Ku Landzuriwa Ka Xikwembu Eka Lembe-xidzana Ra Vu-20

“Vanhu va amukela miehleketo ya ku nga vi kona ka Xikwembu, ivi va hlela vutomi byo tifuma, ku nga khathariseki vuyelo bya kona, naswona a va ehleketi nikatsongo hi Xikwembu.”—One Hundred Years of Debate Over God—The Sources of Modern Atheism.

HAMBI leswi eku sunguleni wu hlamarisaka, murhi wo leha eku heteleleni wu tekiwa tanihi nchumu lowu tolovelekeke. Vukona bya wona byi tolovelekile; ku leha ka wona a ka ha chavisi.

Swa fana ni ku ala vukona bya Xikwembu. Hambi leswi swi pfuxeke ku kanetana lokukulu hi lembe-xidzana ra vu-19, ku landzuriwa ka vukona bya Xikwembu a ka ha hlamarisi hambi ku vilerisa namuntlha. Nguva yo phahlelana mariyeta yi pfumelele dyondzo ya ku ala vukona bya Xikwembu yi tshamisisana hi ku rhula ni ku pfumela eka Xikwembu.

Leswi a swi vuli swona leswaku vanhu vo tala va landzula Xikwembu hi ku kongoma; hi laha ku hambaneke, vuyelo bya nhlawulo ematikweni hinkwawo ya 11 ya Matiko ya Amerika, Yuropa na Asia byi paluxa leswaku hi xiringaniso, ku tlulanyana tiphesente timbirhi va vula leswaku Xikwembu a xi kona. Hambi swi ri tano, moya wo ala vukona bya Xikwembu wu tolovelekile—hambi ku ri exikarhi ka vo tala lava pfumelaka leswaku Xikwembu xi kona. Leswi swi nga va tano hi ndlela yihi?

Ku Landzula Vulawuri Bya Xikwembu

The Encyclopedia Americana yi ri: “Minkarhi yin’wana ku ala vukona bya Xikwembu swi vula ku ala Xikwembu hi swiendlo kumbe ku xi honisa.” Hikwalaho, The New Shorter Oxford English Dictionary yi nyika nhlamuselo ya vumbirhi leyi landzelaka ya “la alaka vukona bya Xikwembu”: “I munhu la landzulaka Xikwembu hi mahanyelo; munhu la nga chaviki Xikwembu.”—Xiitaliki i xerhu.

Ina, ku ala vukona bya Xikwembu ku nga ha katsa ku landzula vukona bya Xikwembu kumbe vulawuri bya xona, kumbe ha swimbirhi. Bibele yi kombetela eka moya lowu wa ku ala vukona bya Xikwembu eka Tito 1:16: “Va vula leswaku va amukela Xikwembu, kambe va xi landzula hi swiendlo swa vona.”—The New English Bible; ringanisa Pisalema 14:1.

Ku ala koloko ka vulawuri bya Xikwembu ku nga landzeleriwa ku fikela eka mpatswa wa vanhu vo sungula. Evha a a tshemba vukona bya Xikwembu; kambe u lave “[ku] kotisa Šikwembu, [a] tiv̌a ŝo saseka ni ŝo biha.” Nhlamuselo ya kona a ku ri leswaku a nga ‘tifuma,’ a tiendlela nawu wa yena wa mahanyelo. Endzhakunyana Adamu u hlanganyele na Evha eku landzuleni loku ka vulawuri bya Xikwembu.—Genesa 3:5, 6.

Xana langutelo leri ri tolovelekile namuntlha ke? Ina. Ku ala vukona bya Xikwembu loku tumbeleke ku kombisiwa hi ku lava ku tilawula. Buku leyi nge One Hundred Years of Debate Over God—The Sources of Modern Atheism yi ri: “Namuntlha vanhu a va ha swi tsakeli ku hanya ehansi ka vulawuri bya Xikwembu. Va . . . tsakela ku hanya hi ntshunxeko.” Nawu wa mahanyelo wa Bibele wu ariwa tanihi lowu nga pfuniki nchumu, lowu nga riki na ntiyiso. Mianakanyo ya vanhu vo tala yi fana swinene na liya ya Faro wa Muegipta loyi hi ku delela a nga te: “Yehova i mani leŝaku nḍi yingisa rito ra yena . . . ? Yehova a nḍi ṅwi tiv̌i.” U ale vulawuri bya Yehovha.—Eksoda 5:2.

Ku Landzula Ka Vujagana Xikwembu

Ku landzula vulawuri bya Xikwembu loku tsemaka nhlana swinene ku huma eka vafundhisi va Vujagana, lava va siveke mintiyiso leyi tengeke ya Bibele hi mindhavuko ya vanhu. (Ringanisa Matewu 15:9.) Ku tlula kwalaho, va seketele tinyimpi leti halateke ngati yo tala swinene ta lembe-xidzana ra vu-20, xisweswo va ala xileriso xa Bibele xo kombisa rirhandzu ra xiviri.—Yohane 13:35.

