Miti Ya Vuchavelo—Lunghiselelo Ra Xikwembu Ra Tintswalo
“E miti leyi ya 6 ŝi ta v̌a ŝitšhav̌elo ŝa . . . mani na mani l’a dlayeke munhu, ku nga ri ha v̌omu, a ta tiv̌a ku tšhav̌ela kona.”—TINHLAYO 35:15.
1. Xana Xikwembu xi byi languta njhani vutomi ni nandzu wa ngati?
YEHOVHA XIKWEMBU u languta vutomi bya munhu tanihi lebyi kwetsimaka. Naswona vutomi byi le ngatini. (Levhitika 17:11, 14) Hikwalaho, Kayini munhu wo sungula ku velekiwa emisaveni u tivangele nandzu wa ngati loko a dlaye makwavo Avele. Xisweswo, Xikwembu xi byele Kayini xi ku: “Rito ra ngati ya makwenu ri huwelele misav̌eni, ri ta ka mina.” Ngati leyi tshoneleke misava exivandleni lexi a dlayeriweke eka xona handle ko humesa rito, kambe hi ndlela leyi twalaka yi tivise hi ta vutomi lebyi tsemiweke hi tihanyi letikulu. Ngati ya Avele yi rilele ku rihiseriwa eka Xikwembu.—Genesa 4:4-11.
2. Xana ku xixima ka Yehovha vutomi ku kandziyisiwe njhani endzhaku ka Ndhambhi?
2 Ku xixima ka Xikwembu vutomi bya munhu ku kandziyisiwe endzhaku ka loko Nowa wo lulama ni ndyangu wa yena va hume ngalaveni va ri vaponi va Ndhambhi ya misava hinkwayo. Hi nkarhi wolowo Yehovha u engetele swakudya swa vanhu swi katsa ni nyama ya swiharhi kambe ku nga ri ngati. U tlhele a lerisa: “Nḍi ta rihisela e ngati ya ṅwina, byi nga v̌utomi bya ṅwina; nḍi ta yi rihisela e ka ŝihari hikwaŝo, ni ka v̌anhu; nḍi ta rihisela v̌utomi bya munhu uṅwana ni uṅwana e ka v̌oko ra makwav̌o. Uṅwana ni uṅwana l’a nga ta halata ngati ya munhu, ngati ya yena yi ta halatiwa hi munhu-kulobye; hikuv̌a Šikwembu ši endle munhu hi šifaniso ša šona.” (Genesa 9:5, 6) Yehovha u nyike xaka ra le kusuhi ra mudlayiwa, mfanelo yo dlaya mudlayi loko ri hlangana na yena.—Tinhlayo 35:19.
3. Xana Nawu wa Muxe wu kombise ku kwetsima ka vutomi hi ndlela yihi?
3 Eka Nawu lowu nyikiweke Vaisrayele ha Muxe muprofeta, ku kwetsima ka vutomi ku kandziyisiwe hi ku phindha-phindha. Hi xikombiso, Xikwembu xi lerisile: “U nga ṭhuki u dlaya.” (Eksoda 20:13) Ku xiximiwa ka vutomi ku tlhele ku vonaka ni le ka leswi Nawu wa Muxe wu swi vuleke malunghana ni khombo leri katsaka wansati la tikeke. Nawu wu hlamusele leswaku loko yena kumbe n’wana wa yena la nga siki tswariwaka a fa emhangwini leyi dlayaka hikwalaho ka nyimpi ya vavanuna vambirhi, vaavanyisi a va fanele ku languta swiyimo ni mpimo wa leswaku xana swi nga va swi endliwe ha vomu, kambe nxupulo a wu ta va “moya-xiviri hi moya-xiviri,” kumbe vutomi hi vutomi. (Eksoda 21:22-25, NW) Hambi swi ri tano, xana a yi ri kona ndlela leyi mudlayi wa Muisrayele a a ta kota ku pona mimbuyelo ya xiendlo xa yena xo biha?
Xana A Byi Ri Kona Vuchavelo Bya Vadlayi?
