Masada—Ha Yini Ri Humelerile?
“VANGHANA va mina lava nga ni vurhena, ku sukela hi tiyimisele ku tirhela Xikwembu ntsena ku nga ri Varhoma kumbe munhu wihi na wihi un’wana . . . Tanani, loko mavoko ya hina ya ha ntshunxekile ku tamela ripanga . . . A hi feni hi nga si va mahlonga ehansi ka valala va hina, kutani hi siya vutomi lebyi swin’we tanihi vavanuna lava ntshunxekeke ni vana kun’we ni vasati va hina!”
Xikhutazo lexi xo kala ntshembo ku vikiwa leswaku xi nyikeriwe hi Eliyazara, n’wana Yayiro (kumbe Ben Ya’ir), eka valweri va Masada. Xi tsariwe hi Josephus n’wamatimu wa lembe xidzana ro sungula, ebukwini ya yena leyi nge The Jewish War. Ha yini murhangeri yoloye wa Vayuda a khutaze vanghana va yena ku dlaya ni ku tisunga lokukulu, leswi nga pfumelelaniki ni nawu wa Xikwembu? (Eksoda 20:13) Swa nkoka ngopfu, xana vutivi bya swiyimo leswi byi nga ku pfuna njhani leswaku u pona emisaveni yo kariha ya namuntlha?
Vadlayi Va Le Masada
Emahlweni ka ku tlhekeka ka ku xandzuka ka Vayuda hi 66 C.E., vuthu ra Varhoma a ri yimisiwile eMasada, nhlohlorhi ya xitsunga leyi tiyisiweke ekusuhi ni Lwandle leri Feke. Hambi leswi Masada a ri ri embangwini wa le tlhelweni, Heroda Lonkulu a a ri ni yindlu yo saseka ya xixika ya vuhosi leyi akiweke kwalaho. U endle leswaku ku akiwa fambiselo ra mati leswaku hambi ma ri mati yo hisa ma ta kota ku kumeka. Kambe ke, leswi a swi nonon’hwa ngopfu, ehansi ka vulawuri bya Rhoma khokholo a ri ri na ndhawu leyikulu ya ku tumbeta matlhari. Loko mintlhaveko leyi lwisaka vaaki va Rhoma va le Palestina yi tlakuke swinene, matlhari a ma ri ekhombyeni ro wela emavokweni ya vaxandzuki va Vayuda. Ntlawa wun’wana wo tano a ku ri Sicarii, leswi vulaka “vadlayi,” lava boxiweke eBibeleni tanihi lava va katsekaka edzolongeni.—Mintirho 21:38.
Hi 66 C.E. vadlayi va wutle Masada. Ni matlhari ya vona lama ha ku kumiwaka, va mache va ya Yerusalema ku ya seketela ku pfukeriwa ka ku fuma ka Rhoma. Ku dlayeteriwa ka vuxandzuki ka mavuthu ya Rhoma eMasada ni le Yerusalema hi Vayuda, ku tise vukari bya Mfumo wa Rhoma eka vaaka-tiko va vona. Ku nga si hela 66 C.E., Vuthu ra Vukhume-mbirhi ra Rhoma ehansi ka Cestius Gallus ri mache ri ya eYudiya kutani ri gova ehandle ka Yerusalema. Varhoma va hlasele muti hi matlhelo hinkwawo kutani va tlhela va tsanisa masungulo ya le n’walungwini ya tempele. Hi loko Gallus a tlhentlhisa mavuthu yakwe kutani handle ka xivangelo lexi twisisekaka a suka eYudiya. “Loko a a lo phikelela a rhendzela nkarhinyana a a ta va a teke Muti wolowo xikan’we,” ku tsale Josephus mbhoni leyi swi voneke hi mahlo.
Kambe Varhoma a va nga si heta. Malembe ya mune endzhaku, Tito ndhuna ya nyimpi ya Rhoma yi mache ni mavuthu ya mune yi ya eYerusalema.a Enkarhini lowu muti hinkwawo wu lovisiwile, naswona Yudiya ri tlheriseriwe ehansi ka mfumo wa nsimbi wa Rhoma. Hinkwawo handle ka Masada.
