Ha Yini Ku Ri Nkarhi Wo Endla Xiboho?

HI LEMBE-XIDZANA ra vu-16 B.C.E., Xikwembu xi hlawule Vaisrayele tanihi “rifuwo ra [xona] . . . e henhla ka matiko maṅwana hikwawo, . . . e tiko le’ri hlawuriweke.” (Eksoda 19:5, 6) Hi ku hatlisa va lahle ku hlawuleka ka vona, ku tenga ka vukhongeri bya vona, va pfumelela vugandzeri bya swikwembu swa hava ni mikhuva leyo biha ya matiko ya le kusuhi swi va thyakisa. Xisweswo, va tikombise va ri “tiko le’ri nga ni mikolo yo nonoṅhwa.” (Deteronoma 9:6, 13; 10:16; 1 Vakorinto 10:7-11) Hi nkarhi wo tlula malembe ya madzana manharhu endzhaku ka ku fa ka Yoxuwa, Yehovha u yimise vaavanyisi, vakongomisi vo tshembeka lava va tlheriseleke Vaisrayele evugandzerini bya ntiyiso. Hambi swi ri tano, vanhu “[a] [va] hunguta[nga] ntšhumu e ka mitiro ya v̌ona ni mikhuv̌a ya v̌ona le’yo nonoṅhwa.”—Vaavanyisi 2:17-19.

Endzhaku ka sweswo, Xikwembu xi yimise tihosi to tshembeka ni vaprofeta leswaku va kucetela vanhu ku tlhelela evugandzerini bya ntiyiso. Muprofeta Azariya u khutaze Hosi Asa ni vavanuna-kulobye va le tikweni rakwe ku lava Yehovha, a ku: “Kungaku loko mi ṅwi lav̌a, o ta pfumela ku kumiwa hi ṅwina; kambe loko mi ṅwi ṭhika, o ta mi ṭhika.” Asa u sungule ku pfuxeta vukhongeri emfun’weni wa Yuda. (2 Tikronika 15:1-16) Endzhaku ka sweswo, Xikwembu xi boheke ku endla xirhambo lexi hi vuntshwa hi ku tirhisa muprofeta wa xona Yuwele. (Yuwele 2:12, 13) Hambi a ri Sofoniya, endzhakunyana u khutaze vaaki va Yuda ku ‘lav̌a Yehova.’ Hosi Yosiyasi lontshwa u endle tano hi ku endla tsima ro cinca swilo, leswaku a herisa ku gandzela swifaniso swa hava ni vuhomboloki.—Sofoniya 2:3; 2 Tikronika 34:3-7.

Ku nga khathariseki swiendlakalo swoleswo swo hundzuka, xiyimo xa vanhu xa vukhongeri a xi ya xi biha ngopfu. (Yeremiya 2:13; 44:4, 5) Yeremiya u sole fambiselo ra vukhongeri leri nga ni mukhuva wo gandzela swifaniso swa hava, ivi a ri hlamusela tanihi leri nga ololoxekiki, a ku: “Šana mu-Etiopia a nga tihunḍula nhlonge ya yena, kumbe yingwe yi nga tihunḍula mav̌ala ya yona-ke? Loko ŝi ri tano, mi nga ŝi tiv̌a e ku endla ŝinene, ṅwina lav̌a mi titolov̌eteke ku endla le’ŝo biha.” (Yeremiya 13:23) Hikwalaho ka xivangelo lexi, Xikwembu xi tise nxupulo lowukulu swinene emfun’weni wa Yuda. Yerusalema ni tempele ya wona swi herisiwile hi 607 B.C.E., kutani lava poneke va yisiwa eBabilona tanihi mahlonga, laha va tshameke kona malembe ya 70.

Loko nkarhi wolowo wu herile, Xikwembu xi va kombe tintswalo. Xi susumetele Hosi Korexe ku ntshunxa Vaisrayele, lava masalela ya vona ma tlheleleke eYerusalema ku ya pfuxeta tempele. Ematshan’weni yo kuma dyondzo yo karhi eka hinkwaswo leswi, va tshike vugandzeri bya ntiyiso nakambe, va vangela Yehovha Xikwembu ku pfuxeta xirhambo xa yena lexi nge: “Tlhelelani ka mina, kutani nḍi ta tlhelela ka ṅwina.”—Malakiya 3:7.

