Watchtower LAYIBURARI YA LE KA WEB SITE
Watchtower
LAYIBURARI YA LE KA WEB SITE
Xitsonga
  • BIBELE
  • MIKANDZIYISO
  • TINHLENGELETANO TA VANDHLA
  • w96 1/15 matl. 26-29
  • Ku Vonakala Ku Herisa Nguva Ya Munyama

A ku na vhidiyo.

Hi khomele, ku ve ni xiphiqo loko hi tlanga vhidiyo leyi.

  • Ku Vonakala Ku Herisa Nguva Ya Munyama
  • Xihondzo xo Rindza Xi Huwelela Mfumo Wa Yehovha—1996
  • Swihloko
  • Tinhlokomhaka Tin'wana Leti Yelana Na Yona
  • Vutomi Bya Vayuda EMinkarhini Ya Vaperesi
  • Nkarhi Wa Greece
  • Ku Hundzuka Ka Vukhongeri
  • Vuyuda Byi Amukela Mintlawa Yo Hambana-Hambana Ya Vatshila
  • Vuyuda—Ku Lavisisa Xikwembu Hi Matsalwa Ni Ndhavuko
    Ku Lavisisa Ka Vanhu Xikwembu
  • Vakreste Va Hi Lembe-xidzana Ro Sungula eMatikweni Lawa Ku Vulavuriwaka Xigriki
    Xihondzo xo Rindza Xi Huwelela Mfumo Wa Yehovha—2008
  • Vuhundzuluxeri Bya Bibele Lebyi Cinceke Misava
    Xihondzo xo Rindza Xi Huwelela Mfumo Wa Yehovha—1998
  • Vamaccabee A Va Ri Vamani?
    Xihondzo xo Rindza Xi Huwelela Mfumo Wa Yehovha—1998
Vona Swo Tala
Xihondzo xo Rindza Xi Huwelela Mfumo Wa Yehovha—1996
w96 1/15 matl. 26-29

Ku Vonakala Ku Herisa Nguva Ya Munyama

VANHU va le nkarhini wa Yesu Kreste ni vaapostola va yena a va hambane swinene ni va le minkarhini ya Matsalwa ya Xiheveru. Vahlayi va Bibele lava nga swi xiyiki leswi, va nga anakanya hi ntshamisano ni ku hambeta ka vukhongeri ku sukela eka muprofeta Malakiya ku ya eka Matewu mutsari wa Evhangeli, kambe va nga swi twisisi swinene leswi a swi humelela eka malembe ya 400.

Malakiya, buku yo hetelela ya Matsalwa ya Xiheveru eka Tibibele to tala leti nga kona esikwini ra namuntlha, yi gimeta hi masalela ya Vaisrayele lava tlheleleke eka rikwavo endzhaku ko ntshunxiwa evuhlongeni eBabilona. (Yeremiya 23:3) Vayuda lava tinyiketeleke va khutaziwe ku yimela siku ra Xikwembu ra ku avanyisa leswaku ri herisa misava yo biha ni ku tisa Nguva ya Vumesiya. (Malakiya 4:1, 2) Hi nkarhi wolowo a ku fuma tiko ra Vaperesi. Mavuthu ya Vaperesi lawa a ma gove le Yuda ma hlayise ku rhula ni ku seketela swileriso swa vuhosi hi ku tirhisa matimba ya nyimpi.—Ringanisa Ezra 4:23.

Hambi swi ri tano, matiko ya Bibele ya cincile eka malembe-xidzana ya mune lama landzeleke. Munyama wa moya ni ku pfilunganyeka swi sungule ku nghenelela. Matiko ya Near East a ma ri karhi ma ninginisiwa hi madzolonga, vutherorisi, ntshikilelo, mianakanyo ya xihlawuhlawu xa vukhongeri, ku vhumbha ka filosofi ni ku cinca ka mahanyelo.