4. Ehandle ka Israyele, i tindhawu tihi ta vuchavelo leti a ti ri kona enkarhini lowu hundzeke?
4 Ematikweni man’wana handle ka Israyele, vadlayi ni swigevenga swin’wana a va yisiwa evutumbelweni kumbe evuchavelweni. Byona a byi ri etindhawini to tanihi tempele ya xikwembu-kati Artemi le Efesa wa khale. Malunghana ni tindhawu toleto, ku vikiwa leswaku: “Tindhumba tin’wana a ti engetela nhlayo ya swigevenga; naswona hakanyingi a va fanele ku hunguta nhlayo ya tindhawu ta vutumbelo. Le Atena a ko va vutumbelo byo karhi ntsena lebyi hi nawu a byi tekiwa tanihi vuchavelo (hi xikombiso, tempele ya Theseus ya mahlonga); hi nkarhi wa Tiberiyo mintlawa ya swigevenga etindhumbeni a yi ri ni khombo lerova mpfumelelo wa Vutumbelo a wu ri emitini yi nga ri yingani (hi lembe ra 22).” (The Jewish Encyclopedia, 1909, Volume II, tluka 256) Endzhakunyana, tikereke ta Vujagana ti ve tindhawu ta vuchavelo, kambe leswi a swi susa vulawuri eka valawuri va tiko byi ya eka vaprista naswona a swi lwisana ni vukongomisi lebyi faneleke bya vululami. Ku tirhisiwa ka tindhawu leti hi ndlela yo biha eku heteleleni swi vange leswaku lunghiselelo leri ri herisiwa.
5. I vumbhoni byihi lebyi nga kona bya leswaku Nawu a wu nga pfumeleli leswaku munhu a kombisiwa ntwela-vusiwana loko un’wana a dlayiwile hikwalaho ka vusopfa?
5 Exikarhi ka Vaisrayele, vanhu lava dlayeke hi vomu a va nga pfumeleriwi ku tshama evutumbelweni kumbe evuchavelweni. Hambi ku ri muprista wa Mulevhi loyi a tirhaka etempeleni ya Xikwembu a a fanele a dlayiwa loko a kunguhate rhengu ro dlaya. (Eksoda 21:12-14) Tlhandla-kambirhi, Nawu a wu nga pfumeli leswaku munhu hikwalaho ka vusopfa a endleriwa tintswalo loko ku ri ni un’wana la dlayiweke. Hi xikombiso, munhu a a fanele a aka guva elwangwini ra yindlu ya yena leyintshwa. Handle ka sweswo, nandzu wa ngati a wu ta va ehenhla ka yindlu ya yena loko munhu o tshuka a we hi le lwangwini ivi a fa. (Deteronoma 22:8) Ku tlula kwalaho, loko n’wini wa nkunzi leyi yi nga ni ntolovelo wo tlhava a tsundzuxiwile kambe a nga langutelangi xiharhi lexi, kutani xi dlaya munhu, n’wini wa nkunzi a a ri ni nandzu wa ngati naswona a a ta dlayiwa. (Eksoda 21:28-32) Vumbhoni lebyi engetelekeke bya Xikwembu byo languta vutomi hi ndlela leyi tlakukeke byi le rivaleni, hi leswaku mani na mani la baka khamba ri fa a a ri ni nandzu wa ngati loko sweswo swi humelele ninhlekanhi loko muyivi a kota ku voniwa ni ku tiviwa. (Eksoda 22:2, 3) Kutani, kahle-kahle swileriso swa Xikwembu leswi heleleke leswi ringaniseriweke a swi nga pfumeleli munhu la dlayeke hi vomu leswaku a pona xigwevo xa rifu.
6. Xana nawu wa ‘vutomi hi vutomi’ a wu tirha hi ndlela yihi eIsrayele wa khale?
6 Le Israyele wa khale loko munhu a dlayiwile, ngati ya muhlaseriwa a yi fanele ku rihiwa. Nawu wa ‘vutomi hi vutomi’ a wu hetiseka loko mudlayi a dlayiwile hi “murihisi [wa ngati].” (Tinhlayo 35:19) Murihisi a ku ri xaka ra xinuna ra le kusuhi ra loyi a dlayiweke. Kambe ku vuriwa yini hi vanhu lava nga dlayangiki hi vomu?