Nakambe vafundhisi va landzule Xikwembu hi ku ala ku yingisa mimpimanyeto ya xona ya mahanyelo—hi laha swi kombisiweke ha kona, hi xikombiso, hi nxaxamelo lowukulu wa milandzu leyi lwisanaka ni vaprista lava va pfinyaka vana. Xiyimo xa Vujagana xi fana ni lexiya xa Israyele na Yuda wa khale. Muprofeta Ezekiyele u byeriwile: “Tiko ri tele hi ngati, ni muti wu tele hi lunya, v̌a ri: Yehova o fularele tiko, Yehova a nga v̌oni ntšhumu.” (Ezekiyele 9:9; ringanisa Esaya 29:15.) A swi hlamarisi leswi vo tala va fularheleke tikereke ta Vujagana hi laha ku heleleke! Kambe xana va fanele ku tshika ku pfumela eka Xikwembu?

Xana Ku Ni Swivangelo Leswi Twalaka Swa Ku Ala Vukona Bya Xikwembu?

Hambi loko va byi vonile kumbe va nga byi vonanga vukanganyisi bya vukhongeri, vo tala lava alaka vukona bya Xikwembu a va swi koti ku twananisa ku pfumela eka Xikwembu ni ku xaniseka emisaveni. Simone de Beauvoir u tshame a ku: “Swi ndzi oloverile ku anakanya hi misava yo pfumala muvumbi, ku ri na ku anakanya hi muvumbi la tikeriwaka hi ku kanetana hinkwako ka misava.”

Xana vuhomboloki bya misava—ku katsa ni lebyi vangiweke hi vakanganyisi va vukhongeri—byi komba leswaku a ku na Xikwembu? Xiya leswi landzelaka: Loko mukwana wu tirhiseriwa ku xungeta, ku vavisa, hambi ku ri ku dlaya munhu wo pfumala nandzu, xana leswi swi komba leswaku mukwana lowu a wu na muendli? Xana leswi a swi vuli swona leswaku mukwana lowu wu tirhisiwe hi ndlela yo biha? Hi ku fanana, hakanyingi ku xaniseka ka vanhu ku nyika vumbhoni bya leswaku vanhu va byi tirhisa hi ndlela yo biha vuswikoti bya vona lebyi va nyikiweke hi Xikwembu swin’we ni misava.

Hambi swi ri tano, van’wana va vona swi nga twisiseki ku pfumela eka Xikwembu, tanihi leswi hi nga swi kotiki ku xi vona. Kambe ku vuriwa yini hi moya, magandlati ya mpfumawulo ni risema? A hi swi koti ku vona hambi xi ri xin’we xa swilo leswi, kambe ha swi tiva leswaku swi kona. Mahahu ya hina, tindleve ni tinhompfu ta hina hi swona swi hi tivisaka. Entiyisweni, ha pfumela eka leswi nga voniwiki loko hi ri ni vumbhoni.

Endzhaku ka ku anakanyisisa hi vumbhoni bya xiviri—lebyi katsaka tilekitroni, tiprotoni, tiatomo, tiamino asidi ni byongo lebyi rharhanganeke—mutivi wa sayense leyi tolovelekeke Irving William Knobloch u susumeteleke ku vula a ku: “Ndza pfumela eka Xikwembu hikuva eka mina vukona bya Xikwembu hi yona ntsena nhlamuselo leyi twalaka ya ndlela leyi swilo swi nga ha yona.” (Ringanisa Pisalema 104:24.) Hi ku fanana, mutivi wa swirho swa miri Marlin Books Kreider u ri: “Tanihi munhu la tolovelekeke, ni munhu la nyikelaka vutomi bya yena eka dyondzo ya sayense ni vulavisisi, a ndzi kanakani nikatsongo hi vukona bya Xikwembu.”

Vanhu lava a hi vona ntsena lava pfumelaka leswi. Hi ku ya hi profesa wa fisika Henry Margenau, “loko u xiyisisa vativi va sayense lava tlakukeke u kuma va nga ri vangani lava alaka vukona bya Xikwembu exikarhi ka vona.” Minhluvuko ya sayense kumbe ku tsandzeka ka vukhongeri a hi swona leswi faneleke ku va xivangelo lexi hi endlaka hi fularhela ku pfumela eka Muvumbi. A hi kambisiseni leswaku ha yini.

