Xana Ku Humelele Yini Hi Vuhosi?

VANHU lava anakanyaka kahle va xi vona xilaveko xa ku va ni vulawuri. Handle ka vulawuri byo karhi, vanhu va nga pfilunganyeka hi ku hatlisa. Hikwalaho, buku-mpfuno ya manguva lawa ya Xifurwa malunghana ni vumbiwa bya milawu yi ri: “Eka ntlawa wun’wana ni wun’wana wa vanhu, ku fanele ku kumeka mintlawa mimbirhi ya vanhu: lava lerisaka ni lava yingisaka, lava nyikaka swileriso ni lava swi landzelaka, varhangeri ni swirho, vafumi ni vafumiwa. . . . Vukona bya vulawuri byi nga voniwa eka vanhu vahi ni vahi.”a

Hambi swi ri tano, mavonelo ya vulawuri ma cincile ku sukela eNyimpini ya Vumbirhi ya Misava, ngopfu-ngopfu ku sukela hi va-1960. Loko yi hlamusela hi nkarhi wolowo, Encyclopædia Universalis ya Xifurwa yi vulavula hi “nkitsikitsi wa ku lwisana ni vuhosi ni wa ku lwisana ni vulawuri.” Nkitsikitsi wo tano a wu hlamarisi eka swichudeni swa Bibele. Muapostola Pawulo u vhumbhile: “Tsundzuka, nguva ya makumu ya misava leyi yi ta va nkarhi wa mpfilumpfilu! Vanhu va ta tirhandza, va rhandza mali; va ta tikurisa, va titiva ni ku rhukana; va nga yingisi vatswari . . . ; va ta va ni rivengo lerikulu, . . . va nga lawuleki ni ku pfuxa madzolonga . . . va ta tala manyunyu. Va ta rhandza ntsako wa vona ku tlula Xikwembu xa vona.”—2 Timotiya 3:1-4, The Revised English Bible.

Mpfilumpfilu Wa Vulawuri

Vuprofeta lebyi byi wu hlamusela kahle nkarhi werhu ni nguva yerhu. Vulawuri byi hlaseriwa hi matlhelo hinkwawo—endyangwini, eswikolweni swa mani na mani, etiyunivhesiti, emabindzwini, eka hulumendhe ya tiko ni ya matiko man’wana. Ku xandzuka hi mhaka ya rimbewu, vuyimbeleri bya rap lebyi vulavulaka hi rimbewu, ku kombisa ku vilela ka swichudeni, switereka leswikulu, ku nga yingisi ka vaaki ni swiendlo swa vutherorisi, hinkwaswo i swikombiso swa ku hohloka ka vulawuri.

Eka mbulavulo wo siyerisana lowu hleriweke eParis hi French Institute of Political Science ni phepha-hungu ra siku na siku ra le Paris leri nge Le Monde, Profesa Yves Mény u te: “Vulawuri byi nga va kona ntsena loko byi seketeriwa hi vutshembeki.” Xivangelo xin’wana xa mpfilumpfilu wa vulawuri hi leswi vo tala va kanakanaka ku tshembeka ka lava lawulaka. Hi leswaku, va kanakana mfanelo ya vona ya vulawuri. Nkambisiso wu paluxe leswaku eku sunguleni ka va-1980, tiphesente ta 9 ta vaaka-tiko va le United States, 10 wa tiphesente eAustralia, 24 wa tiphesente eBritain, 26 wa tiphesente eFurwa, na 41 wa tiphesente eIndia a va languta hulumendhe ya vona yi nga fanelanga.

Ku Lavisisa Ka Munhu Vulawuri Lebyi Tshembekeke

Hi ku ya hi Bibele, eku sunguleni munhu a lawuriwa hi Xikwembu hi ku kongoma. (Genesa 1:27, 28; 2:16, 17) Hambi swi ri tano, kwale ku sunguleni vanhu va lave ku tifuma handle ka Muvumbi wa vona. (Genesa 3:1-6) Leswi va aleke mfumo wa le henhla, kumbe mfumo wa Xikwembu, va boheke ku kuma mafambiselo man’wana ya vulawuri. (Eklesiasta 8:9) Van’wana va lave ku lawula hi nkani. Eka vona, matimba a yi ri yona mfanelo. A swi ringene leswi a va tiye kahle leswaku va endla ku rhandza ka vona. Kambe, vo tala va vone xilaveko xo tiyisa mfanelo ya vona ya ku fuma.