Matewu, buku yo sungula ya Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki, yi tsariwe hi nkarhi wa nguva leyi hambaneke. Mavuthu ya Rhoma ma sindzise leswaku ku va na Pax Romana, kumbe Ku Rhula Ka Rhoma. Vanhu lava titsongahataka hi mahlo-ngati a va rindzele ku ta ka Mesiya a ta herisa ku xaniseka, ntshikilelo ni vusweti, ni ku tisa ku vonakala evuton’wini, ku fuwa ni ku rhula. (Ringanisa Luka 1:67-79; 24:21; 2 Timotiya 1:10.) A hi kambisiseni swiendlakalo swa nkoka leswi nga tlhela swi kondletela tiko ra Vayuda eka malembe-xidzana ya le mahlweni ka ku tswariwa ka Yesu Kreste.

Vutomi Bya Vayuda EMinkarhini Ya Vaperesi

Hi ku landza xileriso xa Korexe xo ntshunxa Vayuda lava a va ri evuhlongeni eBabilona hi 537 B.C.E. ntlawa wa Vayuda ni van’wana lava a va tshama na vona lava nga riki Vayuda va sukile eBabilona. Masalela lama anguleke kahle eka swilo swa moya ma tlhelele etikweni leri madoroba ya rona ma herisiweke ni ndhawu leyi siyiweke yi ri hava vaaki. Vaedomu, Vafonexiya, Vasamariya, ni tinxaka ta Maarabiya swin’we ni tinxaka tin’wana ti teke xiphemu lexikulu xa tiko ra Israyele. Lava saleke va nyimba ya Yuda ni va nyimba ya Benjamini va vumbe ntsindza wa Yuda le xifundzheni xa Vaperesi lexi vuriwaka Abar Nahara (Entsungeni Wa Nambu).—Ezra 1:1-4; 2:64, 65.

Buku leyi nge The Cambridge History of Judaism yi vula leswaku Yuda ri sungule ku nghena eka “nguva yo ndlandlamuka ni ku engeteleka ka nhlayo ya vaaki,” ehansi ka mfumo wa Maperesi. Malunghana na Yerusalema, yi ya emahlweni yi ku: “Swisiwana ni valuveri a va yisa tinyiko, leswi endleke leswaku Tempele ni muti swi va ni rifuwo lerikulu naswona rifuwo ra kona ri koke van’wamabindzu ni tintlhari.” Hambi leswi Vaperesi a va rhandza ngopfu mfumo wa xikaya ni vukhongeri, ku hakela xibalo a swi tika hikuva a xi fanele ku hakeleriwa hi swilo swa risima.—Ringanisa Nehemiya 5:1-5, 15; 9:36, 37; 13:15, 16, 20.

Emalembeni yo hetelela ya Mfumo wa Vaperesi ku ve minkarhi yo nonon’hwa, leyi a yi vangiwa hi madzolonga ya vafumi. Vayuda vo tala va nghenelerile emadzolongeni lama pfukeke eRibuweni ra lwandle ra Meditereniya naswona va tsutsumele en’walungwini eHyrcania le Lwandle ra Caspian. Hambi swi ri tano, vanhu vo tala lava nga va nyimba ya Yuda a va kalanga va xanisiwa hi Vaperesi.

Nkarhi Wa Greece

Alexander Lonkulu u tlule ku kota yingwe ehenhla ka Middle East hi 332 B.C.E., kambe nsusumeto wa Magriki wa ku rhumela swilo etikweni a a vona wu fanele ku rhangisiwa emahlweni. (Daniyele 7:6) Hi ku xiya leswaku ndhavuko wa Magriki wu ni matimba ya swa tipolitiki, hi ku hatlisa u endle malunghiselelo yo engetela mfumo wakwe lowu ndlandlamukaka hi Vuhellene. Xigriki xi ve ririmi leri vulavuriwaka emisaveni hinkwayo. Ku fuma ka Alexander ka xinkarhana, ku hlohlotele moya wo rhandza madzolonga, ku hisekela mintlangu, ni ku tlangela vuxongi. Hakatsongo-tsongo, hambi ku ri ndhavuko wa Vayuda wu hundzukele eka Vuhellene.

