Makhombo Ya Ntumbuluko—Xana Ma Vangiwa Hi Xikwembu?

“XIKWEMBU, u hi endle yini xana?”

Wolawo i marito lama vuriweke hi wanuna loyi a poneke, loyi a a kambisisa mhangu leyi vangiweke hi ku buluka ka ntshava ya Nevado del Ruiz leyi funengetiweke hi gamboko le Colombia, hi November 13, 1985. Ndzhope lowu humeke kwalaho wu funengete doroba hinkwaro ra Armero, wu dlaya vanhu vo tlula 20 000 hi vusiku byin’we.

A swi hlamarisi leswi wanuna loyi a poneke a vuleke marito wolawo. Loko vanhu lava hanyeke khale va nga ha xi tivi lexi va nga xi endlaka loko va weriwa hi mhangu ya ntumbuluko leyi chavisaka, a va vula leswaku mhangu ya kona yi vangiwa hi Xikwembu. Vanhu va khale a va endla magandzelo, hambi ku ri ku endla magandzelo hi vanhu, leswaku va rhulisa swikwembu swa vona swa lwandle, xibakabaka, misava, ntshava, ntshava yo buluka ndzilo, ni swilo swin’wana leswi vangaka khombo. Hambi ku ri namuntlha, van’wana va vula leswaku swilo leswi vangiwaka hi makhombo ya ntumbuluko swi kunguhatiwe hi Xikwembu ka ha ri emahlweni, kumbe swi vangiwe hi xona.

Xana hi xona Xikwembu lexi vangaka timhangu leti xanisaka ni ku onhela vanhu swonghasi emisaveni hinkwayo? Xana xi fanele ku voniwa nandzu ke? Leswaku hi kuma tinhlamulo, hi fanele ku kambisisa swinene leswaku i yini lexi katsekaka eka timhangu to tano. Kahle-kahle, hi fanele ku kambisisa mintiyiso yo karhi leyi tiviwaka hi vanhu.

“Mhangu Ya Ntumbuluko” I Yini?

Loko ku tsekatseka ka misava ku hlasela tiko ra Tangshan, le China, ivi, hi ku ya hi swiviko leswi nge nawini swa le China, ku fe vanhu va 242 000, ni loko Xidzedze xa Andrew xi hlasele South Florida na Louisiana le United States, xi vanga ku lahlekeriwa hi tibiliyoni ta tirhandi, timhangu teto ta ntumbuluko ti ve to rhanga eka swihaxi swa mahungu ematikweni hinkwawo. Kambe, ku vuriwa yini loko ku tsekatseka koloko ka misava a ku lo hlasela Mananga ya Gobi, laha ku nga tikhilomitara ta 1 100 loko u suka eTangshan u ya en’walungu-vupela-dyambu, kumbe ku vuriwa yini loko Xidzedze xa Andrew a xi lo ta hi ndlela yin’wana, xi helela elwandle, xi nga ngheni nikatsongo etikweni? Timhangu teto a ti nga ta tekeriwa enhlokweni.

Kutani swi le rivaleni leswaku loko hi vulavula hi timhangu ta ntumbuluko, a hi vulavuli hi swikombiso leswi chavisaka swa matimba ya ntumbuluko ntsena. Lembe na lembe ku na swiendlakalo leswikulu ni leswi nga nyawuriki swa ku tsekatseka ka misava, ni makume ya swiendlakalo swa timheho, swihuhuri, swidzedze, mabubutsa, ku buluka ka tintshava ti humesa ndzilo, ni swiendlakalo swin’wana leswi onhaka leswi swi ngo rhekhoderiwa ku tatisa nhlayo ntsena. Hambi swi ri tano, loko swiendlakalo swo tano swi koxa vutomi byo tala ni ku onha nhundzu yo tala, swi kavanyeta vutomi bya siku na siku, swi vuriwa timhangu.

Hi fanele ku xiya leswaku ku onha ni ku lahlekeriwa loku vangiwaka hi mhangu a hi minkarhi hinkwayo ku ringanaka ni mpimo wa matimba ya ntumbuluko lama vangeke mhangu. Mhangu leyikulu kahle-kahle a yi vangiwi hi matimba lamakulu ya ntumbuluko. Hi xikombiso, hi 1971, ku tsekatseka ka misava loku veke 6,6 loko ku pimiwa hi xikalo xa Richter ku hlasele San Fernando, le California eUnited States, ivi ku fa vanhu va 65. Endzhaku ka lembe, ku tsekatseka loku veke 6,2 loko ku pimiwa hi xikalo le Managua, eNicaragua, ku dlaye vanhu va 5 000!

