Ntlhandluko Wa Mariya—Xana I Dyondzo Leyi Hlavuteriweke Hi Xikwembu?

NTLHANDLUKO wa Mariya—dyondzo ya leswaku Mariya, mana wa Yesu, u tlhandlukele etilweni hi miri wa nyama—yi rhandziwa ngopfu hi timiliyoni ta Marhoma Khatoliki. N’wamatimu George William Douglas u ri: “Ntlhandluko wa Mariya, kumbe ku tekeriwa etilweni ka Wanhwana Mariya ku xiximiwe nkarhi [wo leha] tanihi nkhuvo lowukulu eka minkhuvo yakwe hinkwayo, naswona hi wun’wana wa mintlango leyikulu ya Kereke elembeni.”

Hambi swi ri tano, vafundhisi va Khatoliki va pfumela leswaku Bibele a yi vulavuli hi Mariya a tlhandlukela etilweni. Hakunene, i Makhatoliki lama nga riki mangani lama xiyaka leswaku dyondzo leyi leyi rhandzekaka a yi ri nkwetlembetano ni mphikamakaneta leyikulu hi malembe xidzana yo tala. Kutani swi tise ku yini leswaku kereke yi amukela Ntlhandluko wa Mariya tanihi dyondzo ya yona?a Xana xi kona xivangelo xo yi languta tanihi leyi hlavuteriweke hi Xikwembu? Tinhlamulo ta swivutiso leswi a ti humi emianakanyweni. Ti ni nhlamuselo leyi enteke eka varhandzi vahi ni vahi va ntiyiso.

Ndzhundzhuluko Wa Dyondzo Leyi

Swi nga ha ku hlamarisa ku tiva leswaku eka malembe xidzana yo sungula endzhaku ka rifu ra Yesu, dyondzo ya Ntlhandluko wa Mariya a ya etilweni a yi nga ri kona emianakanyweni ya Vakreste. Mufundhisi wa Khatoliki Jean Galot ebukwini leyi nge L’Osservatore Romano wa tsala: “Eku sunguleni, mianakanyo ya rifu ra Mariya a yi nga ri kona exikarhi ka Vakreste.”

Hambi swi ri tano, endzhaku ka loko dyondzo ya Vunharhu-un’we yi ve dyondzo ya ximfumo ekerekeni, Mariya u sungule ku tekiwa a ri wa nkoka swinene. Naswona u sungule ku vitiwa hi swithopo swo tanihi “Mana wa Xikwembu,” “la nga tikiwa a nga ri na xidyoho,” “Muhlanganisi wa xisati,” “Nkosikazi ya le Tilweni.” Mufundhisi Galot u vula leswaku hi ku famba ka nkarhi, “ku hela ka ndhavuko wa khale malunghana ni rifu ra Mariya a ku va enerisanga Vakreste lava va xiyeke Mariya tanihi munhu la hetisekeke ivi va lava ku n’wi gandzela. Xisweswo, ku humelele tinhlamuselo ta Ntlhandluko wa Mariya, leti vangiweke hi mianakanyo leyi dumeke.”

Kwalomu ka lembe xidzana ra vumune C.E., tibuku leti nga riki ta ntiyiso ta vatsari va ntlhandluko wa Mariya ti sungule ku hangalaka. Tibuku leti ti dyondzise timhaka ta ntsheketo wa ku tlhandlukela ka Mariya etilweni. Hi xikombiso, xiya tsalwa leri vuriwaka “Ku Fa Ka Mana Wa Xikwembu Wo Kwetsima.” Ku vuriwe leswaku ri tsariwe hi muapostola Yohane, kambe swi vonaka onge ri tsariwe kwalomu ka malembe ya 400 endzhaku ka rifu ra Yohane. Hi ku ya hi mhaka leyi ya vunwa, vaapostola va Kreste va hlengeletane hi singita emahlweni ka Mariya, ivi va n’wi vona a horisa mabofu, vanhu vo fe tindleve ni swilema. Eku heteleleni, hi laha swi vuriweke ha kona laha, vaapostola va twe Hosi yi ku eka Mariya: “Vona, ku sukela sweswi miri wa wena lowo kwetsima wu ta yisiwa eparadeyisini, naswona moya-xiviri wa wena lowo kwetsima wu ta va ematilweni erifuweni ra Tata wa mina ra risima swinene, laha ku nga ni ku rhula ni ntsako eka tintsumi leto kwetsima, naswona ku nga ka ku nga vi ni makumu.”