Endzhaku ka rifu ra Alexander hi 323 B.C.E., vatlhandlami vakwe le Siriya na Egipta va ve vo sungula ku hetisisa swiphemu leswi muprofeta Daniyele a swi vitaneke “hosi ya le ṅwalungwini” ni “hosi ya le ḍongeni.” (Daniyele 11:1-19) Hi nkarhi wa ku fuma ka Egipta “hosi ya le ḍongeni,” Ptolemy II Philadelphus (285-246 B.C.E.), Matsalwa ya Xiheveru ma sungule ku hundzuluxeriwa ma yisiwa eka Xikoine, ku nga Xigriki xa ntolovelo. Vuhundzuluxeri lebyi a byi vuriwa Septuagint. Tindzimana to tala eka vuhundzuluxeri lebyi a ti tshahiwa eMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki. Ririmi ra Xigriki ri kumeke ri antswa swinene eku tameleni ka marungula ya nkoka ya ku vonakala ma yisiwa emisaveni leyi pfilunganyekeke ni leyi nga emunyameni hi tlhelo ra moya.

Endzhaku ka loko Antiochus IV Epiphanes a ve hosi ya Siriya ni ku va mufumi wa Palestina (175-164 B.C.E.), Vuyuda a byi ri kusuhi ni ku herisiwa hi nxaniso lowu seketeriwaka hi mfumo. Vayuda va ve ehansi ka nxungeto wa rifu, va sindzisiwa ku rhukana Yehovha Xikwembu ni ku gandzela swikwembu swa Magriki. Hi December 168 B.C.E., altari ya vuhedeni yi akiwe ehenhla ka altari leyikulu ya Yehovha etempeleni ya le Yerusalema, magandzelo a ma nyikeriwa ehenhla ka yona va hisela Zewusi xikwembu xa Mintlangu. Vanhu lava a va karhatekile kambe va ri ni xivindzi va ve nyandza yin’we ehansi ka vurhangeri bya Judas Maccabaeus va lwa ku kondza va hlula ivi va teka Yerusalema. Tempele yi tlhele yi nyiketeriwa eka Xikwembu, naswona malembe manharhu endzhaku ka ku nyamisiwa ka yona, ku tlhele ku sunguriwa ku humesa magandzelo siku na siku.

Hi nkarhi lowu saleke wa Magriki, vaaki volavo va le Yudiya hi xivindzi va kunguhate ku ndlandlamuxa tiko ra vona ku ya emindzilakaneni ya rona ya khale. Va tirhise vuthu ra vona leri nga ni vuswikoti hi ndlela leyi nga riki ya Xikwembu leswaku va xungeta vaakelani va vona va vahedeni hi rifu loko va ala ku hundzuka. Hambi swi ri tano, mianakanyo ya politiki ya Magriki yi hambete yi lawula madoroba-nkulu ni madoroba-ntsongo.

Hi nkarhi lowu, valweri lavakulu va vuprista a va hombolokile. Swikhirhi, ku dlayiwa ka vanhu lava nga ni swikhundla ni ku rhandza tipolitiki ku tlula mpimo, va thyakise mfumo wa vona. Loko moya wa ku chava Xikwembu eka Vayuda wu ya wu hela, moya wa mintlangu leyi tolovelekeke ya Magriki wu ye wu andza. Vona ndlela leyi swi hlamarisaka ha yona ku vona vaprista-ntsongo va tshika mintirho ya vona hikwalaho ko lava ku ya nghenela mintlangu! Vatlangi va Vayuda a va tinyiketela hambi eka vuhandzuri byo vava leswaku va “yimbisiwa” leswaku va papalata ku khomisiwa tingana loko va ri karhi va phikizana ni Vamatiko va nga ambalanga nchumu.—Ringanisa 1 Vakorinto 7:18.

