembo Wa Xiviri Ke?
Nkambisiso lowu wo koma wu swi veka erivaleni leswaku matimu ya mintlawa ya vumesiya hakanyingi i matimu lama nga ni vukanganyisi, lama nga ni mintshembo leyi nga hetisekangiki ni milorho leyi hoxeke. Kutani a swi hlamarisi leswi vanhu vo tala namuntlha va kanakanaka hi ntshembo wa mesiya.
Kambe hi nga si lahla ntshembo wa vumesiya hi ku helela, hi fanele hi dyondza leswaku rito leri ri huma kwihi. Kahle-kahle “mesiya” i rito leri humaka eBibeleni. Rito ra Xiheveru hi leri nge ma·shiʹach, kumbe “mutotiwa.” Eminkarhini ya Bibele, tihosi ni vaprista minkarhi yin’wana a va vekiwa emintirhweni ya vona hi mukhuva wa ku totiwa, laha mafurha lama nun’hwelaka a ma cheriwa ehenhla ka nhloko. Hikwalaho a swi fanerile leswaku rito leri nge ma·shiʹach ri tirhisiwa eka vona. Nakambe a ku ri ni vavanuna lava totiweke kumbe ku vekiwa entirhweni lowu hlawulekeke handle ka mukhuva wo totiwa. Eka Vaheveru 11:24-26, (NW), Muxe u vuriwa “Kreste” kumbe “mutotiwa” hikuva u hlawuriwe tanihi muprofeta ni muyimeri wa Xikwembu.
Nhlamuselo leyi ya mesiya tanihi “mutotiwa” yi va hambanisa kahle vamesiya va Bibele ni vamesiya va mavunwa lava hi va hlamuseleke. Vamesiya va le Bibeleni a va tivekanga hi voxe; naswona a va hlawuriwanga hi valandzeri lavo tala lava va va gandzelaka. E-e, ku vekiwa ka vona a ku huma ehenhla, eka Yehovha Xikwembu hi byakwe.
Hambi leswi Bibele yi vulavulaka hi vamesiya vo tala, yi kombisa un’wana tanihi loyi a tlakukeke swinene eka lava van’wana. (Pisalema 45:7) Mesiya loyi i munhu loyi a xiyekaka evuprofeteni bya Bibele, xilotlelo xa ku hetiseka ka switshembiso swa Bibele leswi tiyisaka nhlana swinene. Naswona Mesiya loyi hakunene u lwisana ni swiphiqo leswi hi hlanganaka na swona namuntlha.
Muponisi Wa Vanhu
Mesiya wa le Bibeleni u ntlhantlha swiphiqo swa vanhu hi ku helela. Loko Adamu na Evha, vatswari va hina vo sungula va xandzukele Muvumbi hi ku hlohloteriwa hi Sathana, xivumbiwa xa moya lexi xandzukaka, kahle-kahle a va tinyika mfanelo leyi hetisekeke ya vulawuri. A va lava leswaku ku va vona lava endlaka xiboho xa leswaku hi swihi leswi lulameke ni leswi hoxeke. Xisweswo va hume ehansi ka vulawuri bya Yehovha bya rirhandzu, lebyi sirhelelaka kutani va nghenisa ndyangu wa vanhu eku tifumeni ka mpfilumpfilu ni ka maxangu, ku nga hetiseki ni rifu.—Varhoma 5:12.
Kutani Yehovha Xikwembu u ve ni rirhandzu swonghasi hi ku hlawula nkarhi wolowo wa munyama ematin’wini ya vanhu leswaku a nyika vanhu hinkwavo ntshembo lowu vangamaka. Loko xi tivisa xigwevo ehenhla ka vanhu lava xandzukeke, Xikwembu xi vhumbhe leswaku vana va vona a va ta va ni muponisi. Tanihi leswi a vuriweke ‘mbewu,’ Muponisi loyi a a ta herisa ntirho lowo chavisa lowu Sathana a wu endleke aEdeni; Mbewu a yi ta faya nhloko ya “nyoka,” yoleyo, Sathana, yi yi phyandlasa yi nga ha vi kona.—Genesa 3:14, 15.
Ku sukela eminkarhini ya khale, Vayuda va vone vuprofeta lebyi tanihi bya Vumesiya. Titargum to hlayanyana, leti ti nga tinhlamuselo ta Vayuda leti vekiweke hi ndlela yin’wana ta Matsalwa layo Kwetsima leti a ti tirhisiwa ngopfu eka lembe xidzana ro sungula, ti hlamusele leswaku vuprofeta lebyi a byi ta hetiseka “hi siku ra Hosi Mesiya.”
Kutani a swi hlamarisi leswi ku sukela eku sunguleni vavanuna va ripfumelo va nyanyuriweke hi xitshembiso lexi xa ku ta ka Mbewu kumbe Muponisi. Anakanya leswaku Abrahama u titwe njhani loko Yehovha a n’wi byele leswaku Mbewu a yi ta huma enxaxamelweni wa yena, ni leswaku “matiko hikwawo ya misav̌a”—hayi vatukulu va yena ntsena—a ma ta ‘tinyungubyisa’ hi Mbewu yoleyo.—Genesa 22:17, 18.