Ku sukela eminkarhini ya khale vafumi vo tala va endle leswi hi ku tivula swikwembu kumbe hi ku vula leswaku matimba ya vona a va ma kume eka swikwembu. Leyi i mianakanyo ya ntsheketo ya “vuhosi byo kwetsima,” lebyi vafumi vo sungula va le Mesopotamia na Vafaro va le Egipta wa khale a va vula leswaku va na byona.

Alexander Lonkulu, tihosi ta Magriki leti n’wi tlhandlameke, ni vafumi vo tala va Rhoma na vona a va tivula swikwembu, va tlhela va lava ku gandzeriwa. Mafambiselo ya le hansi ka vafumi vo tano a ma vitaniwa “mimpambukwa ya vafumi,” naswona xikongomelo xa vona a ku ri ku hlanganisa vulawuri bya vafumi eka vanhu vo tala lava hluriweke. Ku ala ku gandzela mufumi a swi tekiwa tanihi ku tlula nawu wa Tiko. Eka The Legacy of Rome, Profesa Ernest Barker u tsarile: “Ku gandzeriwa ka mufumi wa [Rhoma], ni nseketelo lowu a wu kumaka eku dzunisiweni ka vukwembu byakwe, swi le rivaleni leswaku i xisekelo kumbe xitiyisekiso xa mfumo.”

Leswi swi ve tano hambi endzhaku ka loko “Vukreste” byi amukeriwe ximfumo hi Mufumi Constantine (la fumeke hi 306-337 C.E.) ivi endzhaku byi tekiwa tanihi vukhongeri bya Tiko bya Mufumi wa Rhoma ni Mufumi Theodosius wo Sungula (la fumeke hi 379-395 C.E.). Vafumi van’wana va “Vakreste,” a va gandzeriwa tanihi swikwembu ku fikela eka lembe xidzana ra vuntlhanu C.E.

“Mimfumo Mimbirhi,” “Matlharhi Mambirhi”

Loko vupapa byi ya byi tinyika matimba, swiphiqo exikarhi ka Kereke ni Tiko swi andzile. Hikwalaho, eku heleni ka lembe xidzana ra vuntlhanu C.E., Mupapa Gelasius wo Sungula u endle nsinya wa nawu wa “mimfumo mimbirhi”: vuhosi byo hlawuleka bya vapapa lava lawulaka xikan’we ni matimba ya vuhosi ya tihosi—tihosi tona ti ri ehansi ka vapapa. Nsinya lowu wa nawu endzhaku wu kule wu va dyondzo ya “matlharhi mambirhi”: “Tlharhi ra moya a ri tameriwa hi vapapa hi voxe, tlhari ra nkarhinyana a va ri nyika vafumi lava a va ri ehansi hi xiyimo, hambi swi ri tano a va fanele va tirhisa tlhari ra nkarhinyana hi ku ya hi swiletelo swa vapapa.” (The New Encyclopædia Britannica) Hi ku ya hi dyondzo leyi, exikarhi ka Nguva ya le Xikarhi, Kereke ya Khatoliki yi vule leswaku yi ni mfanelo yo veka vafumi ni tihosi leswaku yi tiyisa vulawuri bya vona, xisweswo yi hlohlotela ntsheketo wa khale lowu nge “vuhosi byo kwetsima.”

