Ku Fambisana Ni Nhlengeletano Ya Yehovha eAfrika Dzonga
Hi ku vula ka Frans Muller
LOKO mina na David makwerhu hi ya exitimeleni xa ni madyambu lexi a hi tolovele ku xi khandziyela le xiticini xa le xikarhi xa Cape Town, hi hlamarisiwe hi ku vona mfungho lowu a wu ku “Valungu Ntsena.” National Party a yi winile eka nhlawulo hi 1948 naswona a yi sungula nawu wa xihlawu-hlawu.
Phela, ku vengana ka tinxaka i khale ku ri karhi ku endliwa eAfrika Dzonga, hi laha a swi ri ha kona ematikweni yo tala ya le Afrika hi nkarhi wa ku fuma ka valungu. Kambe sweswi a ku hlohloteriwa hi nawu, naswona a hi nga ha pfumeleriwi ku tshama swin’we etorokisini rin’we ni vanhu va le Afrika Dzonga lava nga ni nhlonge ya ntima. Endzhaku ka malembe ya makume-mune ntlhanu xihlawu-hlawu xa karhi xa herisiwa.
Hi nkarhi wa xihlawu-hlawu lexi nga enawini, lexi nga vanga mintlhotlho yo yisa vutirheli bya hina emahlweni hi laha a hi lava ha kona, a ndzi tirha tanihi mutirheli wa Timbhoni ta Yehovha wa nkarhi hinkwawo. Sweswi leswi ndzi nga na malembe ya 65, ndzi nga languta ku kula loku hlamarisaka ka nhlengeletano ya Yehovha edzongeni wa Afrika, ndzi ri tlangela swinene lunghelo leri ra ku kula na yona.
Ndzhaka Ya Vukreste
Loko tata wa mina a ha ri muntshwa, mpundzu wun’wana ni wun’wana a fanele a hlayela kokwana wa mina wa xinuna Bibele. Hi ku famba ka nkarhi Tatana u sungule ku rhandza Rito ra Xikwembu swinene. Loko ndzi velekiwa hi 1928, tata wa mina a tirha eka vandla ra tikereke ra Kereke ya Dutch Reformed le Potgietersrus. Lembe rero malume wa mina u ndzi nyike kopi ya buku leyi nge The Harp of God.
Hambi swi ri tano, Tatana, u byele Manana leswaku a hisa buku, a vula leswaku ti huma eka ntlawa wun’wana wo biha. Kambe u yi hlayisile, ivi siku rin’wana loko Tatana a yi kuma, yo pfuleka eka xihloko lexi nge “Xana Xikwembu Xi Xanisa Vanhu?” Hambi leswi a titwa a tiyisekile leswaku Swichudeni swa Bibele, hi laha Timbhoni ta Yehovha a ti vitanisiwa xiswona enkarhini wolowo, a swi hoxile, ku rhandza ku tiva swi n’wi hlurile, ivi a sungula ku yi hlaya. A nga swi kotanga ku yi veka ehansi. Hi tiawara ta ni mixo, loko a etlela, u te: “Mhani, a ndzi tivi, kambe, va vulavula ntiyiso.”
Eka siku leri landzelaka, Tatana u fambe tikhilomitara ta 50 hi xikanyakanya leswaku a ya kuma tibuku leti engetelekeke eka Swichudeni swa Bibele leswi nge kusuhi. A hamba a hlaya ku kondza ku va vusiku swinene. U kale a ringeta ku khorwisa mufundhisi wa Dutch Reformed hi mintiyiso ya Bibele leyi a a yi dyondza, hi ku tshemba leswaku kereke yi ta endla mindzulamiso yo karhi. Matshalatshala ya yena a ma pfunanga nchumu, ivi a suka ekerekeni a sungula ku chumayela hi ku hiseka. Ntiyiso wa Bibele wu ve nchumu wa nkoka evuton’wini bya yena naswona wu ve nchumu wa nkoka swinene ekaya ra hina. Ndzi kulele ehansi ka xiyimo lexi.
Endzhakunyana, Tatana u ve phayona, kumbe mutirheli wa nkarhi hinkwawo. A a famba mimpfhuka yo leha a ya eku chumayeleni hi muxaka luwa wa khale wa Model T Ford. Endzhaku ka malembe ma nga ri mangani, swilaveko swa ndyangu wa ka hina lowu yaka wu kula swi n’wi vangele leswaku a tshika ku phayona, kambe u hambete a ri la hitekaka entirhweni wo chumayela. Hi Tisonto tin’wana a hi famba tikhilomitara ta 90 hi ri na yena hi ya eku chumayeleni edorobeni ra Pietersburg.