Xana vapfumeri va angule njhani eka matsalwa layo tano? René Laurentin mukambisisi wa dyondzo ya Mariya wa hlamusela: “Maangulelo a ma hambanile swinene. Vanhu vo tala lava pfumelaka xin’wana ni xin’wana va xisiwa hi vukanganyisi bya xitori lexi kunguhatiweke hi mano. Van’wana va ti sola timhaka leti leti nga tshembekiki, leti ti talaka ku kanetana naswona ti ri hava masungulo.” Xisweswo dyondzo ya Ntlhandluko wa Mariya a swi olovanga ku yi amukela ximfumo. Ku tlhandlekela eka mpfilumpfilu lowu a ku ri mhaka ya leswaku masalela ya miri wa Mariya a ma ri karhi ma gandzeriwa etindhawini tin’wana. Leswi a swi nonon’hwa ku swi hlanganisa ni dyondzo ya leswaku miri wa yena wa nyama wu tekeriwe etilweni.

Hi lembe xidzana ra vu-13, Thomas Aquinas, ku fana ni vafundhisi van’wana vo tala, u vule leswaku a swi koteki ku hlamusela Ntlhandluko wa Mariya tanihi dyondzo ya vukhongeri, tanihi leswi “Matsalwa ma nga yi dyondzisiki.” Kambe dyondzo leyi yi hambete yi kula, naswona tinhlamuselo ta ntlhandluko wa Mariya ta vatshila lava dumeke vo tanihi Raphael, Correggio, Titian, Carracci na Rubens ti andzile.

Mhaka leyi yi tshame yi nga ololoxiwanga ku fikela nkarhinyana lowu hundzeke. Hi ku ya hi Mujesuit Giuseppe Filograssi, ku kondza ku va hafu yo sungula ya lembe xidzana ra hina, vadyondzi va Khatholiki va ye emahlweni va hangalasa “tidyondzo ni tinhlamuselo leti a ti nga pfumelelani nkarhi hinkwawo” ni dyondzo ya Ntlhandluko wa Mariya. Hambi ku ri vapapa, vo tanihi Leo XIII, Pius X na Benedict XV, “a va nga yi amukeli mhaka leyi.” Kambe hi November 1, 1950, eku heteleleni kereke yi teke goza ro hetelela. Mupapa Pius XII u tivise a ku: “Hi yi hlamusela tanihi dyondzo leyi hlavuteriweke hi Xikwembu leswaku Mana wa Xikwembu la Hetisekeke, Wanhwana Mariya, loko pfhumba ra yena ra vutomi bya laha misaveni ri hela, u tekeriwe eku kwetsimeni ka le tilweni hi miri ni moya-xiviri.”—Munificentissimus Deus.

Ku pfumela leswaku miri wa Mariya wu teke riendzo ro ya etilweni a swi nga ha kanetiwi exikarhi ka Makhatoliki—sweswi a ku ri dyondzo leyi amukelekaka ya Kereke. Mupapa Pius XII u vule leswaku “loko un’wana . . . a va ni ntiya-nhlana wo ala kumbe ku kanakana leswi Hi swi hlamuseleke, u fanele ku tiva leswaku u hluleke ku fikelela mimpimanyeto ya Vupfumeri bya Xikwembu ni bya Khatoliki.”

Leswi Matsalwa Ma Swi Vulaka Hakunene

Kambe kereke yi endle xiboho lexi xi hlamarisaka hi xisekelo xihi? Mupapa Pius XII u vule leswaku dyondzo ya Ntlhandluko wa Mariya “yi sekeriwe kahle eMatsalweni yo Kwetsima.” Exikarhi ka matsalwa lawa hakanyingi ma tshahiwaka tanihi vumbhoni bya ku tlhandluka ka Mariya i Luka 1:28, 42. Tindzimana leti loko ti vulavula hi Mariya ti ri: “Tsaka wena la teleke tintswalo, Hosi yi na wena: u katekile exikarhi ka vavasati . . . , naswona ku katekile ni mbhandzu wa khwiri ra wena.” (Douay) Vahlamuseri va ta ntlhandluko wa Mariya va vula leswaku hikwalaho ka leswi Mariya a a ‘tele tintswalo,’ a nga kalanga a fa. Naswona tanihi leswi a a ‘katekisiwile’ ku fana ni ‘mbhandzu wa khwiri ra yena,’ u fanele a ve ni malunghelo yo ringana ni lawaya ya Yesu—ku katsa ni ku tlhandlukela ka yena etilweni. Xana u anakanya leswaku leswi swa twala?