Hambi swi ri tano, leswi a swi fanelanga swi hlanganisiwa ni leswi vitaniwaka mfanelo leyi humaka eka Xikwembu ya tihosi, ku nga mianakanyo leyi teke ndzhaku leyi a yi kunguhateriwe ku ntshunxa vafumi va politiki va nga ha lawuriwi hi vapapa. Dyondzo ya mfanelo leyi humaka eka Xikwembu yi vula leswaku tihosi ti kuma vulawuri bya tona byo fuma eka Xikwembu hi ku kongoma, hayi eka papa wa le Rhoma. New Catholic Encyclopedia yi ri: “Enkarhini lowu vapapa a va lawula vuako hinkwabyo hi timhaka ta moya ni mfumo wa nkarhinyana wa varhangeri va matiko, mianakanyo ya mfanelo leyi humaka eka Xikwembu yi veke tihosi ta mimfumo ya matiko eka xiyimo xo yimelela vulawuri bya tona tanihi lebyi humaka eka Xikwembu ku kotisa bya vapapa.”b

Ntsheketo Wa Mfumo Wa Vaaki Hinkwavo

Loko nkarhi wu ya wu famba, vanhu va ringanyete swihlovo swin’wana swa vulawuri. Xin’wana a ku ri mfumo wa vanhu. Vo tala va pfumela leswaku mianakanyo leyi yi sungule eGreece. Hambi swi ri tano, xidemokrati xa khale ka Greece a xi tirhisiwa ntsena emadorobeni ma nga ri mangani ya tiko, naswona hambi eka xona a ku ri vavanuna ntsena lava a va endla nhlawulo. Vavasati, mahlonga ni valuveri—lava ringanyetiwaka eka hafu ya mune-xa-ntlhanu xa vaaka-tiko—a va nga nghenisiwi. A hi wona mfumo wa vaaki hinkwavo nikatsongo!

I mani loyi a hlohloteleke mianakanyo ya mfumo wa vanhu. Lexi hlamarisaka, wu sunguriwe eka Malembe ya le Xikarhi hi vafundhisi va Rhoma Khatoliki. Eka lembe xidzana ra vu-13, Thomas Aquinas a a pfumela leswaku hambi leswi vuhosi byi humaka eka Xikwembu, byi nyikiwe vanhu. Mianakanyo leyi a yi andze ngopfu. New Catholic Encyclopedia yi ri: “Mianakanyo leyi ya vanhu tanihi valawuri a yi seketeriwa hi vunyingi lebyikulu bya vafundhisi va Khatoliki va lembe xidzana ra vu-17.”

Swi tisa ku yini leswaku vafundhisi va kereke leyi vanhu va yona va nga riki na rito emhakeni yo hlawula mupapa, bixopo kumbe muprista, va hlohlotela mianakanyo ya mfumo wa vanhu? Hikuva tihosi tin’wana ta le Yuropa a ti nga dyi byi rhelela ehansi ka vulawuri bya vapapa. Mianakanyo ya mfumo wa vanhu hinkwavo yi nyike vapapa matimba ya ku susa mufumi kumbe hosi exitulwini loko va vona swi fanela. Van’wamatimu Will na Ariel Durant va tsarile: “Vaseketeri va mfumo wa vaaki hinkwavo a va katsa Majesuit yo tala, lama tsakeleke leswi hikuva a swi tlakusa vulawuri bya vapapa ehenhla ka tihosi. Loko vulawuri bya tihosi byi huma evanhwini naswona byi ri ehansi ka vona, swi le rivaleni leswaku byi le hansi ka vulawuri bya vapapa hi ku vula ka Mufundhisi Lonkulu Bellarmine,. . . Luis Molina, Mujesuit wa Mupaniya, u gimete hi leswaku vanhu, tanihi xihlovo xa mfumo wa tiko, hi ku lulama—kambe hi endlelo leri hlelekeke—va nga susa hosi yo homboloka exitulwini.”

Entiyisweni, “endlelo leri hlelekeke” a ri lunghiseleriwa hi vapapa. Loko yi tiyisa leswi, Histoire Universelle de l’Eglise Catholique ya Khatoliki ya le Furwa yi tshaha leswi nga eka Biographie universelle, leyi nge: “Bellarmine . . . ku kotisa dyondzo leyi tolovelekeke ya Khatoliki, u dyondzisa leswaku tihosana ti kuma ntamu wa tona hi nhlawulo wa vanhu, ni leswaku vanhu va nga tirhisa mfanelo leyi ehansi ka nkucetelo wa vapapa ntsena. (Xiitaliki i xerhu.) Xisweswo vuhosi bya vaaki hinkwavo byi ve xitirho lexi vapapa a va ta xi tirhisela ku kucetela nhlawulo wa vafumi ni ku va susa exitulwini loko swi fanerile. Eminkarhini ya sweswinyana, byi pfumelele vakongomisi va Khatoliki leswaku va kucetela vahlawuri va Khatoliki eka vuyimeri bya hulumendhe ya xidemokrati.