Xisweswo, hi fanele ku vutisa xivutiso lexi landzelaka malunghana ni ndzoviso lowu engetelekaka wa timhangu ta ntumbuluko, Xana timhangu ta ntumbuluko ti ve ni matimba lama engetelekeke? Kumbe, xana swilo leswi endliweke hi munhu swi hoxe xandla eka xiphiqo lexi?

I Mani Loyi A Nga Ni Nandzu?

Bibele yi vula leswaku Yehovha Xikwembu i Muvumbi Lonkulu wa swilo hinkwaswo, ku katsa ni matimba ya ntumbuluko ya misava leyi. (Genesa 1:1; Nehemiya 9:6; Vaheveru 3:4; Nhlavutelo 4:11) Leswi a swi vuli leswaku u vanga ku hunga kwihi ni kwihi ka moya kumbe ku na hinkwako ka mpfula. Ku ri na sweswo, u veke milawu yo karhi leyi lawulaka misava ni leswi nga ka yona. Hi xikombiso, eka Eklesiasta 1:5-7, hi hlaya hi ta maendlelo manharhu ya xisekelo lama endlaka leswaku ku hanya emisaveni swi koteka—ku huma ni ku pela ka dyambu siku na siku, mafambelo ya timheho lama nga hundzukiki, ni ndzhendzeleko wa mati. Hambi munhu a swi xiya kumbe e-e, hi magidi ya malembe mafambiselo lawa ya ntumbuluko ni man’wana lama fanaka na wona, ku katsa ni tlayimeti, misava hi yoxe ni ecology a swi ri karhi swi tirha. Kahle-kahle mutsari wa Eklesiasta a a kombisa ku hambana lokukulu exikarhi ka tindlela leti nga hundzukiki ni leti nga riki ni makumu ta ntumbuluko na xiyimo lexi hundzukaka ni xa nkarhinyana xa vutomi bya munhu.

Yehovha a hi Muvumbi wa matimba ya ntumbuluko ntsena, kambe u tlhela a va ni matimba yo ma lawula. EBibeleni hinkwayo hi kuma timhaka leti kombisaka ku lawula ka Yehovha ka matimba yo tano leswaku a fikelela xikongomelo xakwe. Timhaka leti ti katsa ku hambanisiwa ka mati ya Lwandle ro Tshwuka enkarhini wa Muxe, ni ku yimisa dyambu ni n’weti etindleleni ta swona ematilweni hi nkarhi wa Yoxuwa. (Eksoda 14:21-28; Yoxuwa 10:12, 13) Yesu Kreste, N’wana wa Xikwembu ni Mesiya loyi a tshembisiweke, na yena u kombise leswaku u na wona ntamu wo lawula matimba ya ntumbuluko, hi laha a swi kombiseke ha kona loko a miyeta xidzedze eLwandle ra Galeliya. (Marka 4:37-39) Timhaka to fana ni leti ti swi veka erivaleni leswaku Yehovha Xikwembu na Yesu Kreste N’wana wa xona, va nga swi lawula hi ku helela swilo hinkwaswo leswi khumbaka vutomi laha misaveni.—2 Tikronika 20:6; Yeremiya 32:17; Matewu 19:26.

Loko swi ri tano, xana hi nga vula leswaku i Xikwembu lexi vangeke khombo ni ndzoviso lowu tisiweke hi makhombo ya ntumbuluko eminkarhini ya manguva lawa? Leswaku hi hlamula xivutiso lexi, hi fanele hi rhanga hi xiya loko ku ri ni vumbhoni bya leswaku matimba ya ntumbuluko se ma tinyike ntamu lowukulu ngopfu, kumbexana ni ku lawuleka a ma ha lawuleki.

Emhakeni leyi, xiya leswi buku leyi nge Natural Disasters—Acts of God or Acts of Man? yi swi vulaka: “A byi kona vumbhoni bya leswaku swiyimo swa tlayimeti, malunghana ni dyandza, tindhambhi ni swihuhuri swa ncinca. Naswona ku hava mutivi wa xivumbeko xa misava loyi a vulaka leswaku mafambelo ya misava malunghana ni ku tsekatseka ka misava, ku buluka ka tintshava ta ndzilo ni magandlati (ya ku tsekatseka ka misava) swi ya swi tinyika matimba.” Hi ku fanana, buku leyi nge Earthshock yi ri: “Maribye ya tiko-nkulu rin’wana ni rin’wana ma ni rhekhodo ya swiendlakalo swo tala swinene leswikulu ni leswitsongo swa ntivo-misava, laha xin’wana ni xin’wana xa swona a xi ta dlaya vanhu vo tala loko a xo humelela namuntlha—naswona hi ku pfumelelana na sayense, swiendlakalo swo tano swi ta humelela hi ku phindha-phindha enkarhini lowu taka.” Hi marito man’wana, misava ni matimba ya wona lama chavisaka a swi cincanga emalembeni lama hundzeke. Hikwalaho, hambi tinhlayo tin’wana ti kombisa ku engeteleka ko karhi ka swiendlakalo swin’wana swa misava kumbe e-e, misava a yi vanga leyi nga lawulekiki hi ndlela leyi hundzeletiweke eminkarhini ya manguva lawa.

