Matimu Lama Nyanyulaka Ya Josephus

SWICHUDENI swa matimu i khale swi ri karhi swi anakanya hi tibuku ta Josephus leti nyanyulaka. Tanihi leswi a tswariweke malembe ya mune endzhaku ka rifu ra Kreste, u ve mbhoni leyi ku voneke hi mahlo ku hetiseka loku chavisaka ka vuprofeta bya Yesu malunghana ni rixaka ra Vayuda va lembe xidzana ro sungula. Josephus a a ri murhangeri wa nyimpi, muyimeri wa tiko, Mufarisi ni xidyondzi.

Tibuku ta Josephus ti tele hi vuxokoxoko lebyi tsakisaka. Ti seketela nxaxamelo wa tibuku ta Bibele loko hi hala tlhelo ti nyikela nkongomiso wa xivumbeko xa tiko ni ntivo-misava wa Palestina. A swi hlamarisi leswi vo tala va vonaka tibuku takwe ti ri ta nkoka eku fuwiseni ka tilayiburari ta vona!

Vutomi Bya Yena Byo Sungula

Joseph ben Matthias, kumbe Josephus, u velekiwe hi 37 C.E., hi lembe ro sungula ra ku fuma ka mufumi wa Rhoma Caligula. Tata wa Josephus a a huma endyangwini wa vaprista. U vula leswaku mana wakwe a a ri ntukulu wa Yonatani, muprista lonkulu wa le Haximona.

Loko a ha ri emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi, Josephus u ve xichudeni lexi hisekaka xa Nawu wa Muxe. Hi vukheta u xopaxope mimpambukwa minharhu ya Vuyuda—Vafarisi, Vasaduki, na Vaessene. Tanihi leswi a a tsakela lava vo hetelela, u kunguhate ku tshama malembe manharhu na Bannus loyi a a titshamela a ri yexe, loyi kumbexana a a ri Muessene. Loko a n’wi sukela a ri ni malembe ya 19, Josephus u tlhelele eYerusalema ivi a joyina Vafarisi.

A Ya Le Rhoma A Tlhela A Vuya

Josephus u teke riendzo ro ya eRhoma hi 64 C.E. ku ya lela vaprista va Vayuda lava Felikisi mufumi wa Yudiya a va rhumeleke Mufumi Nero ku ya sengisiwa. Josephus u pone ri ahlamile endzhaku ko onhakeriwa hi xikepe. Ku pone vakhandziyi va 80 ehenhleni ka va 600 lava a va ri exikepeni.

Hi nkarhi wa riendzo ra Josephus ro ya le Rhoma, mutlangi wa Muyuda u n’wi tivise eka nsati wa Nero, nkosikazi Poppaea. U vile mpfuno lowukulu eku humeleleni ka ntirho wa yena. Vukulukumba bya doroba byi khumbe Josephus swinene.

Loko Josephus a tlhelela eYudiya, Vayuda a va tiyimisele swinene ku xandzukela Rhoma. U endle matshalatshala yo kombisa vanhu va ka vona leswaku a swi nga ta va pfuna nchumu ku lwa na Rhoma. Hi ku tsandzeka ku va sivela kumbexana ni ku chava leswaku va nga n’wi teka a ri muxengi, u pfumerile loko a vekiwa ku va murhangeri wa mavuthu ya Vayuda le Galeliya. Josephus u hlengelete vanhu vakwe ni ku va letela naswona a va phamela leswaku va tilunghisela ku lwa ni mavuthu ya Rhoma—kambe a va humelelanga. Galeliya ri hluriwe hi vuthu ra Vespasian. Endzhaku ko rhendzeriwa masiku ya 47, khokholo ra Josephus ra le Jotapata ri hluriwile.