Phela, swidyondzi swa ririmi swi vula leswaku xiga lexi nge “la teleke tintswalo” xi hundzuluxeriwe hi ndlela leyi hoxeke, xiga xa Xigriki xo sungula lexi tirhisiweke hi Luka xi hundzuluxeriwe hi ndlela leyi kongomeke swinene xi ku “la tsakeriwaka hi Xikwembu.” Xisweswo Jerusalem Bible ya Khatoliki yi hundzuluxela Luka 1:28 hi ndlela leyi: “Tsaka, wena la tsakeriwaka swinene!” Ku hava xivangelo xo heta hi ku vula leswaku miri wa Mariya wu tekeriwe etilweni hikwalaho ka leswi a a ‘tsakeriwa swinene’ hi Xikwembu. Mudlawela-ripfumelo wo sungula wa Mukreste, Stefano, hi ku fanana Bibele ya Khatoliki ya Douay yi vulavula ha yena a ri loyi a tsakeriwaka swinene, kumbe “la teleke tintswalo”—kambe a ku vuriwanga nchumu hi ku pfuxiwa ka miri wa yena wa nyama.—Mintirho 6:8.

Kambe, xana Mariya a nga katekisiwanga kumbe ku tsakeriwa? Ina, kambe lexi tsakisaka, le ndzhaku emasikwini ya vaavanyisi va Israyele wansati la vuriwaka Yayele u xiyiwe tanihi “la katekisiweke exikarhi ka vavasati.” (Vaavanyisi 5:24, Dy) Entiyisweni ku hava la nga vulaka leswaku Yayele na yena u tekeriwe etilweni hi miri wa nyama. Nakambe, mianakanyo hinkwayo ya Ntlhandluko wa Mariya yi sekeriwe eka mhaka ya leswaku Yesu u tlhandlukele etilweni hi miri wa nyama. Hambi swi ri tano, Bibele yi vula leswaku Yesu u “hanyisiwile,” kumbe ku pfuxiwa, “hi tlhelo ra moya.” (1 Petro 3:18, Dy; ringanisa 1 Vakorinto 15:45.) Muapostola Pawulo u ya emahlweni a vula leswaku “nyama ni ngati swi nga ka swi nga dyi ndzhaka ya ku fuma ka Xikwembu.”—1 Vakorinto 15:42-50, Dy.

Ina, Bibele ya vulavula hi ku pfuxeriwa etilweni ka Vakreste vo tshembeka lava totiweke hi moya. Hambi swi ri tano, 1 Vatesalonika 4:13-17 (NW) yi swi veka erivaleni leswaku ku pfuxiwa loku ku nge sunguli ku nga si fika “vukona bya Hosi,” enkarhini wa masiku ya makumu ya nguva leyi yo homboloka. Ku kondza ku fika nkarhi wolowo, Mariya u ta va a ha etlele vurhongo bya rifu, kun’we ni magidi ya Vakreste van’wana vo tshembeka.—1 Vakorinto 15:51, 52.

Mariya—Wansati Wa Ripfumelo

Tiyiseka leswaku nhlamuselo leyi nga laha henhla a yi vuli swona leswaku a hi n’wi xiximi Mariya. Handle ko kanakana, Mariya a a ri xikombiso lexinene—loyi ripfumelo ra yena ri faneleke ku tekeleriwa. U ri amukele hi mandla mambirhi lunghelo ra vutihlamuleri bya ku va mana wa Yesu, ku katsa ni miringo ni ku tinyikela loku a ku fambisana ni lunghelo rero. (Luka 1:38; 2:34, 35) Kun’we na Yosefa, u kurise Yesu hi vutlhari bya Xikwembu. (Luka 2:51, 52) A ri na Yesu loko a xaniseka emhandzini. (Yohane 19:25-27) Naswona tanihi mudyondzisiwa wo tshembeka, hi ku titsongahata u tshame eYerusalema naswona u vone ku chuluriwa ka moya wa Xikwembu ehenhla ka yena hi Pentekosta.—Mintirho 1:13, 14; 2:1-4.