Lexi Endleke Israyele A Tshikiwa

A xi ri xihi xiyimo xa vukhongeri bya Vaisrayele enkarhini wa Yesu? Varhangeri va vukhongeri va vukanganyisi, a va ri “lavo-fe-mahlo lava fambisaka lavo-fe-mahlo,” va dyondzisa “tidyondzo leti [nga] milawu ya vanhu ntsena.” ‘A va tlula nawu wa Xikwembu hi mikhuva ya vona.’ Vanhu lava a va xixima Xikwembu ‘hi milomo ya vona,’ kambe timbilu ta vona a ti ri kule na xona. (Matewu 15:3, 4, 8, 9, 14) Xana vona, tanihi tiko, a va ha ta wu kuma nkarhi wun’wana wo hundzuka ke? E-e. Yesu u te: “Mi ta tekeriwa Mfumo wa Xikwembu; kutani wu nyikiwa tiko rin’wana leri nga ta veka mihandzu ya wona.” U ye mahlweni a ku: “Muti wa n’wina” tempele ya le Yerusalema, “wu ta sala wu nga ri na munhu.” (Matewu 21:43; 23:38) Xidyoho xa vona a xi ri xikulu. Va ale Yesu tanihi Mesiya ivi va endla leswaku a dlayiwa, va hlawula Khezari wa Murhoma la tshikilelaka tanihi hosi ya vona.—Matewu 27:25; Yohane 19:15.

Vaisrayele a va nga lavi ku twisisa leswaku nkarhi lowu Yesu a hetisiseke vutirheli bya yena ha wona, a ku ri nkarhi wo avanyisa. Eka vaaki lava nga tshembekangiki va le Yerusalema, Yesu u te: “A [mi] wu tivanga nkarhi lowu [mi] endzeriweke ha wona.”—Luka 19:44.

Hi Pentekosta ya 33 C.E., Xikwembu xi vumbe tiko lerintshwa, kumbe vanhu, vadyondzisiwa va N’wana wa xona lava totiweke hi moya, Yesu Kreste, lava va nga ta va va hlawuriwe va huma etinxakeni hinkwato ni le matikweni hinkwawo. (Mintirho 10:34, 35; 15:14) Xana a ku ri na ntshembo wo karhi wa leswaku xiyimo xa vukhongeri bya Xiyuda a xi ta hetelela xi hundzukile ke? Mavuthu ya Varhoma ma nyikele nhlamulo hi 70 C.E., loko ma kandziyele Yerusalema. Xikwembu xi ri ale hi ku helela fambiselo rolero ra vukhongeri.—Luka 21:5, 6.

Vugwinehi Lebyikulu Bya Vujagana

Vakreste lava totiweke hi moya na vona va vumbe “tiko leri hlawulekeke, vanhu lava nga va Xikwembu hi xiviri.” (1 Petro 2:9; Vagalatiya 6:16) Kambe, hambi ku ri vandlha ra Vukreste ra khale, a ri ku hlayisanga nkarhi wo nyawula ku tenga ka vukhongeri bya rona.

Matsalwa ma vhumbhe vugwinehi lebyikulu, kumbe ku hambuka eripfumelweni ra ntiyiso. Mfava wo fanekisela wa le xifanisweni xa Yesu, ku nga Vakreste va mavunwa, wu ta ringeta ku kamanyeta koroni yo fanekisela, kumbe Vakreste va ntiyiso lava totiweke hi moya wa Xikwembu. Xifaniso lexi xi kombisa leswaku ku hangalasiwa ka Vukreste bya mavunwa, loku kondleteriwaka hi nala lonkulu wa Xikwembu, Diyavulosi, a ku ta sungula loko “vanhu va etlele.” Leswi swi humelele endzhaku ka rifu ra vaapostola vo tshembeka va Kreste, hi nkarhi lowu ku khudzehela hi tlhelo ra moya ku tinyikeke matimba. (Matewu 13:24-30, 36-43; 2 Vatesalonika 2:6-8) Tanihi laha swi vhumbhiweke ha kona hi vaapostola, Vakreste vo tala va mavunwa va nghene hakatsongo-tsongo entlaweni lowu. (Mintirho 20:29, 30; 1 Timotiya 4:1-3; 2 Timotiya 2:16-18; 2 Petro 2:1-3) Yohane a a ri wo hetelela ku fa eka vaapostola. Kwalomu ka lembe ra 98 C.E., u tsale leswaku “nkarhi wa makumu,” xiphemu xo hetelela xa nkarhi wa vaapostola, ana se a xi sungurile.—1 Yohane 2:18, 19.