Bindzu Leri Humelelaka
Eku heteleleni Tatana u pfule xitolo lexitsongonyana lexi xavisaka hinkwaswo. Hi ku hatlisa xi kula hi mpimo xi va kambirhi, ivi ku pfuriwa xitolo xin’wana xa vumbirhi. Varimi van’wana lava fuweke va endla xinakulobye na Tatana, naswona hi ku famba ka nkarhi yena swin’we na vona va ve ni xitolo lexikulu lexi xavisaka hinkwaswo ni switolo swin’wana swa ntsevu leswi hangalakekeke endhawini leyikulu swinene.
Vabuti wa mina van’wana va joyinile ebindzwini naswona se a va langutele ku fuwa. Hambi swi ri tano, vumoya bya hina byi sungule ku tsana. A hi rhandziwa swinene hi vanghana ni vaakelani va misava, lava a va hi rhamba eminkhubyeni ya vona. Loko Tatana a vona khombo leri, u vitane ndyangu hinkwawo leswo wu hlangana ivi a kunguhata leswaku u lava ku xavisa bindzu ivi hi rhurhela le Pitori leswaku hi ta endla leswi engetelekeke entirhweni wa Yehovha. U siye xitolo xin’we ntsena, lexi a xi tirhisiwa hi vanhu lava a va lo hirhiwa.
Vabuti wa mina, Koos na David va sungule ku phayona, xisweswo va joyina makwerhu wa xisati lonkulu, Lina. Ndyangu wa ka hina wa vanhu va khume, hi n’hweti yin’we hi 1942, wu hete tiawara ta 1 000 entirhweni wo chumayela. Hi lembe rolero ndzi kombise ku nyiketela vutomi bya mina eka Yehovha hi nkhuvulo wa mati.
Lexi Nga Ndzi Endla Ndzi Hatla Ndzi Tshika Xikolo
Hi 1944, loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava ya ha hisa, Gert Nel, mulanguteri la famba-fambaka wa Timbhoni ta Yehovha, u ndzi vutisile leswaku xana a ndzi kunguhate ku nghenela vuphayona. Ndzi hlamurile, “Ina, ndzi ta swi endla endzhaku ka malembe mambirhi loko ndzi heta xikolo xa le henhla.”
Hi ku vona langutelo ra Timbhoni ta Yehovha to tala enkarhini wolowo, u ndzi tsundzuxile: “Tivonele leswaku Armagedoni yi nga ku kumi wa ha tshame kwalaho switulwini swa le xikolweni.” Tanihi leswi a ndzi nga swi lavi leswaku sweswo swi humelela, ndzi tshike xikolo ivi ndzi nghenela ntirho wa vuphayona hi January 1, 1945.
Xiavelo xa mina xo sungula a xi ri le Vereeniging, ekusuhi ni le Joni, naswona lava a ndzi tirha na vona a ku ri Piet Wentzel na Danie Otto. Hakanyingi a ndzi heta tiawara ta 200 hi n’hweti ndzi ri ku chumayeleni. Hi ku famba ka nkarhi, Piet u averiwe edorobeni ra Pitori, ivi Danie a boheka ku tshika ku phayona leswaku a ya pfuna tata wakwe la dyuhaleke le purasini. Leswi swi ndzi siye ndzi ri mina ntsena Mbhoni yo khathalela tidyondzo ta Bibele ta le makaya ta 23 le Vereeniging.
Hi ku hatlisa, endzhakunyana ndzi amukele papila leri a ri huma ehofisini ya rhavi, leri a ri ndzi avela le Pitori. Hambi leswi a ndzi nga xi twisisi xivangelo xa xiavelo xa mina lexintshwa enkarhini wolowo, endzhaku ndzi swi xiyile leswaku a swi nga ta va vutlharhi ku tshika munhu wa malembe ya 17 loyi a nga riki na ntokoto a ri yexe. A ndza ha fanele ku leteriwa swinene naswona a swi ta endleka leswaku ndzi hela matimba.