Va tiyimisele ku herisa xivandla lexi xo hetelela lexi kanetaka, Varhoma va rhendzele khokholo hi rirhangu ro tiya ra maribye na hi magovela ya nhungu ya marhangu ya maribye. Eku heteleleni va ake xitepisi xa misava lexi yaka henhla—vuandlalo byo voyama lebyi endliweke hi munhu bya timitara ta 197 ni lebyi byi tlakusiweke hi timitara ta 55! Ehenhla ka xona va ake xihondzo kutani va yimisa ximbundzumuxi leswaku xi faya khumbi ra Masada. A ku ri mhaka ya nkarhi ntsena leswaku vuthu ra Rhoma ri nghena endzeni kutani ri wutla khokholo leri ro hetelela ra Yudiya!
Namuntlha mpfampfarhuto lowu twisisekaka wa minxaxa ya Rhoma, rirhangu ro rhendzela, ni xitepisi lexikulu swi tiyisa vumbhoni lebyi nga erivaleni bya ndlela leyi ku pfukela ka Vayuda ku heleke ha yona. Vuyimburi lebyikulu bya marhumbi ya Masada byi hetiwe hi 1965. Loko yi hlamusela hi mintshubulo, The New Encyclopœdia Britannica (1987) yi ri: “Tinhlamuselo ta n’wamatimu wa Murhoma na Muyuda Josephus, lexi ku fikela nkarhi wolowo, a kuri xihlovo xi ri xoxe lexi nga ni vuxokoxoko bya matimu ya Masada, ti kumiwe ti ri leti pakanisaka swinene.”
Kambe loko Varhoma va lava ku faya marhangu va nghena, xana vadlayi va titwise ku yini hi marito yo tisunga ya Eliyazara n’wana wa Yayiro? Josephus wa rhekhoda a ku: “Hinkwavo va dlaye mindyangu ya vona; . . . kutani, loko va hlawule vavanuna va khume hi vuhlolotwana leswaku va va vadlayi va lava saleke, un’wana ni un’wana u etlele ehansi etlhelo ka nsati ni vana vakwe, naswona, hi ku hoxa mavoko ya vona etlhelo ka vona, va paluxe mikolo ya vona eka lava a va fanele ku endla ntirho lowu vavisaka.b Lava vo hetelela va va dlaye hinkwavo handle ko tsetselela, kutani va landzela mukhuva lowu fanaka un’wana eka un’wana, . . . kambe xikoxa, swin’we ni un’wana . . . va balekile . . . Vahlaseriwa va endle nhlayo ya madzana kaye makume tsevu, ku hlanganisa ni vavasati ni vana.”
Ha yini nxandzuko wa Vayuda wu hele hi ndlela ya nhlomulo swinene? Xana a swi yelana ni vutomi ni rifu ra Yesu wa Nazareta?
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Le Masada, vativi va swa khale va kume madzana ya tikhoyini ti ri na marito ya Xiheveru ya ku tlangela ku pfukela to tanihi leyi nge, “Hikwalaho ka ntshunxeko wa Siyoni” na “Yerusalema lowo Kwetsima.” Dr. Yigael Yadin ebukwini ya yena leyi nge Masada wa hlamusela: “Tixikele eka swikumiwa swa hina ti yimela malembe hinkwawo ya ku pfukela, ku sukela hi lembe ro sungula ku ya eka lembe ra le ndzhakunyana ra vuntlhanu, lembe ro hetelela leri xikele yi endliweke ha rona ri fambelana na lembe ra 70 AD loko Tempele ya Yerusalema yi lovisiwa.” Xiya khoyini leyi nga laha henhla.
b Exivandleni xa swa tinyimpi kusuhi ni wun’wana wa tinyangwa ta Masada, ku kumiwe swipetlu swa vumba swa 11, swi ri na vito ro koma ra Xiheveru ro duvulela leri tsariweke eka xin’wana ni xin’wana. Vadyondzi vo talanyana va ringanyeta leswaku leswi swi nga ha va swi ri vuhlolotwana lebyi Josephus a kombeteleke eka byona. Leswi tsariweke eka xin’wana a swi ku “Ben Ya’ir,” leswi vulaka “n’wana wa Yayiro.” “Ku tshubula ka Yadin ka vuhlolotwana, ku katsa ni byin’wana lebyi nga na vito leri nge Ben Jair eka byona, i vumbhoni lebyi tiyeke bya mhaka ya Josephus,” ku vula Louis Feldman eka Josephus and Modern Scholarship.
[Xifaniso lexi nga eka xifunengeto]
Masada—Proof That Messiah Had Come?
[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]
Khoyini ya Xiyuda ya 67 C.E., yi boxa “Lembe ra vu-2” ra nyimpi na Rhoma
[Xihlovo Xa Kona]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.