Masada—Xana I Vumbhoni Bya Leswaku Mesiya U Tile?

KU HALAKA ka ngati evitweni ra vukhongeri ku ve khombo leri phindha-phindhaka ematin’wini. Masada ra khumbeka, hikuva valweri va rona a va ri ni minsusumeto ya matimba ya vukhongeri. Loko wo endzela swivandla swa vuyimburi eMasada, u nga vona marhumbi ya sinagoga leyi vadlayi a va hlangana eka yona loko va gandzela ni swibya swo hlambela swa mihivani leswi a swi tirhiseriwa ku hlantswa swilo swa vukhongeri.

Nakambe swipetlu swa Bibele swi kumiwile le Masada. U nga ha tivutisa leswaku, xana rungula ra Bibele leri a ri kumeka eka vadlayi ri fana njhani ni leri hi ri hlayaka eBibeleni namuntlha? Dr. Yigael Yadin, u tsarile malunghana ni ntshubulo wo tano wo sungula ebukwini ya yena leyi nge Masada:

“Nkambisiso wa xihatla embangwini wu hi kombe hi xihatla leswaku lexi a ku ri xipetlu lexi humaka eka Buku ya Tipsalma, naswona hi swi kotile ku xiya tindzima: xiphemu xa kona xi na Psalma 81 ku ya ka Psalma 85. . . . A swi koteka ku kuma leswaku i xa rini ku nga ri na ku kanakana nikantsongo. A xi nga ta va xa le ndzhaku ka lembe ra 73 AD, lembe leri Masada ri weke ha rona. . . . Xiphemu lexi xa Buku ya Tipsalma, ku fana ni tibuku tin’wana to songiwa ta Bibele leti hi ti kumeke endzhaku, xi lava ku fana swinene . . . ni tsalwa ra tibuku ta Bibele leti hi ti tirhisaka namuntlha.”

Entiyisweni, vadlayi a va tshemba leswaku Mutsari wa le Tilweni wa Matsalwa ya Xiheveru a a ta katekisa ku pfukela ka vona ehenhla ka Rhoma. Hi laha The Universal Jewish Encyclopedia yi hlamuselaka ha kona: “Ku gingiriteka lokukulu ka Vayuda eNyimpini Leyikulu na Rhoma (66-73 C.E.) ku tiyisiwe hi ntshembo wa vona wa leswaku nguva ya Vumesiya a yi ri kusuhi. Ku lahlekeriwa hi Tempele ku tlakuse ku langutela malunghana ni ku ta ka Mesiya.”

Ku Ta Ka Mesiya

“Vahisekeli va vumesiya va Vayuda,” ku vula The Encyclopedia of Religion, “hakanyingi a va seketela ku hlayela ka vona eBukwini ya Daniel.” Hakunene, Daniyele muprofeta wa Muheveru u vhumbe hi ku ta ka “Mesia Hosi.” (Daniel 9:25) Etimhakeni tin’wana timbirhi, Daniyele u vule leswaku Mesiya a a ta va Mufumi wa misava ni leswaku Mfumo wa Yena a wu ta herisa tihulumendhe hinkwato ta vanhu leti kanetaka.—Daniel 2:44; 7:13, 14.

Vaxandzuki va Vayuda va lembe xidzana ro sungula va swi vonile leswaku nkarhi wa ku hetiseka ka swivono leswi swa vuprofeta a wu fikile. Josephus u ri: “Lexi xi va khutazeke swinene ku ya enyimpini ku tlula hinkwaswo a ku ri [ntshembo wa] leswaku hi nkarhi wolowo un’wana loyi a humaka etikweni ra ka vona a a ta va mufumi wa misava.” Kambe Daniyele u vhumbe leswaku Hosi ya Vumesiya yi fanele ku sungula yi “susiwa” ni leswaku loko yi file Yerusalema ni tempele ya rona a yi ta herisiwa hi ‘vanhu va hosi yin’wana leyi a yi ri eku teni.’—Daniel 9:25, 26.

Malangutelo Ya Vayuda Hi Ku Fuma Ka Vamatiko

Yudiya ra lembe xidzana ro sungula a ri avane hi le xikarhi ka swigwili swi nga ri swingani ni swisiwana swo tala. Vayuda van’wana lava fuweke, ngopfu-ngopfu exikarhi ka Vasaduki ni Vafarisi, va hlayise matimba lawa Rhoma ri va pfumeleleke ku va na wona etikweni, kutani va sandza vanhu lava tolovelekeke. Xisweswo, va kanete mianakanyo yihi na yihi ya nxandzuko, ematshan’wini ya sweswo va tirhela vuxaka byo rhula na Rhoma.—Luka 16:14; 19:45, 46; Yohane 2:14; 7:47-49; 11:47, 48.