Kutani i yini lexi vangaka ku engeteleka ka ku phikelela ni ndzoviso wa timhangu ta ntumbuluko leti hi hlayaka ha tona? Loko matimba ya ntumbuluko ya nga ri na nandzu, munhu hi yena a vonakaka a ri na nandzu. Naswona entiyisweni valawuri va xiye leswaku mintirho ya vanhu yi endle leswaku ndhawu ya hina yi tala ku va ni timhangu ta ntumbuluko ni ku hlaseriwa hi tona hi ku olova. Ematikweni lama hluvukaka, xilaveko lexi kulaka xa swakudya xi susumetela varimi ku tshamela ku rima masimu ya vona kumbe ku basisa masimu hi ku tsemelela mirhi. Leswi swi vanga ku kukuriwa lokukulu ka misava. Ku engeteleka ka vaaki na kona ku engetela ku akiwa ka swidakana ni mikhukhu leyi akiwaka etindhawini leti nga ni khombo. Hambi ku ri ematikweni lama hluvukeke swinene, vanhu, tanihi timiliyoni leti tshamaka ekusuhi na San Andreas Fault le California, va tinghenise ekhombyeni, hambi leswi va tsundzuxiweke kahle. Eka swiyimo swo tano, loko swiendlakalo leswi nga tolovelekangiki—xidzedze, ndhambhi kumbe ku tsekatseka ka misava—swi humelela, xana khombo leri swi ri vangaka ri nga vuriwa ra “ntumbuluko” hakunene?

Xikombiso lexinene i dyandza ra le Sahel, eAfrika. Hakanyingi loko hi vulavula hi dyandza hi vula ku pfumaleka ka mpfula kumbe mati, leswi vangaka ndlala, nsiko ni rifu. Kambe xana ndlala ni nsiko lowukulu endhawini yoleyo swi vangiwa hi ku pfumaleka ka mati ntsena? Buku leyi nge Nature on the Rampage yi ri: “Vumbhoni lebyi hlengeletiweke hi vativi va sayense ni vaphalali byi kombisa leswaku ndlala ya namuntlha a yi vangiwi ngopfu hi dyandza leri veke kona nkarhi wo leha, kambe ngopfu-ngopfu yi vangiwa hi ku tirhisiwa loko biha ka masimu ni mati. . . . Dyandza leri yaka emahlweni le Sahel, ngopfu-ngopfu ri vangiwa hi munhu.” Phepha-hungu ra le Afrika Dzonga leri nge The Natal Witness ri ri: “Ndlala a yi vangiwi hi ku pfumaleka ka swakudya; yi vangiwa hi ku tsandzeka ku kuma swakudya. Hi marito man’wana yi vangiwa hi vusweti.”

Ku nga vuriwa leswi fanaka hi ndzoviso lowukulu lowu vangiwaka hi makhombo man’wana. Minkambisiso yi kombise leswaku nhlayo ya vanhu lava dlayiwaka hi makhombo ya ntumbuluko ematikweni lama nga evuswetini i yikulu ku tlula ya lava va dlayiwaka ematikweni lama fumeke emisaveni. Hi xikombiso, hi ku ya hi nkambisiso wun’wana, ku sukela hi 1960 ku ya eka 1981, Japani ri hlaseriwe ka 43 hi ku tsekatseka ka misava ni makhombo man’wana, ku fa vanhu va 2 700, laha mhangu yin’wana ni yin’wana yi dlayeke vanhu va 63 hi ku ya hi avhareji. Hi nkarhi lowu fanaka, Peru ri hlaseriwe ka 31 hi timhangu, ku fa vanhu va 91 000, kumbe mhangu yin’wana ni yin’wana yi dlaya vanhu va 2 900. Ha yini ku ri ni ku hambana konghasi? Matimba ya ntumbuluko ma nga ha va ma vange makhombo lawa, kambe mintirho ya vanhu—ya ntshamisano, ikhonomi, politiki—hi yona yi hoxeke xandla swinene eka ku hambana lokukulu eku koxiweni ka vutomi ni ku lova ka nhundzu loku veke kona.