Endzhaku ko tirha le Pitori ndzi kuma ntokoto lowu lavekaka, ndzi rhamberiwe ku va phayona ro hlawuleka. Mina na Piet Wentzel hi lunghiselele ku nyikela ndzetelo wa vutirheli eka vantshwa lava a va ta le Pitori leswaku va ta phayona. Hi nkarhi wolowo Piet a averiwe tanihi mulanguteri la famba-fambaka endhawini yoleyo. Endzhakunyana u tekane ni sesi wa mina Lina, sweswi va tirha swin’we ehofisini ya rhavi ra Afrika Dzonga.
Eka lava va nga ta ePitori va tela ku phayona a ku ri na Martie Vos, nhwana la kokaka mahlo loyi a kurisiweke endyangwini wa Timbhoni. Hi kokane hi rirhandzu, kambe a ha ha ri vana va kondlo-a-ndzi-dyi, hi ri vatsongo ngopfu lerova hi nga tekana. Hambi swi ri tano, loko hi kume xiavelo xo ya etindhawini tin’wana, a hi hamba hi tsalelana mapapila.
Ntirho Wa Le Bethele Ni Xikolo Xa Le Gilead
Hi 1948, ndzi rhamberiwe ku ya tirha ehofisini ya Sosayiti ya Watch Tower le Cape Town. Hi nkarhi wolowo, a ku nga ri na ndhawu yo tshama ya vanhu va 17 lava a va tirha eka tihofisi tinharhu leti hirhiweke ni fektri leyitsongo leyi nga ekusuhi. Van’wana va hina a va tshama ni mindyangu, van’wana a va tshama etindlwini leti hirhiweke.
Siku rin’wana ni rin’wana ra ntirho swirho swa ndyangu wa Bethele swa 17 a swi hlangana eka vugandzeri bya ni mixo ekamareni ra ku cincela ra le fektri leyitsongo. Vo tala va hina a hi fanele hi tikumela swakudya swa ni nhlekanhi. Ivi endzhaku ka ntirho wa siku, hi famba hi ya laha hi tshamaka kona eswiphen’wini swo hambana-hambana swa Cape Town. Eka rin’wana ra maendzo lawa, hi laha se swi hoxiweke ha kona, mina ni makwerhu David hi hlamarisiwe hi mfhungo lowu nge, “Valungu Ntsena.”
Loko ndza ha ku fika le hofisini ya Cape Town, ndzi xiye leswaku a ka ha ri na swo tala leswi a ndzi fanele ndzi swi dyondza, ndzi vutise Makwerhu Phillips, mulanguteri wa hina wa rhavi ndzi ku: “Xana ndzi fanele ndzi endla yini leswaku ndzi ta ringana ni van’wana hi vutivi?”
U hlamurile, “Frans, u nga vileli hi ku ringana ni van’wana. Wena wo ya emahlweni!” Ndzi hambete ndzi ringeta ku swi endla sweswo, naswona ndzi dyondze leswaku hi ku ya emahlweni ni leswi nhlengeletano ya Yehovha yi swi nyikelaka hi tlhelo ra swakudya swa moya ni nkongomiso, munhu u ta ya emahlweni a ri karhi a kula na yona.
Hi 1950, ndzi rhamberiwe ku nghena eka ntlawa wa vu-16 wa Xikolo xa Bibele xa le Gilead xa Watchtower leswaku ndzi ya leteriwa tanihi murhumiwa. Enkarhini wolowo xikolo lexi a xi ri le South Lansing, New York, kwalomu ka 400 wa tikhilomitara ku ya en’walungwini wa Brooklyn New York. Loko ndzi ri karhi ndzi tirha swa xinkarhana le yindlu-nkulu ya misava hinkwayo ya Timbhoni ta Yehovha le Brooklyn, ndzi vone xivindzi xa nhlengeletano ya Yehovha leyi vonakaka hi lawa ya ka mina. Ku tinyiketela hi moya-xiviri hinkwawo ka lava va rhangelaka kwale ku engetele ku tlangela ka mina nhlengeletano ya Yehovha.
Vutirheli Bya Mina Lebyi Yaka eMahlweni
Endzhaku ka loko ndzi tlhelele eAfrika Dzonga, ndzi hlawuriwe ku tirha tanihi mulanguteri la famba-fambaka le n’walungwini wa Transvaal, laha ndzi nga kulela kona. Endzhaku ko tsalelana malembe ya tsevu, mina na Martie hi tekanile hi December 1952, ivi a ndzi joyina entirhweni wo famba-famba. Ndlela leyi vamakwerhu va Vakreste a va tlangela maendzo ya hina ha yona a yi kufumeta mbilu.