Hi hala tlhelo, Vayudiya lava tolovelekeke va xanisekile ehansi ka mpingu wa xibalo xa Varhoma ni vaaka-tiko va ka vona lava tshikilelaka. A va enerisiwi hi ku va ehansi ka leswi vuriwaka Pax Romana (Ku Rhula Ka Rhoma) kambe a va a lava ku cinca. Mpfilumpfilu lowu wa mimpindzulo wu hetelele hi dzolonga leri chavisaka ra tiko. Josephus u tsarile a ku: “Ntlawa wun’wana a wu tshikilela, wun’wana wu ri ni vukari ni ku yivela swigwili.”

Hi xikombiso, vadlayi va phange ni ku dlaya Vayuda-kulobye kutani va yimelela swiendlo leswi swa vutherorisi lebyi tanihi nxupulo wa Vayuda lava ku ehleketiwaka leswaku va tirhisane na Rhoma. Mufundhisi wa murabi wa lembe xidzana ra vumbirhi, Johanan ben Torta, u nyike xivangelo lexi hikwalaho ka khombo leri teke ehenhla ka Vayuda va lembe xidzana ro sungula: “Va navele mali hi ndlela yo biha naswona a va vengana.”

A swi hlamarisi leswi Vayuda volavo lava a va chava Xikwembu hakunene a va navela ku humelela ka Mesiya, loyi a va tshemba leswaku u ta hlula mfumo wa Rhoma kutani a simeka Mfumo wa Xikwembu wo lulama. Kambe vanhu lava pfumalaka nawu va tirhise mintshembo leyi hi ndlela yo biha.

Vamesiya Va Vunwa

Kwalomu ka lembe ra 33 C.E., mufambisi wa Muyuda la vuriwaka Gamaliele u tsundzuxe vafumi-kulobye va le Yerusalema a ku: “Endzhaku . . . ku humelele Yudasi wa Galeliya, enkarhini wa ku tsarisiwa ka vanhu, a yenga lavo tala, va n’wi landza; kambe na yena ú lovile, kutani hinkwavo lava a va yima na yena, va hangalasiwa.”—Mintirho 5:36, 37.

“Ku tsarisiwa” loku vangeke ku xandzuka ka Yudasi a ku lulamisiwe hi 6 C.E. hi xikongomelo xo tlakusa swibalo swa Rhoma. Josephus u hi byela leswaku Yudasi u twarise leswaku Vayuda “a va ri matoya loko va titsongahatele ku hakela swibalo eka Varhoma.” Vito leri nge Yudasi ri huma eka vito Yuda, ri ringanyeta leswaku a a ri wa rixaka leri Mesiya a a languteriwe eka rona. (Genesa 49:10) “Nkulumo ya yena ya matimba ni ku toloveleka ka tidyondzo ta yena swi kokele tinhlayo letikulu eka mpimanyeto wa yena, leti to tala ta tona a ti n’wi teka tanihi Mesiya,” ku vula Cyclopœdia ya McClintock na Strong.

Xiya leswaku Mintirho 5:37 yi vika leswaku valandzeri va Yudasi loyi a va lovisiwanga na yena. Ntlawa wakwe, hi ku ya hi mudyondzi wa Muyuda Gaalya Cornfeld, “wu veke masungulo lama tiyeke ni mintshembo ya vumesiya.” Entiyisweni, vafambisi vambirhi va vadlayi, Menahema na Eliyazara, va huma ka Yudasi yoloye wa Mugaleliya. Eku sunguleni ka nxandzuko wa Vayuda hi 66 C.E., Menahema u hlomise valandzeri vakwe hi matlhari lawa a ya vekiwe eMasada. Kutani, “u tlhelele eYerusalema tanihi hosi” naswona “u ve mufambisi wa ndzhundzunuko.” “I ntiyiso,” ku engetela Encyclopaedia Judaica, “leswaku Menahema [n’wana wa] Yuda u tekiwe a ri Mesiya.”

Hambi swi ri tano, hi lembe rero, Menahema u dlayiwile hi swirho swa vandla leri phikisaka ra ndzhundzunuko wa Vayuda. Valandzeri vakwe va balekele endzhaku eMasada, laha Eliyazara a veke mulawuri wa vadlayi ku fikela hi 73 C.E. Ku vulavula ka Eliyara ka ku tisunga ku fana ni tidyondzo leti hoxeke ta kokwana wakwe Yudasi loko a ku: “vanghana va mina lava nga ni vurhena, ku sukela hi tiyimisela ku tirhela Xikwembu ntsena kambe ku nga ri Varhoma kumbe munhu wihi na wihi un’wana.”