Loko a tinyiketa, hi mano Josephus u vhumbhe leswaku Vespasian a a ta va mufumi ku nga ri khale. Loko a pfaleriwile kambe a nga xupuriwi hikwalaho ka ku vhumbha loku, Josephus u ntshunxiwile loko leswi a swi vhumbeke swi hetisekile. Loku a ku ri ku hundzuka loku xiyekaka evuton’wini bya yena. Enyimpini hinkwayo, u tirhele Varhoma tanihi mutoloki ni muhlanganisi. Hi ku kombisa ku xixima ka yena Vespasian ni vana vakwe Titus na Domitian, Josephus u teke xivongo xa vona xa Flavius a xi hlanganisa ni vito rakwe.

Tibuku Ta Flavius Josephus

Buku ya khale eka hinkwato ta Josephus yi vuriwa The Jewish War. Ku tshembiwa leswaku u lunghiselele mhaka leyi yi hlanganisaka tivholumo ta nkombo ku nyika Vayuda tinhlamuselo leti kongomeke ta matimba lamakulu ya Rhoma ni ku ringeta ku sivela ku pfukelana ka nkarhi lowu taka. Tibuku leti ti hlamusela matimu ya Vayuda hi vukheta ku sukela eku tekiweni ka Yerusalema hi Antiochus Epiphanes (hi lembe xidzana ra vumbirhi B.C.E.) ku fikela emadzolongeni lamakulu ya 67 C.E. Tanihi mbhoni yo swi vona hi mahlo, endzhaku Josephus u hlamusela nyimpi yi ri leyi helaka hi 73 C.E.

Yin’wana ya tibuku ta Josephus hi leyi nge The Jewish Antiquities, ku nga matimu ya Vayuda lama hlanganisaka tivholumo ta 20. Yi sungula hi Genesa ni ntumbuluko, yi ya emahlweni yi hlamusela swiendlakalo leswi veke kona ku fikela loko ku lwiwa na Rhoma. Josephus u landzela swinene ntlhandlamano wa tinhlamuselo ta Bibele, a engetela tinhlamuselo ta ndhavuko ni mavonelo ya vanhu van’wana.

Josephus u tsale rungula leri vulavulaka hi yena n’wini ebukwini leyi nge Life. Eka yona u yimelela xiyimo xakwe hi nkarhi wa nyimpi naswona u ringeta ku herisa swihehlo leswi a hehliweke ha swona hi Justus wa Tiberias. Buku ya vumune—mhaka yo kombela ku rivaleriwa leyi hlanganisiwaka hi tivholumo timbirhi leyi nge Against Apion—yi lwela Vayuda eka vanhu lava a va va hehla.

Nkambisiso Wa Rito Ra Xikwembu

A swi kanakanisi leswaku vunyingi bya matimu ya Josephus i ntiyiso. Ebukwini yakwe leyi nge Against Apion, u kombisa leswaku Vayuda a va ti nghenisanga tibuku ta Apocrypha eka Matsalwa lama huhuteriweke. U nyika vumbhoni bya ku kongoma ka matsalwa ya Xikwembu ni ku pfumelelana ka wona. Josephus u ri: “A hi tingani tibuku leti hi nga na tona, leti kanetanaka ni leti nga pfumelelaniki, . . . kambe i tibuku ta makume-mbirhi-mbirhi ntsena [laha manguva lawa ku nga Matsalwa lama avanyisiweke ma va tibuku ta 39], leti nga ni tirhekhodo hinkwato ta minkarhi leyi hundzeke; leti ku tshembiwaka leswaku i ta Xikwembu.”

Ebukwini leyi nge The Jewish Antiquities, Josephus u engetela vuxokoxoko lebyi tsakisaka emhakeni ya Bibele. U vula leswaku “Isaka a a ri ni malembe ya makume-mbirhi-ntlhanu hi vukhale” loko Abrahama a n’wi boha voko ni nenge ku n’wi endla gandzelo. Hi ku ya hi Josephus, endzhaku ko pfuneta ku aka altari, Isaka u vule leswaku a nga ta va “‘wa ku tswariwa, loko a ta ala xikongomelo xa Xikwembu ni xa tata wakwe’ . . . Kutani hi xihatla u ye ealtarini leswaku a ya endliwa gandzelo.”