Hi xikombiso, eka nkarhi wun’wana loko hi endzele vandlha leri nga emapurasini, hi tshame ni ndyangu lowu wu nga kombela ndzivalelo hi leswi a va nga ri na masi ya tiya kumbe kofi. Endzhakunyana hi swi tivile leswaku a va xavise masi ya homu leswaku va kota ku va ni mali leyi engetelekeke yo xava petirolo leswaku va ta hi fambisa hi endzela swiphemu swa le kule swa nsimu ya vona leswaku hi ya vula vumbhoni eka varimi. Mawaku ndlela leyi hi va rhandzaka ha yona vamakwerhu vo fana ni lava!
Minkarhi yin’wana a ndzi titwa ndzi nga fanelekanga entirhweni wa xifundzha, ngopfu-ngopfu loko ndzi tirhana ni swiphiqo leswi katsaka vanhu lava kuleke. Eka nkarhi wun’wana a ndzi titwa ndzi heleriwe hi matimba lerova ndzi byela Martie leswaku a nga hlamali loko ho tlhela hi nyikiwa xiavelo xa ntirho wa vuphayona hikwalaho ka leswi a ndzi nga ri na ntokoto. U ndzi tiyisekisile leswaku u ta tsakela ku tirha eka ntirho wihi na wihi ntsendze loko hi ta kota ku tshama evutirhelini bya nkarhi hinkwawo.
Anakanya ndlela leyi hi hlamarisiweke ha yona loko hi fika evandlheni leri landzelaka kutani hi kuma papila ri hi byela hi xiavelo xa ntirho wa muganga! Kwalomu ka malembe mambirhi, hi fambe eAfrika Dzonga hinkwaro ni le Namibia, leyi hi nkarhi wolowo a yi vitaniwa Afrika Dzonga Vupela-dyambu. Hambi swi ri tano, hikwalaho ka xiyimo xa xihlawu-hlawu, hakanyingi ntirho wa hina a wu nonon’hwa. Ko tala a va ala ku hi nyika mpfumelelo wa ku nghena emitini ya vantima naswona minkarhi yin’wana a hi nga nyikiwi ni mpfumelelo wo khoma tinhlengeletano.
Hi xikombiso, hi 1960, hi kume mpfumelelo wo va ni ntsombano wa muganga eSoweto. Vamakwerhu va vantima lava humaka emavandlheni ya le kule ana se a va xave mathikithi ya xitimela ni bazi leri a ri ta ta, kambe hulumendhe yi twe hi ta makungu ya hina ivi yi herisa mpfumelelo. Hi vutlharhi, hi ye eka mulanguteri wa muti loyi a a ri na xinghana edorobeni leri nga etlhelo ka Joni leri nga eka 20 wa tikhilomitara. Hi tintswalo u hi lunghiselele ndhawu leyi antswaka, naswona hi ve ni ntsombano lowunene swinene, lowu tsakeriweke hi vanhu vo tlula 12 000!
Vona ndlela leyi xiyimo xi nga hundzuka ha yona emalembeni ya sweswinyana! Sweswi leswi xihlawu-hlawu xi nga eku herisiweni, ha swi kota ku hlangana hi ku tshunxeka kwihi na kwihi etindhawini ta vantima, vo basa, makhaladi kumbe Maindiya. Un’wana ni un’wana ku nga khathariseki rixaka, a nga tshama a tiphina hi ku hlangana koloko. Ko va ku hambana ka tindzimi loku vangelaka munhu leswaku a hlawula leswaku u tshama kwihi.
Dyondzo Leyi Vavisaka
Le ndzhaku hi 1947, tata wa mina u endle xihoxo lexikulu. Xitolo xa yena, lexi nga tshama kwalomu ka 200 wa tikhilomitara ku suka laha yena na Manana a va tshama kona, xi sungule ku nga ha vuyerisi kahle hikwalaho ka vanhu lava a va xi khomile lava nga tshembekiki, ivi a tlhelela kwale a ri yexe leswaku a ta kota ku tifambisela xona hi yexe. Hikwalaho ko hambana nkarhi wo leha na Manana, leswi swi vangele leswaku a ringeka. Hikwalaho ka sweswo, u susiwile.