Ntlhantlho Wa Kona Hi Wihi Ke?

Vativi va sayense ni vatshila va ringete hi malembe yo tala ku kuma tindlela to sivela timhangu ta ntumbuluko. Va kambisise misava hi vuenti leswaku va twisisa swivangelo swa ku tsekatseka ka misava ni ku buluka ka tintshava ti humesa ndzilo. Hi ku tirhisa tisataliti ta le mpfhukeni, va kota ku xiya swihuhuri ni swidzedze leswi taka kumbe ku vhumbha leswaku ku ta va ni ndhambhi na dyandza. Ndzavisiso lowu hinkwawo wu va nyike rungula leri a va tshemba leswaku ri ta va pfuna ku hunguta nhlaselo wa matimba lawa ya ntumbuluko.

Xana matshalatshala wolawo ma tirhile ke? Malunghana ni ntirho lowu wu lavaka mali ni vutshila lebyikulu, nhlengeletano yin’wana leyi khathalelaka ntumbuluko yi ri: “Ntirho lowu i wa nkoka hi ndlela yo karhi. Kambe loko wu heta mali ni ku lava matshalatshala lamakulu—loko wu endleriwa ku papalata makhombo ya vanhu lama nga papalatekiki, leswi nyanyisaka makhombo—kutani ntirho wolowo wu nga vanga khombo ematshan’wini ya nkateko.” Hi xikombiso, hambi leswi swi pfunaka ku tiva leswaku nkarhi wihi ni wihi ribuwu ra lwandle ra le Bangladesh ri nga kukuriwa hi ndhambhi ni nkhunkhulo lowu humaka elwandle, ku tiva sweswo a swi va siveli vanhu lava hlayiwaka hi timiliyoni va le Bangladesh leswaku va tshama kwalaho. Vuyelo bya kona ku va timhangu leti phikelelaka, leti koxaka vutomi bya vanhu va madzana ya magidi.

Entiyisweni rungula ra thekinoloji ri nga tirhisiwa ku fikela eka mpimo wo karhi ntsena. Xin’wana lexi lavekaka i ku kota ku hlula mintshikilelo leyi susumetelaka vanhu ku tshama etindhawini leti nga fikeriwaka hi khombo rini na rini kumbe ku tshama hi ndlela leyi onhaka ndhawu. Hi marito man’wana, leswaku ku hungutiwa khombo leri vangiwaka hi timhangu leti, swi ta lava ku lulamisa fambiselo ra ntshamisano, ikhonomi ni ra politiki leri hi hanyaka ehansi ka rona. I mani loyi a nga endlaka ntirho wo tano? Hi Loyi a nga lawulaka hambi wu ri ntamu lowu vangaka timhangu ta ntumbuluko.

Mintirho Ya Xikwembu Leya Ha Taka

Yehovha Xikwembu a nge susi swikombiso swa makhombo, ntsena, kambe u ta susa ni xivangelo xa ku xaniseka ka vanhu. U ta herisa mafambiselo ya politiki, ya bindzu ni ya vukhongeri, lama nga ni makwanga ni lama tshikilelaka, lama ‘fumeke munhu hi ndlela leyi vavisaka.’ (Eklesiasta 8:9) Un’wana ni un’wana loyi a toloveleke Bibele u swi xiya kahle leswaku hinkwayo yi ni vuprofeta byo tala lebyi vulavulaka hi nkarhi lowu Xikwembu xi nga ta teka goza ha wona leswaku xi susa vuhomboloki ni ku xaniseka emisaveni, ni ku vuyetela paradeyisi ya laha misaveni leyi nga ni ku rhula ni vululami.—Pisalema 37:9-11, 29; Esaya 13:9; 65:17, 20-25; Yeremiya 25:31-33; 2 Petro 3:7; Nhlavutelo 11:18.

Entiyisweni sweswo hi leswi Yesu Kreste a dyondziseke valandzeri vakwe hinkwavo ku swi khongelela, a ku, “A ku te ku fuma ka wena; ku rhandza ka wena a ku endliwe misaveni, tanihi loko ku endliwa tilweni.” (Matewu 6:10) Mfumo wa Vumesiya wu ta susa ni ku siva vulawuri hinkwabyo bya vanhu lava nga hetisekangiki, hi laha muprofeta Daniyele a vhumbheke ha kona a ku: “E mikarini ya tihosi leti, Šikwembu ša matilo ši ta pfuša ku fuma lo’ku nga taka ku nga onhaki, ni siku riṅwe, kutani v̌uhosi bya kona byi nga ka byi nga hunḍeli ka tiko riṅwana; ku ta seletela ni ku herisa ku fuma kuloku hikwako, kambe kona ku ta v̌a kona hi laha ku nga riki na makumu.”—Daniyele 2:44.