Enhlamuselweni ya Matsalwa ya ku huma ka Vaisrayele le Egipta wa khale, Josephus u engetela timhaka leti: “Nhlayo ya tikalichi leti va hlongoriseke a yi ri madzana ntsevu, ni makume-ntlhanu wa magidi ya vakhandziyi va tihanci, ni madzana-mbirhi wa magidi ya lava a va famba hi milenge naswona hinkwavo ka vona a va hlomile.” Nakambe Josephus u vula leswaku “loko Samuwele a ri ni malembe ya khume-mbirhi hi vukhale, u sungule ku profeta: naswona siku rin’wana loko a etlele, Xikwembu xi n’wi vitane hi vito ra yena.”—Ringanisa 1 Samuwele 3:2-21.

Tibuku tin’wana ta Josephus ti nyika vuxokoxoko bya swibalo, milawu ni swiendlakalo. U hlamusela Salome a ri wansati la cineke enkhubyeni wa Heroda ni loyi a kombeleke nhloko ya Yohane Mukhuvuri. (Marka 6:17-26) Swo tala leswi hi swi tivaka hi Vaheroda swi rhekhodiwile hi Josephus. U tlhela a vula leswaku “[Heroda] u fihle vukhalabye bya yena hi ku tota misisi yakwe switolwa, yi va ya ntima.”

Ku Pfukeriwa Lokukulu Ka Rhoma

Malembe ya 33 ntsena endzhaku ka loko Yesu a nyike vuprofeta byakwe malunghana na Yerusalema ni tempele ya rona, ku hetiseka ka byona ku sungule ku humelela. Mintlawa leyi xandzukaka ya Vayuda le Yerusalema a yi tiyimisele ku ntshunxeka eka vulawuri bya Rhoma. Hi 66 C.E., mahungu-ndlela ya mhaka leyi ma endle leswaku ku haverisiwa mavuthu ya Rhoma lama rhangeriweke hi Cestius Gallus mufumi wa Siriya ma yisiwa kona. Ntirho wa vona a ku ri ku herisa nxandzuko ni ku xupula vadyohi. Endzhaku ka ku vanga hasahasa eswimitanini swa Yerusalema, vavanuna va Cestius va dzime mitsonga va rhendzela doroba leri siviweke hi marhangu. Hi ku tirhisa endlelo ro tisirhelela hi switlhangu, Varhoma va kote ku hlanganisa switlhangu swa vona swi fana ni nhlana wa xibodze leswaku va ta tisirhelela eka valala. Loko a tiyisa ku humelela ka endlelo leri, Josephus u ri: “Miseve leyi copiweke, yi wile, yi rhetemuka yi nga vavisi munhu; kutani masocha ma wise khumbi, kambe a ma vavisekanga, kutani ma lunghekela ku hisa nyangwa wa tempele.”

Josephus u ri: “Kan’we-kan’we Cestius . . . u hlengelete masocha ya yena . . . U sukele muti lowu, handle ka xivangelo.” Josephus u rhekhode xiendlo lexi Vakreste va le Yerusalema a va xi rindzerile, entiyisweni a nga swi endli hi xikongomelo xo dzunisa N’wana wa Xikwembu. A ku ri ku hetiseka ka vuprofeta bya Yesu Kreste! Malembe yo hlaya emahlweni ka kwalaho, N’wana wa Xikwembu u tsundzuxe a ku: “Kutakuloko mi vona muti wa Yerusalema wu rhendzeriwile hi mavuthu ya valala, tivani leswaku ku hangalasiwa ka wona ku kusuhi. Hi nkarhi wolowo, lava nge Yudiya, a va tsutsumele etintshaveni; lava nga mutini, a va hume ka wona; kutani lava nge handle etikweni, va nga tshuki va nghena emutini. Masiku walawo ma ta va masiku ya ku avanyisiwa, leswaku hinkwaswo leswi nga matsalweni swi hetiseka.” (Luka 21:20-22) Hi laha Yesu a leriseke ha kona, valandzeri vakwe vo tshembeka va hatlise va baleka emutini, va fambela ekule na wona, naswona va pone khombo leri wu nga weriwa hi rona endzhaku.