Leswi swi ndzi khumbe ngopfu hi ndlela leyi nga kombisa leswaku ku hisekela ntiyiso wa Bibele a swi enelanga. Nchumu wukulu i ku namarhela mimpimanyeto ya Bibele. (1 Vakorinto 7:5) Endzhaku ka malembe yo tala, Tatana u tlheriseriwile tanihi xirho xa vandlha ra Vukreste ivi a tirha hi ku tshembeka ku fikela eku feni ka yena hi 1970. Mana wa mina la rhandzekaka u tshame a tshembekile ku fikela loko a fa hi 1991.
Mikateko Leyi Engetelekeke
Hi 1958, mina na Martie hi ye entsombanweni lowukulu swinene lowu khomiweke hi Timbhoni ta Yehovha le Xitediyamu xa Yankee ni le Timbaleni ta Polo le New York. Kahle-kahle a hi khapa hi ntsako wa ku va xiphemu xa nhlengeletano yonghasi ya Yehovha. Ku va swin’we ni ntshungu wolowo wo tano wa vanhu lava tlulaka 253 000 hi Sonto ni ndzhenga ku ve mhaka yikulu leyi hi nga ta ka hi nga yi rivali. Eka hina, lowu a ku ri wona ‘ntshungu lowukulu wa matiko hinkwawo’ hi xiviri xa wona lowu hlanganeke hi ku rhula. (Nhlavutelo 7:9, 10) Martie u sale le New York leswaku a ya eXikolweni xa Gilead, ivi mina ndzi tlhelela entirhweni wa xifundzha eAfrika Dzonga.
Hi 1959, endzhaku ka loko Martie a vuyile le tlasini ya vu-32 ya Xikolo xa Gilead, hi rhamberiwe ku ya tirha ehofisini ya rhavi ra Afrika Dzonga, leri hi nkarhi wolowo a ri ri ekusuhi na Elandsfontein, evuxeni bya Joni. Eka malembe lama hundzeke hinkwawo, ndzi vone ku kula ka nhlengeletano hi tindlela to tala, ngopfu-ngopfu ku kula ka yona erirhandzwini ni hi ntwela-vusiwana. Ndzi dyondze leswaku Yehovha u kongomisa nhlengeletano ya yena ha Yesu Kreste naswona wa va tirhisa lava va tiendlaka va kumeka.
Hi 1962, ndzi tlhelele le Brooklyn, New York, leswaku ndzi ya ekhosweni ya khume ra tin’hweti ya ndzetelo wa rhavi. Leswi swi ndzi pfunile loko, hi 1967, ndzi hlawuriwe tanihi mulanguteri wa rhavi ra Afrika Dzonga. Hi 1976, ku hlawuriwe Tikomiti ta Rhavi, kutani sweswi, vutihlamuleri bya ku endla swiboho swa nkoka eAfrika Dzonga byi le mavokweni ya ntlhanu wa vakulu va Vakreste.
Ku Hanya Ehansi Ka Xihlawu-hlawu
Milawu ya xihlawu-hlawu yi khumbe mafambiselo ya rhavi ra hina. Loko Kaya ra Bethele ra le Elandsfontein ri akiwile hi 1952, nawu a wu lava leswaku ku akiwa muako wun’wana wa le ndzhaku leswaku ku tshama vamakwerhu va vantima ni makhaladi. Nakambe nawu a wu lava leswaku va nga hlangani ni valungu loko va dya, va dyela etindhawini ta vona leti vitaniwaka tiyindlu ta Vantima. Endzhakunyana, ku lunghiseleriwe leswaku va dyela exitsumbeni xa le Bethele. Yoleyo a ku ri ndlela leyi a ku dyiwa ha yona loko hi fika eBethele hi 1959. Mina a ndzi nga swi twisisi hinkwaswo leswi swa ku hambanisa vanhu hikwalaho ka rixaka.
Hi ku famba ka nkarhi, hulumendhe yi herise mpfumelelo wa vamakwerhu va vantima wa ku tshama emuakweni wa le Kaya ra Bethele. Vamakwerhu lava a va boheka ku tshama 20 wa tikhilomitara ku suka kwalaho emutini wa vantima. Van’wana a va tshama etindlwini leti hirhiweke naswona van’wana etihositele ta vavanuna lava nga tekangiki. Xiyimo lexi xi nga tsakisiki xi tshamise sweswo malembe yo tala.