Eka tihulumendhe ta vanhu ta manguva lawa ku tiya ka hulumendhe ku sekeriwe eka leswi vitaniwaka “mpfumelelo wa vafumiwa.” Kambe, lexi antswaka i “mpfumelelo wa vunyingi,” naswona hikwalaho ka rivengo ra muhlawuri ni vukanganyisi bya politiki, “vunyingi” lebyi hakanyingi ko va nhlayo yitsongo ya vaaka-tiko. Namuntlha, “mpfumelelo wa vafumiwa” entiyisweni wu vula “ku amukela kumbe ku titsongahata ka vafumi.”

Ntsheketo Wa Vuhosi Bya Tiko

Ntsheketo wa vuhosi byo kwetsima lebyi a byi hlohloteriwa hi vapapa vo sungula byi vuye ehenhla ka vupapa loko byi hundzuka byi va mfanelo yo huma eka Xikwembu ya tihosi. Mianakanyo ya mfumo wa vaaki hinkwavo na yona yi vuye ehenhla ka Kereke ya Khatoliki. Eka lembe xidzana ra vu-17, ni ra vu-18, vativi va filosofi va tiko, vo tanihi Manghezi yo kota Thomas Hobbes na John Locke ni Mufurwa Jean-Jacques Rousseau, va anakanye hi mhaka ya mfumo wa vaaki hinkwavo. Va tsale tibuku ta mianakanyo ya “ku hlangana” exikarhi ka vafumi ni vafumiwa.” Misinya ya milawu ya vona a yi nga sekeriwanga eka ntivo-vukwembu kambe a yi sekeriwe eka “nawu wa ntumbuluko,” kutani miehleketo leyi yi chapute hi ku vumba mianakanyo leyi vaviseke Kereke ya Khatoliki ni vupapa.

Endzhakunyana ka rifu ra Rousseau, ku tlhekeke Nhlungo wa le Furwa, Nhlungo lowu wu herise mianakanyo yin’wana ya vutshembeki, kambe wu vumbe yin’wana mianakanyo ya vuhosi bya tiko. The New Encyclopædia Britannica yi hlamusela yi ku: “Furwa ri fularhele mfanelo leyi humaka eka Xikwembu ya tihosi, ku tlakuka ka tihosi, malunghelo ya Kereke ya Rhoma Khatoliki.” Kambe Britannica yi ri, “Nhlunga-vuhosi wu tiyisa endlelo leri lerintshwa, mfumo wa tiko.” Lava pfuxeke nhlungo wa vuhosi a va lava “endlelo” leri lerintshwa. Hikwalaho ka yini?

Hikuva ehansi ka fambiselo leri Rousseau a nga ri vumba, vaaki hinkwavo a va ta va ni rito hi mpimo lowu ringanaka etimhakeni ta ku hlawuriwa ka vafumi. Leswi a swi ta tisa xidemokrati lexi sekeriweke eka lunghelo ra nhlawulo wa mani na mani—ku nga nchumu lowu varhangeri va Nhlungo wa Furwa a va nga twanani na wona. Profesa Duverger wa hlamusela: “A swi fanerile ku papalata vuyelo lebyi, lebyi langutiwaka byi nga tsakisi, lerova ku sukela hi 1789 ku ya ka 1791, swirho swa Huvo yo Endla Milawu swi sungule mianakanyo ya vuhosi bya tiko. A va vitana vanhu va ku i ‘Tiko,’ leswi a va swi teka tanihi xivumbeko lexi nga xoxe, lexi hambaneke ni vaaki va xona. Tiko hi roxe, hi vayimeri va rona, ri nga kota ku lawula vuhosi . . . Hambi leswi yi vonakaka yi ri nchumu wa xidemokrati, dyondzo ya vuhosi bya tiko a hi ya xidemokrati nikatsongo hikuva yi nga tirhisiwa ku yimelela hulumendhe yin’wana ni yin’wana, ngopfu-ngopfu hulumendhe ya munhu un’we.” (Xiitaliki i xerhu.)