Lunghiselelo Ra Yehovha Ra Tintswalo
7. I lunghiselelo rihi leri Xikwembu xi ri endleleke lava a va dlaye munhu ku nga ri ha vomu?
7 Eka lava va dlayeke un’wana hi xihoxo kumbe ku nga ri ha vomu, hi rirhandzu Xikwembu xi lunghiselele miti ya vuchavelo. Malunghana na yona, Muxe u byeriwile: “Byela v̌ana v̌a Israel, u ku ka v̌ona: Kutaku loko mi perile Yordan, mi nghenile tikweni ra Kanana, mi ta tihlawulela miti leyi nga ta v̌a miti ya šitšhav̌elo e ka ṅwina; e mudlayi l’a dlayeke munhu, ku nga ri ha v̌omu, o ta tiv̌a ku ya tšhav̌ela kona. E miti leyi yi ta mi pfuna hikwalaho ka murihiseri, leŝaku mudlayi a nga ṭhuki a fa, a nga si humelela e ku av̌anyiseni, e mahlweni ka nhlengeletano. E šikari ka miti leyi mi nga ta yi nyika v̌a-Levi, miti ya 6 yi ta v̌a miti ya šitšhav̌elo. Mi ta nyika miti minharu e hase ka Yordan, ni miti minharu e tikweni ra Kanana: Yi ta v̌a miti ya šitšhav̌elo . . . leŝaku mani na mani l’a dlayeke munhu, ku nga ri ha v̌omu, a ta tiv̌a ku tšhav̌ela kona.”—Tinhlayo 35:9-15.
8. Xana miti ya vuchavelo a yi ri kwihi, naswona xana vadlayi lava nga dlayangiki hi vomu a va pfuniwa njhani ku yi fikelela?
8 Loko Vaisrayele va nghene eTikweni ra Xitshembiso, hikwalaho ko yingisa va ake miti ya tsevu ya vuchavelo. Yinharhu ya miti leyi—Kedexe, Xikeme na Hebroni—a yi ri evupela-dyambu bya Nambu wa Yordani. Evuxeni bya Yordani a ku ri ni miti ya vuchavelo ya Golani, Ramoto na Beseri. Miti ya tsevu ya vuchavelo a yi akiwe kahle etindleleni leti lunghisiweke kahle. Etindhawini leti faneleke ematlhelo ka tindlela leti, a ku ri ni mimfungho leyi nga ni rito leri nge “šitšhav̌elo.” Mimfungho leyi a yi kombetela tlhelo ra muti wa vuchavelo, naswona mudlayi loyi a nga dlayangiki hi vomu a tsutsumela eka lowu nga ekusuhi leswaku a ponisa vutomi bya yena. Kwalaho a a ta sirheleriwa eka murihisi wa ngati.—Yoxuwa 20:2-9.
9. Ha yini Yehovha a lunghiselele miti ya vuchavelo, naswona xana a yi lunghiseleriwe ku pfuna vamani?
9 Ha yini Xikwembu xi lunghiselele miti ya vuchavelo? Yi lunghiseleriwile leswaku tiko ri nga thyakisiwi hi ngati leyi nga riki na nandzu ni leswaku vanhu va nga vi na nandzu wa ngati. (Deteronoma 19:10) Xana miti leyi ya vuchavelo a yi lunghiseleriwe leswaku ku pfuneka vamani? Nawu wu te: “E miti leyi ya 6 ŝi ta v̌a ŝitšhavelo ŝa v̌ana v̌a Israel, ni ŝa muluv̌eri l’a akeke šikari ka v̌ona, leŝaku mani na mani l’a dlayeke munhu, ku nga ri ha v̌omu, a ta tiv̌a ku tšhav̌ela kona.” (Tinhlayo 35:15) Xisweswo, leswaku ku nga yiwi hi nghohe ni leswaku ku endliwa swilo hi mimpimanyeto ya vululami hi hala tlhelo ku kombisiwa tintswalo, Yehovha u byele Vaisrayele leswaku va vekela etlhelo miti ya vuchavelo ya vanhu lava nga dlayangiki hi vomu lava a va ri (1) Vaisrayele va ntumbuluko, (2) valuveri eIsrayele kumbe (3) vahlapfa lava humaka ematikweni man’wana lava a va tshama etikweni leri.