Vumoya, tidyondzo ni xiyimo xa mahanyelo ya Vujagana swi hungutekile swinene, hikwalaho ko twanana ka vukhongeri ni mimfumo ya politiki, loku tiyisiweke hi mufumi wa Rhoma, Constantine. Van’wamatimu vo tala va pfumela leswaku “ku hlula ka Kereke hi lembe-xidzana ra vumune,” hi ku ya hi Vukreste, a ku ri “khombo.” ‘Vujagana byi lahle mpimanyeto wa byona wa le henhla wa mahanyelo’ ivi byi amukela mikhuva yo tala ni tifilosofi to huma eka vuhedeni, to tanihi “ku gandzela Mariya” ni ku gandzela “vakwetsimi,” ku katsa ni dyondzo ya Vunharhu-un’we.

Xiyimo xa Vujagana xi ye mahlweni xi biha endzhaku ka ku hlula ka byona ka mavunwa. Swileriso ni tinhlamuselo ta tidyondzo leti nyikeriweke hi vapapa ni tihuvo ta vukhongeri, a ha ha vuli Nkonaniso, Tinyimpi ta nkutsulo ni tinyimpi to “kwetsima” exikarhi ka Makhatoliki ni Maprotestente, swi vange leswaku xiyimo xa vukhongeri xi va lexi nga ololoxekiki.

Ebukwini ya yena leyi nge A World Lit Only by Fire, William Manchester wa tsala: “Vapapa lava hanyeke eka malembe-xidzana ya vukhume ntlhanu ni ya vukhume tsevu va hanye ku fana ni vafumi va le Rhoma. A va ri vavanuna vo fuma ngopfu emisaveni, naswona vona ni tikhadinali ta vona a va tifuwisa ngopfu hi ku xavisa swikhundla leswo hlawuleka.” Hi nkarhi wa vugwinehi lebyikulu, mintlawa leyitsongo kumbe vanhu ha un’we-un’we va ringete ku tlhela va tshubula Vukreste bya ntiyiso, va kombisa swihlawulekisi swa maxalana yo fanekisela. Hakanyingi a va xanisiwa swinene. Buku yoleyo yi tlhela yi ku: “Minkarhi yin’wana a swi tikomba onge vakwetsimi va ntiyiso va Vukreste, va Protestente ni va Khatoliki hi laha ku fanaka, a va hisiwa va ku dzwii, va ri vadlawela-ripfumelo.” Van’wana lava vuriwaka Vahundzuluxi vo fana na Martin Luther na John Calvin, va swi kotile ku vumba mafambiselo ya vukhongeri lama tshameke nkarhi wo leha, lawa a ma hambanile ni ya Kereke ya Khatoliki, kambe ma ha ri ni tidyondzo ta yona to karhi ta xisekelo. Na vona a va katseka swinene etimhakeni ta politiki.

Eka Maprotestente, ku endliwe matshalatshala yo hetisisa leswi vuriwaka ku pfuxeta vukhongeri. Hi xikombiso, hi lembe-xidzana ra vu-18 ni ra vu-19, matshalatshala lawa ma endle leswaku ku va ni ntirho wa vurhumiwa lowu nga ni matimba ematikweni mambe. Hambi swi ri tano, hi ku vula ka varisi va kona hi voxe, xiyimo xa moya xa ntlhambi wa Protestente namuntlha, a xi tsakisi nikatsongo. Mufundhisi wa Protestente, Oscar Cullmann, wa ha ku pfumela leswaku “endzeni ka tikereke hi toxe, ku ni ku hambana hi tlhelo ra ripfumelo.”