Vukala-tlhelo Bya Vakriste Va Le Yudiya

Emahlweni ka nxandzuko wa Vayuda hi 66 C.E., mabandlha ya Vukriste a ya simekiwile eYudiya, kavula, ku katsa ni bandlha ra le Yerusalema. (Mintirho 9:31) Wona a ma vumbiwe hi Vayuda lava a va pfumela leswaku Yesu wa le Nazareta a a ri Mesiya loyi rifu ni ku pfuka kakwe a swi vhumbiwile. (Mintirho 2:22-36) Vakriste va Vayuda va hangalase mintshembo ya vona hi ku hiseka, loko hi ku rhula, va ri karhi va rindzela ku ta ka vumbirhi ka Mesiya, tanihi mufumi wa misava. Yesu u kombise leswaku a a ta vuya “endzhaku ka masiku layo tala.”—Matewu 25:19, 31; 28:19, 20; Mintirho 1:8-11.

Kambe loko nxandzuko wa Vayuda wu tlhekekile hi 66 C.E., xana Vakriste volavo va Vayuda va sirheleriwe hi yini leswaku va nga kokiwi hi ku humelela ka rona ko sungula? Handle ko kanakana va tsundzuke xitsundzuxo xa N’wini wa vona loko a te: “Hinkwavo lava tirhisaka mabanga, va ta dlawa hi mabanga.” (Matewu 26:52) Nakambe Yesu a a va nyikile vonelo ro ringanela ra matimba ya mafumele ya Vamatiko. U te: “Nyikani Khezari leswi nga swa Khezari, ni Xikwembu leswi nga swa Xikwembu.” (Marka 12:17) Tlhandla-kambirhi, Yesu u vhumbe leswaku lava tifanisaka na mesiya a va ta ta, va ku, “‘Mina ndzi yena’, ni leswaku, ‘nkarhi wu fikile,’” kambe u tsundzuxile a ku: “Mi nga va landzi!”—Luka 21:8.

Yesu u vhumbe ni vuyelo bya nxandzuko wa Vayuda, a ku: “Kutakuloko mi vona muti wa Yerusalema wu rhendzeriwile hi mavuthu ya valala, tivani leswaku ku hangalasiwa ka wona ku kusuhi. Hi nkarhi wolowo, lava nge Yudiya, a va tsutsumele etintshaveni; lava nga mutini, a va hume ka wona; kutani lava nge handle etikweni, va nga tshuki va nghena emutini. . . . hikuva ku xaniseka lokukulu ku ta va kona emisaveni, ni vukari bya Xikwembu byi ta wela vanhu lava. Va ta dlawa hi fumu, va ta yisiwa va ri mahlonga ematikweni hinkwawo.”—Luka 21:20-24.

Nhlaselo lowu chavisaka wa ndzoviso lowu landzeleke ku xandzuka ka Vayuda a ku ri ku hetiseka loku xiyekaka ka vuprofeta bya Yesu! Kambe hi ku yingisa, Vakriste va le Yudiya va balekile va “tsutsumel[a] etintshaveni.” “Emahlweni ka ku rhendzeriwa ka Yerusalema hi Tito [hi 70 C.E.],” ku vula Encyclopaedia Judaica, “vaaka-tiko va rona lava nga Vakriste va rhurhele ePella.” Lexi tsakisaka, Pella a ri ri en’walungwini eswitsungeni swa le hansi ka nongonoko wa tintshava entsungeni wa Nambu wa Yordani, kutani ke, a ri hambanisiwe hi ku helela na Yudiya hi Nkova wa Yordani. “Swa nonon’hwa ku hlamusela ku baleka loku loko vuprofeta [bya Yesu] a byi tsariwe endzhaku ka xiendlakalo lexi,” ku vula G. A. Williamson eka masungulo yakwe eka Josephus—The Jewish War.

Hakunene, ku baleka loku humelelaka ka Vakriste va le Yudiya i vumbhoni byo tiya bya leswaku a va ri valandzeri va Mesiya wa ntiyiso. Leswi swi tlakusa swivutiso swa nkoka. Xana a ku ri xihi xikongomelo xa ku ta ko sungula ka Mesiya? Naswona i xitsundzuxo xihi lexi nxandzuko wo chavisa wa Vayuda wu xi tivisaka eka hina namuntlha, ngopfu-ngopfu ntlawa wa vanhu lowu funghiweke “Vakriste”? Swivutiso leswi swi ta hlamuseriwa hi xitalo eka magazini lowu.