10. Ha yini ku nga vuriwaka leswaku miti ya vuchavelo a yi ri lunghiselelo ra tintswalo leri endliweke hi Xikwembu?
10 Swi le rivaleni leswaku hambi loko munhu a a nga dlayangi hi vomu, a a fanele ku dlayiwa hi ku lerisa ka Xikwembu: “Uṅwana ni uṅwana l’a nga ta halata ngati ya munhu, ngati ya yena yi ta halatiwa hi munhu-kulobye.” Hikwalaho, a ku ri hi musa wa lunghiselelo ra Yehovha Xikwembu leswaku mudlayi la nga dlayangiki hi vomu a balekela eka yin’wana ya miti leyi ya vuchavelo. Handle ko kanakana, vanhu hi ntolovelo a va n’wi twela vusiwana un’wana ni un’wana loyi a tsutsumaka murihisi wa ngati, hikuva hinkwavo ka vona a va swi xiya leswaku va nga ha va ni nandzu lowu fanaka ku nga ri hi vomu kutani va lava vutumbelo ni ku kombiwa tintswalo.
Ku Balekela Ku Ya Tumbela
11. Le Israyele wa khale, xana munhu a a ta endla yini loko o tshuka a dlaye mutirhi-kulobye?
11 Xikombiso xi nga ha kurisa mpimo lowu u tlangelaka ha wona lunghiselelo ra Xikwembu ra tintswalo ra vutumbelo. Tianakanye u ri munhu la vatlaka ntsandza eIsrayele wa khale. A hi nge xihloka xo swi pfuketana xi huma embhinyini wa xona ivi xi ba mutirhi-kuloni xi n’wi dlaya. Xana a wu ta endla yini? Nawu a wu ri ni lunghiselelo hi xiyimo xo tano. Handle ko kanakana, a wu ta tirhisa lunghiselelo leri humaka eka Xikwembu: “Mhaka ya [laha] mudlayi l’a nga ta tšhav̌ela kona [emutini wa vuchavelo] leŝaku a hanya, hi leyi: L’a beke warikwav̌o a nga ŝi tiv̌i, ni loko a nga ṅwi v̌enganga, hambi tolo ni tolweni; kukotisa loko munhu a ya šihlahleni a ri ni makwav̌o, v̌a ya ṭema tihunyi, kutani loko v̌oko ra yena ri tlakusa šihloka e ku ṭema rikunyi, ŝi nga humelela leŝaku nsimbi yi huma mbinyini, yi ba warikwav̌o, kutani a fa. Munhu loyi o ta balekela e mutini wuṅwanyana wa leyi, hi kona a nga ta hanya.” (Deteronoma 19:4, 5) Kambe, hambi loko u ya emutini wa vuchavelo, a wu nga ta ntshunxeka eka vutihlamuleri hinkwabyo bya leswi humeleleke.
12. I fambiselo rihi leri a a ri ta tirhisiwa loko se mudlayi loyi a nga dlayangiki ha vomu a fike emutini wa vuchavelo?
12 Hambi leswi a wu amukeriwa hi malwandla, a wu fanele u hlamusela mhaka ya wena eka vakulu enyangweni ya muti wa vuchavelo. Ni loko se u nghenile emutini, a wu ta tlheriseriwa endzhaku leswaku u ya avanyisiwa emahlweni ka vakulu lava yimelaka vandlha ra Israyele etinyangweni ta muti lowu nga ni matimba yo avanyisa ya ndhawu leyi a nga dlayeriwa ka yona. Kwalaho a wu ta va ni nkarhi wo tivula ku pfumala ka wena nandzu.
Loko Vadlayi Va Tengisiwa
13, 14. I swilo swihi swin’wana leswi vakulu a va ta lava ku swi kumisisa loko va ri karhi va tengisa mudlayi?
13 Hi nkarhi wa ku tengisiwa emahlweni ka vakulu enyangweni ya muti wa matimba ya vulawuri, handle ko kanakana a wu ta swi tlangela leswaku a ku langutisisiwa ngopfu ndlela leyi a mi hanyisana ha yona enkarhini lowu hundzeke. Vakulu a va byi kambisisa hi vukheta vuxaka bya wena ni munhu la dlayiweke. Xana a wu n’wi venga, u n’wi tumbelerile ivi u n’wi ba hi vomu a fa? Loko swi ri tano, vakulu a va fanele va ku nyiketa eka murihisi wa ngati, kutani a wu fanele ku fa. Vavanuna lava va nga ni vutihlamuleri a va xi tiva xilaveko xa Nawu xa leswaku ‘nandzu wa ngati leyi nga riki na nandzu wa susiwa eIsrayele.’ (Deteronoma 19:11-13) Hi ku fanana, loko namuntlha ku ri ni mhaka ya vuavanyisi, vakulu va Vakreste va fanele va tiva Matsalwa kahle, va fambisana na wona va ri karhi va tsundzuka langutelo ni mahanyelo ya mudyohi ya nkarhi lowu hundzeke.