Mesiya Ni Hulumendhe
Endzhaku vuprofeta byi hlanganise ntshembo lowu ni ku langutela hulumendhe leyinene. Eka Genesa 49:10, Yuda, ntukulu wa Abrahama u byeriwile: “Ku fuma ku nga ka ku nga suki ka Yuda, ni loko yi ri nhonga ya v̌uhosi, e šikari ka milenge ya yena, ku konḍa ku fika Šiloh, kutani v̌a matiko v̌a ta yingisela yena.” Entiyisweni “Šiloh” loyi a a fanele ku fuma—naswona a a nga ta fuma Yuda ntsena, kambe ni “matiko.” (Ringanisa Daniyele 7:13, 14.) Vayuda va khale a va teka Shilo a ri Mesiya; kahle-kahle, tin’wana ta Titargum ta Vayuda ti sive rito leri nge “Shilo” hi “Mesiya” kumbe “hosi Mesiya.”
Loko ku vonakala ka vuprofeta lebyi huhuteriweke ku hambeta ku voninga, ku paluxiwe swo tala malunghana ni ku fuma ka Mesiya loyi. (Swivuriso 4:18) Eka 2 Samuwele 7:12-16, Hosi Davhida, ntukulu wa Yuda, u byeriwe leswaku Mbewu a yi ta huma enxaxamelweni wa yena. Nakambe, Mbewu leyi a yi ta va Hosi leyi nga tolovelekangiki. Xiluvelo kumbe vuhosi bya yona a byi nga ta va na makumu! Esaya 9:6, 7 yi seketela yinhla leyi loko yi ku: ‘Hi velekeriwe n’wana, hi nyikiwe n’wana wa xinuna; naswona ku fuma [“hulumendhe,” King James Version] ka yena ku ta va emakatleni ya yena. Ku fuma ka yena ni ku rhula loku taleke a ku nga vi na makumu, ehenhla ka xiluvelo xa Davhida ni le henhla ka mfumo wa yena leswaku ku simekiwa hi laha ku tiyeke ni ku tiyisiwa hi vululami ni vunene hi laha ku nga heriki. Leswi swi ta endliwa hi ku hiseka ka Yehovha wa mavandla.’
Xana u nga vona hulumendhe yo tano hi mahlo ya mianakanyo? Mufumi la lulameke, wa vunene la simekaka ku rhula ni loyi a fumaka hi laha ku nga heriki. Swi hambane swonghasi ni ku tlhandlamana loku khomisaka gome ematin’wini ka vamesiya va mavunwa! Ematshan’wini ya ku va murhangeri wa vukanganyisi, loyi a tivekeke, Mesiya wa Bibele i mufumi wa misava loyi a nga ni matimba hinkwawo ni vuhosi lebyi lavekaka leswaku a cinca swiyimo swa misava.
Ntshembo lowu i wa nkoka swinene eminkarhini ya hina ya maxangu. Vanhu a va si tshama va va ni xilaveko lexikulu swonghasi xa ntshembo wo tano. Kambe tanihi leswi swi olovaka swinene leswaku munhu a va ni mintshembo ya mavunwa, i swa nkoka leswaku un’wana ni un’wana wa hina a kambisisa xivutiso lexi landzelaka hi vukheta: Xana Yesu wa Nazareta a a ri yena Mesiya loyi a vhumbhiweke hi laha vanhu vo tala swinene va pfumelaka ha kona? Xihloko lexi landzelaka xi ta kambisisa mhaka leyi.
[Bokisi leri nga eka tluka 6]
Xana I Mesiya Wa Le Brooklyn Ke?
Maphepha ya switiviso, tibodo ta swinavetisi ni mimfungho leyi nga ni timboni eIsrayele ku nga ri khale swi nyikele xitiviso lexi nge “Tilulamiseleni ku ta ka Mesiya.” Tsima leri ra xitiviso leri dyeke ntsengo wa R1 100 000 ri endliwe hi Malubavitcher, mpambukwa wa Vayuda va Hasid wa vuorthodox lebyi hundzeletiweke. Ntlawa lowu wu nga ni swirho swa 250 000 wu pfumela swinene leswaku mufundhisi wa vona lonkulu, Menachem Mendel Schneerson wa le Brooklyn, New York, i Mesiya. Ha yini ke? Schneerson u dyondzisa leswaku Mesiya u ta fika erixakeni leri. Naswona hi ku ya hi magazini wa Newsweek, vatirheli va Malubavitcher va phikelela leswaku mufundhisi loyi wa malembe ya 90 hi vukhale a nge fi Mesiya a nga si fika. Hi malembe xidzana mpambukwa lowu wu dyondzise leswaku rixaka rin’wana ni rin’wana ri tswala wanuna loyi a fanelekaka ku va Mesiya. Schneerson u vonaka a ri wanuna wo tano eka valandzeri va yena, naswona a nga vekanga munhu leswaku a n’wi tlhandlama. Hambi swi ri tano, Vayuda vo tala a va n’wi amukeli tanihi Mesiya, ku vula Newsweek. Hi ku ya hi phepha-hungu leri vuriwaka Newsday, Eliezer Schach mufundhisi wa malembe ya 96 hi vukhale u n’wi vule “mesiya wa mavunwa.”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]
Ku pfumela leswaku Muxe wa Kreta a ku ri mesiya swi koxe vutomi bya vanhu vo tala