Ku hundzuluxa ni mindzhundzunuko leyi lwisanaka naswona a swi kondleteriwa endzeni ka Kereke ya Khatoliki. Ku sukela hi lembe-xidzana ra vu-11 ku ya eka ra vu-13, hikwalaho ka vuhomboloki lebyi hangalakeke ngopfu ni rifuwo lerikulu ra vafundhisi, ku simekiwe milawu ya tinghwendzha leyi handle ko cinca yi namarheleke xihlambanyo xa vusweti. Kambe a yi vekiwe tihlo swinene, naswona yi herisiwe hi ntlawa wa vafundhisi, hi ku ya hi swidyondzi. Kutani ku landzela Ndzhundzunuko lowu Antswisiweke wa lembe-xidzana ra vu-16, lowu kondleteriweke hi Huvo ya Trent, lowu kahle-kahle a wu endleriwa ku lwisana ni Ndzhundzunuko wa Protestente.

Eka hafu yo sungula ya lembe-xidzana ra vu-19, hi nkarhi wa ku kondleteriwa ka kereke, Kereke ya Khatoliki yi sungule fambiselo ro va ni mulawuri un’we, ni ku landzelela ndhavuko. Kambe, a ku na mindzhundzunuko ya karhi leyi tshameke yi endleriwa ku kondletela Vukreste bya ntiyiso. Ematshan’weni ya sweswo, lawa a ku ri matshalatshala yo tiyisa vulawuri bya vafundhisi, hikwalaho ka ku cinca ka xiyimo xa vukhongeri, xa politiki ni xa ntshamisano, emisaveni hinkwayo.

Sweswinyana hi va-1960, swi tikombe onge Kereke ya Khatoliki a yi lava ku simeka fambiselo ro cinca swinene huvo ya Vumbirhi ya Vatican ya misava hinkwayo. Hambi swi ri tano, mupapa wa nkari wolowo, hi ndlela leyi nga rindzeriwangiki, u yimise leswi vuriwaka ku pfuxetiwa ka huvo, leswaku a heta matimba ya swirho swa kereke leswi endlaka nhluvuko. Xiendlo lexi, lexi van’wana va xi vitanaka ku pfuxiwa ka Wojtyła, xi hlamuseriwe hi ntlawa wun’wana wa Makhatoliki tanihi “xivumbeko lexintshwa xa Vuconstantine.” Tanihi laha swi kombisiweke ha kona eka magazini wa Majesuit lowu nge La Civiltà Cattolica, ku fana ni vukhongeri byin’wana, Kereke ya Khatoliki yi langutane ni “swiphiqo leswikulu swinene, swa misava hinkwayo: i swikulu hikuva swi khumba tona timitsu ta ripfumelo ni vutomi bya Vukreste; i swa misava hinkwayo hikuva swi katsa swivumbeko hinkwaswo swa Vukreste.”

Vukhongeri bya Vujagana a ku na lexi byi nga xi cinca, naswona a byi nge swi koti ku cinca, tanihi leswi Vukreste bya ntiyiso a byi ta pfuxetiwa ntsena enkarhini wa “ntshovelo,” hi ku hlengeleteriwa ka maxalani yo fanekisela evandlheni rin’we ro tenga. (Matewu 13:30, 39) Milandzu ya ntsandza-vahlayi ni swiendlo swin’wana swo biha leswi endliweke hi vito ra vukhongeri, hambi swi vuriwa swa Vukreste kumbe e-e, swi tlhontlha xivutiso lexi nge, Xana swi nga koteka leswaku ku va ni ku hundzuka ka xiviri eka Vujagana ke?

Xana Ku Hundzuka A Swi Nge Koteki Ke?