14 Hi ku ku vutisa hi musa, vakulu va muti a va lava ku tiva loko u lo tumbelela mudlayiwa. (Eksoda 21:12, 13) Xana u lo n’wi hlasela u tumberile ke? (Deteronoma 27:24) Xana a wu n’wi hlundzukele ngopfu munhu yoloye u kala u tirhisa makungu ya vunyoka-hansi u n’wi dlaya? Loko swi ri tano, a wu faneriwa hi ku fa. (Eksoda 21:14) Ngopfu-ngopfu vakulu a va ta lava ku tiva leswaku a ku ri ni vulala kumbe rivengo exikarhi ka wena ni mudlayiwa. (Deteronoma 19:4, 6, 7; Yoxuwa 20:5) A hi nge vakulu va kuma leswaku a wu na nandzu ivi va ku tlherisela emutini wa vuchavelo. Wa nga vona ndlela leyi a wu ta ti nkhensa ha yona tintswalo leti kombisiweke!
Vutomi eMutini Wa Vuchavelo
15. I swilaveko swihi leswi a swi byarhisiwa mudlayi la nga dlayangiki ha vomu?
15 Munhu la nga dlayangiki hi vomu a a fanele ku tshama emutini wa vuchavelo kumbe eka mpfhuka wa swisungunu swa 1 000 (kwalomu ka 440 wa timitara) ku suka emarhangwini ya wona. (Tinhlayo 35:2-4) Loko a pembela a tlula ndzilakano wolowo, a swi nga endleka a hlangana ni murihisi wa ngati. Eswiyin’weni swo tano, murihisi a nga dlaya mudlayi a tlhela a nga xupuriwi. Kambe mudlayi a a nga bohiwi kumbe ku khotsiwa. Tanihi muaka-tiko wa le mutini wa vuchavelo, a a fanele a dyondza ntirho, a va mutirhi a tlhela a va xirho xa tiko lexi pfunaka.
16. (a) Xana mudlayi la nga dlayangiki ha vomu a a fanele ku tshama emutini wa vuchavelo nkarhi wo tanihi kwihi? (b) Ha yini rifu ra muprista lonkulu ri endla swi koteka leswaku mudlayi a suka emutini wa vuchavelo?
16 Xana mudlayi la nga dlayangiki hi vomu a a fanele a tshama nkarhi wo tanihi kwihi emutini wa vuchavelo? Kumbexana vutomi bya yena hinkwabyo. Handle ka loko ko humelela swin’wana, kambe Nawu wu te: “Mudlayi a fanele ku ṭhama e mutini wa šitšhav̌elo ku ko ku fika rifu ra muprista lo’nkulu; kutaku loko muprista lo’nkulu a file, o ta tlhelela e tikweni leri nḍaka ya yena yi nga ka rona.” (Tinhlayo 35:26-28) Hikwalaho ka yini rifu ra muprista lonkulu ri pfumelela munhu la nga dlayangiki hi vomu leswaku a suka emutini wa vuchavelo? Phela, muprista lonkulu a a ri un’wana wa vanhu lava tivekaka swinene etikweni. Hikwalaho rifu ra yena a ri ta va xiendlakalo lexi xiyekaka swinene lerova a ri ta tiveka etinxakeni hinkwato ta Israyele. Kutani vahlapfa hinkwavo emitini ya vuchavelo a va ta tlhelela emakaya ya vona va nga ha chavi khombo ra varihisi va ngati. Ha yini? Hikuva Nawu wa Xikwembu wu lerise leswaku nkarhi wa murihisi wo dlaya mudlayi a wu hela loko muprista lonkulu a fa, naswona un’wana ni un’wana a a swi tiva sweswo. Loko xaka ra le kusuhi ri rihisela rifu endzhaku ka sweswo, a ri ta va ri ri mudlayi kutani a hetelela a kume nxupulo wa ku dlaya.