Matshalatshala Ya Vanhu Ma Tsandzeka

Ku amukela Mfumo wa Tiko tanihi xihlovo lexi tiyeke xa vulawuri swi yise eka vutiko. The New Encyclopædia Britannica yi ri: “Vutiko hakanyingi byi tekiwa tanihi bya khale swinene; nkarhi wun’wana ku endliwa xihoxo hi ku byi languta tanihi xiphemu lexi tiyeke eka tipolitiki. Entiyisweni, minhlungo ya Amerika ni ya Furwa yi nga ha tekiwa tanihi swikombiso swa byona swo sungula, leswikulu.” Ku sukela eka minhlungo yoleyo, vutiko byi funengete Matiko ya Amerika, Yuropa, Afrika na Asia. Tinyimpi leti chavisaka ti amukeriwile hi vito ra vutiko.

N’wamatimu wa le Britain, Arnold Toynbee u tsarile: “Moya wa Vutiko i xivirisi xa matimba xa vhinyo leyintshwa ya Xidemokrati emabodlheleni ya khale ya Mimfumo ya Swivongo. . . . Mpfumelelano lowu wu hlamarisaka exikarhi ka Xidemokrati ni Mfumo wa Swivongo a wu ri ni matimba swinene etimhakeni ta politiki ta Tiko ra hina ra manguva lawa ra le Vupela-dyambu, ku tlula Xidemokrati hi xoxe.” Vutiko a byi yi tisanga misava leyi nga ni ku rhula. Toynbee u te: “Tinyimpi ta Vukhongeri, endzhaku ka ku miyelanyana, ti landzeriwe hi Tinyimpi ta Vutiko, naswona eTikweni ra hina ra manguva lawa ra le Vupela-dyambu, moya wa ku hisekela ngopfu vukhongeri ni moya wa ku hisekela tiko i ku hiseka loku fanaka, loko biha.”

Hi ku tirhisa mintsheketo ya “vuhosi byo kwetsima,” “mfanelo ya tihosi leyi humaka eka Xikwembu,” “vuhosi bya vaaki hinkwavo,” ni “vuhosi bya tiko,” vafumi va ringete ku tiyisa vulawuri bya vona ehenhla ka vanhu-kulobye. Hambi swi ri tano, endzhaku ko kambisisa rhekhodo ya vafumi va vanhu, Mukreste u va ni mianakanyo leyi fanaka ni ya Solomoni. “V̌anhu v̌a [fuma] henhla ka v̌aṅwana ku v̌a endla ŝo biha.”—Eklesiasta 8:9.

Ematshan’weni yo gandzela Tiko ra politiki, Vakreste va gandzela Xikwembu naswona va xi languta tanihi xona xihlovo lexi tiyeke xa vulawuri hinkwabyo. Va pfumelelana ni mupisalema Davhida loyi a nge te: “Wena, Yahweh, u ni vukulu, matimba, ku vangama, ku leha ka masiku ni ku kwetsima, xin’wana ni xin’wana lexi nga etilweni ni le misaveni i xa wena. Vuhosi i bya wena, Yahweh; u tlakukile, u le henhla ka hinkwavo.” (1 Tikronika 29:11, The New Jerusalem Bible) Kambe, hi ku xixima Xikwembu, va kombisa xichavo lexi faneleke evuhosini, etimhakeni ta tiko ni ta moya. Ndlela ni xivangelo lexi va nga endlaka leswi hi ntsako swi ta kambisisiwa eka swihloko swimbirhi leswi landzelaka.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Kereke ya Khatoliki yi vule leswaku yi ni mfanelo yo veka vafumi ni tihosi

[Xihlovo Xa Kona]

Consecration of Charlemagne: Bibliothèque Nationale, Paris