Buku ya Nhlavutelo kumbe Apocalipsi, yi vulavula hi muoswi lonkulu wo fanekisela la nga ni vito ra xihundla ra “Babilona lonkulu.” (Nhlavutelo 17:1, 5) Hi malembe-xidzana yo tala, vadyondzi va Bibele a va swi lava ku hlamusela xihundla xa xifaniso lexi. Vo tala a va nyenyetsiwa hi rifuwo ni vuhomboloki bya vafundhisi. Van’wana a va ehleketa leswaku Babilona lonkulu u fanekisela vafundhisi va kereke. Exikarhi ka vona a ku ri na Jan Hus, muprista wa Khatoliki wa Mubohema, la hisiweke a ha hanya hi 1415, na Aonio Paleario, mutivi wa vanhu wa le Italy loyi a hayekiweke a ha hanya ivi a hisiwa hi 1570. Havambirhi a va lwela ku hundzula Kereke ya Khatoliki hi ntshembo wa leswaku yi ta tlhelela eka “xindzhuti xa yona xa ntumbuluko,” kambe a va humelelanga.

Ku hambana ni sweswo, tindzima 17 na 18 ta Nhlavutelo ti kombisa leswaku Babilona Lonkulu u fanekisela mfumo wa misava wa vukhongeri bya mavunwa hinkwabyo.a “Muoswi [loyi] lonkulu” la hlanganeke a nga ololoxeki hikuva “swidyoho swa yena swi tlhandlekelene ku ya fika ehenhla tilweni.” Entiyisweni, eka lembe-xidzana leri ra vu-20, vukhongeri byo tala, ku nga ri bya Vujagana ntsena, byi ni xandla eka tinyimpi leti yaka emahlweni ti halata ngati yo tala ni ku hohloka lokukulu ka mahanyelo loku ku hlaselaka vanhu. Xisweswo, Xikwembu xi tivise ku lovisiwa ka “Babilona.”—Nhlavutelo 18:5, 8.

Sweswi I Nkarhi Wo ‘Huma Mi N’wi Siya’

Ku hetiseka ka vuprofeta bya Bibele ku kombisa leswaku siku ra hina ri fambisana ni nkarhi wa “ku hela” ka “mafambiselo [lawa] ya swilo” yo biha. (Matewu 24:3) Mani na mani la lavaka ku gandzela Xikwembu hi mbilu hinkwayo u ta tshika ku landzelela mianakanyo ya yena ni ku hlawula swa yena. U fanele ku ‘lav̌a Yehova loko a ha kumeka,’ ina, sweswi, hikuva ‘nhlomulo lowukulu’ lowu vhumbhiweke hi Yesu wu tshinele. (Esaya 55:6; Matewu 24:21) Tanihi laha a swi ri ha kona eka vanhu va Israyele, Xikwembu a xi nge byi tiyiseleli vuhomboloki bya vukhongeri ntsena hikwalaho ka leswi byi tidzunisaka hi vukhale bya byona. Ematshan’weni yo lwela ku lulamisa ngalava leyi mbombomelaka, hinkwavo lava navelaka ku amukeriwa ni ku ponisiwa hi Xikwembu va fanele va hatlisa va yingisa xileriso lexi huhuteriweke, xa Nhlavutelo 18:4: “N’wina vanhu va mina, humani mi n’wi siya [Babilona Lonkulu], leswaku mi ta kala mi nga ngheni eswidyohweni swa yena, mi ta kala mi nga weriwi hi maxangu ya yena.”

Kambe “humani mi n’wi siya” mi ya kwihi? Hi kwihi kun’wana laha ku nga kumiwaka kona ku pona ke? Xana a hi khombo ku lava vutumbelo endhawini leyi hoxeke ke? Xana vukhongeri lebyi ku nga byona lebyi Xikwembu xi byi amukeleke byi nga voniwa njhani? Tinhlamulo leti tshembekaka ti nga kumiwa eRitweni ra Xikwembu ntsena. (2 Timotiya 3:16, 17) Timbhoni ta Yehovha ta ku rhamba leswaku u kambisisa Bibele swinene. U ta swi kota ku twisisa leswaku i vamani lava Xikwembu xi va hlawuleke tanihi “vanhu lava nga ta vuriwa va xona hakunene,” lava xi nga ta va sirhelela hi nkarhi wa siku leri tshinelaka ra vukarhi bya xona.—Mintirho 15:14; Sofoniya 2:3; Nhlavutelo 16:14-16.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Loko ngalava ya vukhongeri bya wena yi mbombomela, hundzulukela eka ngalava leyi ponisaka ya Vukreste bya ntiyiso