Mimbuyelo Ya Nkarhi Wo Leha
17. Xana minsivelo leyi vekeriwaka munhu la dlayangiki ha vomu yi nga va yi ve ni vuyelo byihi?
17 Xana minsivelo leyi vekeriwaka munhu la dlayeke un’wana hi xihoxo, yi nga va yi ve ni vuyelo byihi? Yi ve xitsundzuxo xa leswaku u dlaye munhu. A swi kanakanisi leswaku a a ta languta vutomi bya munhu tanihi lebyi kwetsimaka. Tlhandla-kambirhi, a nga ta swi rivala leswaku u khomiwe hi tintswalo. Hikwalaho ka leswi a kombiweke tintswalo, entiyisweni a ta va ni tintswalo eka van’wana. Lunghiselelo ra miti ya vuchavelo ni swipimelo swa yona ri tlhele ri pfuna ni vanhu lavan’wana. Hi ndlela yihi? Hakunene swi fanele swi va dyondzise leswaku a va fanelanga va nga khathali kumbe va nga vi na mhaka ni vutomi bya munhu. Xisweswo Vakreste va fanele ku tsundzuxiwa hi xilaveko xo papalata ku nga khathali loku nga vangaka rifu ra xitshuketa. Kutani ke, lunghiselelo ra Xikwembu ra miti ya vuchavelo ri fanele ri hi susumetela ku kombisa tintswalo loko ku endla tano swi fanerile.—Yakobo 2:13.
18. Xana lunghiselelo ra Xikwembu ra miti ya vuchavelo a ri pfuna hi ndlela yihi?
18 Lunghiselelo ra Yehovha Xikwembu ra miti ya vuchavelo na rona a ri pfuna hi tindlela tin’wana. Vanhu a va nga vumbi mintlawa ya varindzi yo hlongorisa mudlayi hi leswi ku vuriwaka leswaku u ni nandzu, kambe a nga si avanyisiwa. Ematshan’weni ya sweswo, a va n’wi teka a nga ri na nandzu wo dlaya ha vomu, a va tlhela va n’wi pfuna ku ya evutumbelweni. Ku tlula kwalaho, lunghiselelo ra miti ya vuchavelo a ri hambane swinene ni maendlelo ya namuntlha yo nghenisa vadlayi emakhotsweni, laha va khathaleriwaka hi timali hi vanhu va tiko ivi hakanyingi va engetela ku va swigevenga hikwalaho ka leswi va nga swin’we ni vadyohi van’wana. Elunghiselelweni ra muti wa vuchavelo, a swi nga bohi ku aka makhotso ya makhumbi yo durha, lama biyeriweke hi tinsimbhi, ku ma hlayisa ni ku ma rindza laha hakanyingi lava nga endzeni va lavaka ku baleka. Entiyisweni, mudlayi a a lava “khotso” naswona a a tshama eka rona hi nkarhi lowu vekiweke. A a fanele a tlhela a va mutirhi, xisweswo a endla swin’wana leswaku a pfuna vanhu-kulobye.
19. I swivutiso swihi leswi tlakusiwaka malunghana ni miti ya vuchavelo?
19 Hakunene, lunghiselelo ra Yehovha ra miti ya vuchavelo ya Vaisrayele leswaku va sirheleta vanhu lava nga dlayangiki hi vomu a ri ri ra tintswalo. Lunghiselelo leri hakunene ri tise xichavo evuton’wini. Hambi swi ri tano, xana miti ya vuchavelo ya khale yi ni nhlamuselo eka vanhu lava hanyaka eka lembe-xidzana ra vu-20? Xana hi nga va ni nandzu wa ngati emahlweni ka Yehovha Xikwembu ivi hi nga swi xiyi leswaku hi lava ku kombiwa tintswalo ta yena? Xana eka hina namuntlha miti ya vuchavelo ya le Israyele i ya nkoka hi ndlela yo karhi?
A Wu Ta Hlamurisa Ku Yini?
◻ Xana Yehovha u byi languta njhani vutomi bya munhu?
◻ I lunghiselelo rihi ra tintswalo leri Xikwembu xi ri endleleke vanhu lava nga dlayangiki hi vomu?
◻ Xana mudlayi a a nghenisa ku yini emutini wa vuchavelo, naswona a a fanele ku tshama nkarhi wo tanihi kwihi kwalaho?
◻ Xana a a yi ri yihi mimbuyelo leyinene ya swipimelo leswi vekeriweke munhu la nga dlayangiki hi vomu?
[Mepe lowu nga eka tluka 12]
Miti ya Israyele ya vuchavelo a yi akiwe etindhawini leti faneleke
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)
KEDEXE Nambu Wa Yordani GOLANI
XIKEME RAMOTO
HEBRONI BESERI