Langutelo leri hoxeke malunghana na Mariya a ri kombisi ku xixima Muvumbi kumbe Mariya. Dyondzo ya Ntlhandluko wa Mariya yi tirha ku kandziyisa marito lama nga hava xisekelo ya leswaku Mariya i muhlanganisi wa vanhu ni Xikwembu. Kambe xana Yesu Kreste u yi amukerile dyondzo yo tano? Hi laha ku hambaneke, u te: “Hi mina ndlela, ni ntiyiso, ni vutomi; a ku na munhu loyi a taka eka Tatana, loko ku nga ri ha mina. Loko mi kombela . . . xa nchumu hi vito ra mina, ndzi ta xi endla.” (Yohane 14:6, 14; ringanisa Mintirho 4:12.) Ina, i Yesu Kreste ntsena la nga muhlanganisi wa vanhu ni Muvumbi, ku nga ri Mariya. Hi fanele ku tshinelela Munyiki wa Vutomi wa hina loko hi lava “mpfuno hi nkarhi wa kona” hi vito ra Yesu—ku nga ri ra Mariya.—Vaheveru 4:16, Revised Standard Version, Catholic Edition.

Ku amukela ntiyiso malunghana na Mariya swi nga ha vavisa eka van’wana. Phela swi nga vula ku lahla tidyondzo leti ku nga khale va ti pfumela ni mianakanyo leyi va yi tsakelaka. Kambe hambi leswi ntiyiso wu vavaka minkarhi yin’wana, eku heteleleni wu ‘ntshunxa munhu.’ (Yohane 8:32) Yesu u vule leswaku Tata wakwe a a lava lava a va ta n’wi gandzela hi “moya ni hi ntiyiso.” (Yohane 4:24, Dy) Eka Makhatoliki ya timbilu letinene, marito lawa ma nga va ntlhontlho.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 27]

XANA MARIYA U FILE?

Khale-kahle, xana Mariya u file ivi a tlhandlukela etilweni? Vafundhisi va Khatoliki va tikuma va langutane ni tindlela timbirhi leti kanetanaka emhakeni leyi. Nuovo dizionario di teologia yi vula leswaku “a swi ta nonon’hwa ku vula leswaku Mariya a ri ni lunghelo ra ku nga khumbiwi hi rifu, kasi hambi a ri Kreste a a nga ri na rona lunghelo leri.” Hi tlhelo rin’wana, ku vula leswaku Mariya u file swi pfuxa xiphiqo lexi nonon’hwaka hi ndlela leyi fanaka. Mufundhisi Kari Børresen u vula leswaku “rifu i hakelo ya xidyoho xo sungula, lexi hi ku ya hi [dyondzo ya “Ku Tikiwa U Nga Ri Na Xidyoho”], xi nga n’wi khumbangiki Mariya.” Kutani, hi ku landza nhlamuselo yoleyo, xana u file hakunene? A swi hlamarisi leswi Mupapa Pius XII hi vukheta a papalateke mhaka hinkwayo ya rifu ra Mariya loko a hlamusela dyondzo ya Ntlhandluko wa Mariya.

Nkateko wa kona, dyondzo ya Bibele yi hava nsohensohe lowo tano. Ku hava laha yi dyondzisaka—hambi ku ri ku kombisa—leswaku Mariya i mbhandzu lowu “tikiweke wu nga ri na xidyoho.” Ku hambana ni sweswo, yi kombisa leswaku Mariya a ri munhu la nga hetisekangiki la lavaka ku kutsuriwa. Hikwalaho, endzhaku ka ku tswariwa ka Yesu, u yile etempeleni a ya endla gandzelo ro rivaleriwa swidyoho hi Xikwembu. (Levhitika 12:1-8; Luka 2:22-24) Ku fana ni vanhu hinkwavo lava nga hetisekangiki, eku heteleleni Mariya u file.—Varhoma 3:23; 6:23.

Ntiyiso lowu wu nga erivaleni wu hambana swinene ni swivutiso leswi nga hlamulekiki leswi tlakusiweke hi dyondzo ya Ntlhandluko wa Mariya.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

‘Ntlhandluko wa Wanhwana,’ wu mpfampfarhutiwe hi Titian (c.1488-1576)

[Xihlovo Xa Kona]

Giraudon/Art Resource, N.Y.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Hi ku tisa gandzelo ro rivaleriwa swidyoho etempeleni endzhaku ka ku tswariwa ka Yesu, Mariya u tikombise a ri mudyohi la lavaka ku kutsuriwa