Ku Hlawuleka Ka Vukhongeri bya Ntiyiso

Hi 1803, muungameri wa United States Thomas Jefferson u tsarile a ku: “Ndzi lwisana swinene ni manyala ya Vukreste; kambe ku nga ri misinya ya milawu ya xiviri ya Yesu hi yexe.” Ina, ku ni ku hambana exikarhi ka Vujagana ni Vukreste. Tidyondzo to tala ta Vujagana ti sekeriwe eka mindhavuko ya vanhu. Ku hambana ni sweswo, Vukreste bya ntiyiso byi sekela tidyondzo ta byona eBibeleni ntsena. Xisweswo, Pawulo u tsalele Vakolosa va lembe-xidzana ro sungula leswaku va fanele va va ni “vutivi lebyi kongomeke,” “vutlharhi,” ni “ku twisisa ka moya.”—Vakolosa 1:9, 10, NW.

Leswi hi swona hi faneleke ku swi langutela eka Vakreste va ntiyiso, hikuva Yesu u lerise valandzeri va yena a ku: ‘Endlani vanhu va matiko hinkwawo vadyondzisiwa, mi va khuvula . . . , mi va dyondzisa ku hlayisa hinkwaswo leswi ndzi mi leriseke swona.’—Matewu 28:19, 20.

Namuntlha, Timbhoni ta Yehovha ti hetisisa xileriso lexi ematikweni ya 231 emisaveni hinkwayo. Ti hundzuluxele Bibele hi tindzimi ta 12, naswona ti kandziyise tikopi to tlula 74 000 000. Tlhandla-kambirhi, hi nongonoko wa dyondzo ya le kaya ya Bibele, sweswi ti pfuna vanhu vo tlula 4 500 000 ku ‘hlayisa hinkwaswo leswi Yesu a swi leriseke.’

Nongonoko lowu wa ku dyondzisa wu ni vuyelo lebyikulu. Wu tisa ku vonakala ka ntiyiso, hikuva a wu sekeriwanga emianakanyweni ya munhu, kambe eka vutlharhi bya Xikwembu. (Swivuriso 4:18) Ku tlula kwalaho, wu pfuna vanhu va matiko hinkwawo ni tinxaka hinkwato ku endla swo karhi leswi ku “Voningeriwa” ka munhu ku nga ta tsandzeka ku swi endla—ku ambala “munhu wa hanyelo leritshwa,” loku va pfunaka ku va ni rirhandzu ra xiviri eka van’wana.—Vakolosa 3:9, 10.

Vukhongeri bya ntiyiso bya hlula eka lembe-xidzana ra hina ra vu-20. A byi landzuli Xikwembu—hambi vukona bya xona kumbe vulawuri bya xona. Ha ku rhamba ku ya kambisisa leswi hi wexe hi ku endzela Timbhoni ta Yehovha eka yin’wana ya Tiholo ta vona ta Mfumo.

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

KU TIYISA TIMITSU TA KU ALA VUKONA BYA XIKWEMBU

Exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-18, mutivi wa filosofi Denis Diderot u averiwe ku hundzuluxela vholumo yin’we ya nsonga-vutivi ku suka eka Xinghezi ku ya eka Xifurwa. Hambi swi ri tano, u endle swo tala ku tlula leswi muthori wa yena a a swi languterile. Diderot u hete kwalomu ka malembe-xikhume manharhu a hlengeleta Encyclopédie ya yena, buku ya tivholumo ta 28 leyi kokeke nyingiso enkarhini lowu a hanyeke ka wona.

Hambi leswi Encyclopédie a yi ri ni mahungu lama twalaka, a yi kandziyisa vutlharhi bya munhu. Hi ku ya hi sete ya tibuku leti nge Great Ages of Man, yi “ve ni xivindzi xo chumayela dyondzo leyi xiyekaka [ya vativi va filosofi] ya leswaku munhu a nga antswisa ndlela ya yena yo hanya loko a sive ripfumelo hi vutlhari tanihi nsinya wa nawu lowu n’wi kongomisaka.” Hi laha ku heleleke a yi nga xi boxi Xikwembu. Buku leyi nge The Modern Heritage yi ri: “Hi nhlawulo wa vona wa tinhloko-mhaka, vahleri va swi veke erivaleni leswaku vukhongeri a ku nga ri nchumu lowu a wu fanele wu tiviwa hi vanhu.” A swi hlamarisi leswi kereke yi ringeteke ku yirisa Encyclopédie. Gqweta-nkulu u yi sorile tanihi leyi lwisanaka ni tipolitiki, mahanyelo ni vukhongeri.

Ku nga khathariseki valala va yona, Encyclopédie ya Diderot yi komberiwe hi vanhu va kwalomu ka 4 000—nhlayo leyi hlamarisaka, loko ku xiyiwa nxavo wa yona wa le henhla. A swi ri erivaleni leswaku a swi nga ta teka nkarhi ku ala vukona bya Xikwembu loku tumbeleke ku nga si hundzuka ku fularhela Xikwembu hi ku helela.