Xana Mfumo wa Xikwembu wu ta endla yini lexi matiko ma nga ta ka ma xi koti namuntlha? Bibele yi nyika xivumbeko lexi tsakisaka xa leswi nga ta va kona. Ematshan’wini ya swiyimo leswi kombisiweke ematlukeni lawa, tanihi ndlala ni vusweti, “ku ta v̌a ni nḍalo ya koro la misav̌eni ni le tihlohlorini ta tinṭhav̌a,” naswona “muri wa le masiṅwini wu ta v̌eka mihanḍu ya wona, ni tiko ri ta v̌eka ŝa rona; v̌a ta tikhorisa e tikweni ra v̌ona.” (Pisalema 72:16; Ezekiyele 34:27) Malunghana ni xiyimo xa ntumbuluko xa misava, Bibele ya hi byela yi ku: “Tiko ra ntlhohe ri ta ṭaka, ni tiko leri omeke; makwanḍasi ma ta ṭakisisa, ma rumbuka kukota koṅhwa! . . . Hikuv̌a mati ma ta khuluka mananga, ni ŝinambyana ŝi ta khulukela makwanḍasini. Makwanḍasi ya misav̌a ma ta hunḍuka mativ̌a ya mati, kutani tikweni le’ri omeke ku ta va ni ŝihlov̌o ŝa mati.” (Esaya 35:1, 6, 7) Naswona a ku nga ha vi na tinyimpi.—Pisalema 46:9.

Bibele a yi boxi leswaku Yehovha Xikwembu u ta swi endlisa ku yini sweswo hinkwaswo, ni leswaku u ta endla yini hi matimba hinkwawo ya ntumbuluko leswaku ma nga ha onhi nchumu. Hambi swi ri tano, lexi hi tiyisekaka ha xona hi leswaku hinkwavo lava hanyaka ehansi ka hulumendhe yoleyo leyi lulameke a “v̌a nga ha tikarateli ŝa hav̌a, v̌a nga ha v̌eleki v̌ana, e ku v̌a v̌ona v̌a hatla v̌a fa; hikuv̌a v̌a ta v̌a rišaka le’ri katekisiweke [hi] Yehova, kutani v̌ana v̌a v̌ona, v̌a ta hanya na v̌ona.”—Esaya 65:23.

Hi ku tirhisa magazini lowu ni tibuku tin’wana ta Sosayiti ya Watch Tower, Timbhoni ta Yehovha ti kombetele hi ku phindha-phindha leswaku Mfumo wa Xikwembu wu tlhomiwile etilweni hi lembe ra 1914. Ehansi ka vukongomisi bya Mfumo wolowo, ku nyikeriwe vumbhoni emisaveni hinkwayo hi malembe ya kwalomu ka 80, naswona namuntlha hi le kusuhi swinene ni “matilo lamantshwa ni misava leyintshwa” leyi tshembisiweke. Vanhu a va nge ntshunxiwi eka minhlaselo ya makhombo ya ntumbuluko ntsena, kambe va ta tlhela va ntshunxiwa eku karhatekeni ni le ku xanisekeni hinkwako loku a ku ri karhi ku kayakayisa vanhu hi malembe ya magidi ya ntsevu lama hundzeke. Malunghana ni nkarhi wolowo, ku nga vuriwa hi ku tiyiseka leswaku “leswo sungula swi hundzile.”—2 Petro 3:13; Nhlavutelo 21:4.

Kambe ku vuriwa yini hi manguva lawa? Xana Xikwembu a xi endla swo karhi leswaku xi pfuna lava karhatekeke hi makhombo lama vangiweke hi timhangu ta ntumbuluko kumbe hi swin’wana? Entiyisweni xi endle swo karhi, kambe hayi hi ndlela leyi vanhu vo tala a va ta langutela yona.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 8, 9]

Mintirho ya vanhu yi endle leswaku ndhawu ya hina yi tala ku va ni makhombo ya ntumbuluko ni ku hlaseriwa hi wona hi ku olova

[Swihlovo Swa Kona]

Laif/Sipa Press

Chamussy/Sipa Press

Wesley Bocxe/Sipa Press

Jose Nicolas/Sipa Press