Loko mavuthu ya Rhoma ma vuya hi 70 C.E., vuyelo bya kona byi rhekhodiwe hi ndlela leyi kongomeke hi Josephus. N’wana lonkulu wa Vespasian, Jenerala Titus, u hlule Yerusalema, ni tempele ya wona leyikulu. Endzeni ka doroba, mintlawa leyi lwaka yi endle matshalatshala yo lawula doroba. Va lwe hi matimba swinene, naswona ku halatiwe ngati yo tala swinene. Van’wana “a va ri ni gome lerikulu hikwalaho ka makhombo ya vanhu va kwala tikweni, lerova a va navela leswaku Varhoma va nghena va hlasela,” hi ku tshemba leswaku “a va ta va ntshunxa emaxangwini ya vona,” ku vula Josephus. Vaxandzuki “lava a va” tinyiketele ku lovisa rifuwo ra van’wankumi ni ku dlaya vanhu vo hlawuleka—lava ehleketeriwaka ku va va tirhisana ni Varhoma, u va vule “tinsula-voya.”

Hi nkarhi wa nyimpi ya xin’wanamanana, swiyimo le Yerusalema a swi nyanya ku biha swinene, naswona mintsumbu a yi kalanga yi lahliwa. Vavangi va madzolonga va “lwe hi xivona, loko va ri karhi va kandziyela mintsumbu, va fumba yin’wana ehenhla ka yona.” Va dumele vaaki, va va dlaya leswaku va ta kuma swakudya ni rifuwo ra vona. Swirilo swa vahlaseriwa a swi ya emahlweni.

Titus u khongotele Vayuda leswaku va nyikela doroba, xisweswo va tiponisa. U “rhumele Josephus leswaku a ya vulavula na vona hi ririmi ra vona; hikuva a a tshemba leswaku va ta yingisa xitsundzuxo xa munhu wa ka vona.” Kambe va rhukane Josephus. Endzhaku Titus u ake rirhangu ra timhandzi to tontswa, ti rhendzela muti hinkwaro. (Luka 19:43) Hikwalaho ka ku heleriwa hi ntshembo wo pona ni ku famba-famba loku hikiweke, ndlala “yi hlasele vanhu va mindyangu hinkwayo.” Nyimpi leyi yaka emahlweni yi vange mafu lama engetelekeke. Titus u hlule Yerusalema, a hetisisa vuprofeta bya Bibele handle ko swi lemuka. Endzhaku, loko a vone marhangu ya rona lamakulu ni makhokholo layo tiya, u te: “A ku ri Xikwembu ntsena lexi hlongoleke Vayuda emakhokholweni lawa.” Ku tlula miliyoni ya Vayuda va file.—Luka 21:5, 6, 23, 24.

Endzhaku Ka Nyimpi

Endzhaku ka nyimpi Josephus u ye le Rhoma. Hi ku seketeriwa hi va ka Flavius, u tshame le Rhoma tanihi muaka-tiko endlwini leyi khale a yi ri ya Vespasian ivi a kuma mudende wa mfumo kun’we ni tinyiko to huma eka Titus. Kutani Josephus u ye emahlweni ni ntirho-vutomi wa ku tsala tibuku.

Swa tsakisa ku tiva leswaku Josephus entiyisweni hi yena a nga sungula xiga lexi nge “Vulawuri bya Xikwembu.” Malunghana ni rixaka ra Vayuda, u tsale a ku: “Hulumendhe ya hina . . . yi nga ha vuriwa Vulawuri bya Xikwembu hi ku yisa vuhosi ni matimba eka Xikwembu.”

Josephus a nga kalanga a tivula Mukreste. Matsalwa yakwe a ma huhuteriwanga hi Xikwembu. Kambe matimu lama nyanyulaka ya Josephus ma ni nkoka lowukulu eku voningeleni ka swiendlakalo swa khale.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 31]

Josephus emarhangwini ya Yerusalema