Ku Kurisiwa Ka Bethele
Enkarhini wa sweswi, Bethele ya le Elandsfontein a yi fanele ku kurisiwa. Endzhaku ka loko hi yi kurise hi mimpimo yinharhu, se maava ya ndhawu ya hina a ma nga ha hi pfumeleli. Huvo leyi Fumaka yi lerise leswaku hi fanele hi lava ndhawu leyintshwa endhawini leyi hi tshembaka leswaku valawuri va ta hi pfumelela ku aka muako wa Bethele laha vamakwerhu va vantima va nga ta tshama kona. Mpundzu wun’wana ni wun’wana ndyangu wa Bethele a wu hamba wu khongela eka Yehovha leswaku a endla leswi swi koteka hi ndlela yo karhi.
Mawaku siku ra ku tsaka loko eku heteleleni ku kumiwe ndhawu leyi fanelekeke ehandle ka Krugersdorp, ku ya evupela-dyambu bya Joni! Hambi swi ri tano, nakambe a hi fanele hi aka muako lowu nge tlhelweni wa vamakwerhu va vantima. Hi endle hinkwaswo leswi a swi laveka kambe a hi swi kotanga ku kuma mpfumelelo wo tshamisa vanhu vantima lava va nga hundzaka 20. Lexi khensekaka, exikarhi ka va-1980, swilo swi sungule ku hundzuka. Hulumendhe yi sungula ku debyisa milawu ya yona leyi tiyeke ya xihlawu-hlawu, naswona vanhu lava engetelekeke vantima, makhaladi ni Maindiya va vitaniwile leswaku va ta tirha na hina eBethele.
Sweswi hi ni ndyangu wa le Bethele lowu hlanganeke, lowu tsakeke, laha vanhu, ku nga khathariseki rixaka kumbe muvala, va tshamaka eka muako wun’wana ni wun’wana lowu va wu hlawulaka. Nakambe, endzhaku ka malembe yo tala ya ku xaniseka, eku heteleleni hi nyikiwe mpfumelelo wa le nawini tanihi vukhongeri. Vandla ra swa le nawini ra kwalaho ri vumbe leswi swi vitaniwaka “Timbhoni ta Yehovha ta le Afrika Dzonga.” Sweswi hi ni vatsarisi va vukati va hina vini, naswona etindhawini leti ku tshamaka vantima, Tiholo ta Mfumo ti hluka onge i swikowa.
Mawaku ndlela leyi nhlengeletano ya Yehovha yi kuleke ha yona ku sukela emasikwini lawaya loko ndzi tirha le hofisini ya rhavi le Cape Town! Ku ri ndyangu wa vanhu va 17 lava nga riki na Kaya ra Bethele, sweswi hi engetelekile hi va ndyangu wa Bethele lowu nga ni vanhu lava tlulaka 460, hi ni muako wa Bethele lowu nga ni tikhomphyutara ta xiyimo xa le henhla, michini yo gandlisa, ni Kaya ra Bethele ro saseka swinene! Kunene, ndzi ve ni lunghelo ra ku kula ni nhlengeletano ya Yehovha eAfrika Dzonga. Hi engetelekile ku suka eka vahuweleri va 400 loko ndzi sungula evutirhelini bya Mfumo kwalomu ka 50 wa malembe lama hundzeke hi fike eka kwalomu ka 55 000 wa vona namuntlha!
Ndzi khensa Yehovha leswaku, hi malembe lama hundzeke ya 40, ndzi ve ni nsati la ndzi seketelaka etlhelo ka mina. “Nḍeko wa mina wu khap[ile].” (Pisalema 23:5) Mina na Martie hi tlangela ku va xiphemu xa nhlengeletano leyi kongomisiwaka hi moya wa Yehovha naswona hi tiyimisele ku ya emahlweni hi tirhela Yehovha endlwini yakwe, eBethele, ni ku ya emahlweni ni nhlengeletano ya yena leyi yaka emahlweni hi ku hatlisa.
[Mepe lowu nga eka tluka 19]
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)
ANGOLA
ZAIRE
ZAMBIA
ZIMBABWE
BOTSWANA
NAMIBIA
SWAZILAND
LESOTHO
AFRIKA DZONGA
Pitori
Joni
Cape Town
Port Elizabeth
LWANDLE-NKULU RA DZONGA ATLANTIKI
LWANDLE-NKULU RA INDIA
MUHOCHO WA MOZAMBHIKI
[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]
Piet Wentzel na Frans Muller (eximatsini) entirhweni wa ku phayona hi 1945
[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]
Frans na Martie Muller