Ku Hundzuka Ka Vukhongeri

Emalembeni ya vona yo sungula ya loko va ha ku huma evuhlongeni, Vayuda lava tshembekeke va arile ku pfanganyisa tidyondzo ta vuhedeni, tifilosofi ni vukhongeri bya ntiyiso lebyi hlavuteriweke eMatsalweni ya Xiheveru. Buku ya Estere, leyi tsariweke ku tlula 60 wa malembe ya vunghana lebyikulu na Vaperesi, yi hava vuthala bya Vuzoroaster. Tlhandla-kambirhi, ku hava nkucetelo wa vukhongeri lebyi bya Vaperesi lowu kumekaka etibukwini ta Bibele to tanihi Ezra, Nehemiya, kumbe Malakiya, leti hinkwato ka tona ti tsariweke exiphen’wini xo sungula xa nkarhi wa Vaperesi (537-443 B.C.E.).

Hambi swi ri tano, swidyondzi swi tshemba leswaku exiphen’wini xo hetelela xa nkarhi wa Vaperesi, Vayuda vo tala va sungule ku va ni vonelo ra vugandzeri bya Ahura Mazda, ndhuna ya xikwembu xa Vaperesi. Leswi swi kombisiwa hi vukholwa-hava lebyi dumeke ni tidyondzo ta Vaessene. Mavito ya Xiheveru lama tolovelekeke ya timhungubye, swivumbiwa swin’wana swa le mananga, ni tinyanyana leti hahaka ni vusiku to tanihi miswohonho, swin’we ni mimoya leyo biha ya Vababilona ni ya tinxaka ta Vaperesi, swi sungule ku nghena emianakanyweni ya Vayuda.

Vayuda va sungule ku va ni langutelo lerintshwa ra mianakanyo ya vuhedeni. Marito yo tanihi tilo, tihele, moya-xiviri, Rito (Logos) na vutlhari hinkwawo ma sungule ku va ni tinhlamuselo letintshwa. Naswona hi laha se a va dyondzisiwe ha kona, Xikwembu se a xi ri kule swinene lero a xi nga ha vulavurisani ni vanhu, a xi lava vahlanganisi. Magriki a ma vitana vuhlanganisi lebyi ni mpfuno wa mimoya va ku i mademona. Hi ku tekelela mianakanyo ya leswaku mademona ma nga ha va lamanene kumbe yo biha, Vayuda va amukele vulawuri bya vudemona.

Ku cinca loku akaka a ku katsa ni vugandzeri bya kwalaho. Hi ku hatlisa ku akiwe masinagoga, ku nga tindhawu leti mavandlha ya le kusuhi ya Vayuda a ma hlangana kona ma ta kuma dyondzo ya swa vukhongeri ni vutirheli. Leswaku masinagoga ya Vayuda ma sungule kwihi, rini, naswona njhani a swi tiveki. Tanihi leswi a ma kota ku fikelela swilaveko swa Vayuda lava a va tshama ekule ni tindhawu ta vugandzeri lava a va nga swi koti ku ya etempeleni, hi ntolovelo ku tshembiwa leswaku masinagoga ma akiwe eminkarhini ya vuhlonga kumbe ya ku ntshunxiwa evuhlongeni. Lexi xiyekaka, ma ve ndhawu leyinene leyi eka yona Yesu ni vadyondzisiwa vakwe va ‘twariseke mintirho yo saseka ya Xikwembu, lexi va vitaneke ku huma emunyameni, va nghena eku vonakaleni ka xona loku hlamarisaka.’—1 Petro 2:9.

Vuyuda Byi Amukela Mintlawa Yo Hambana-Hambana Ya Vatshila

Hi lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E., ku humelele mintlawa yo hambana-hambana ya vutshila. A yi nga ri tinhlengeletano leti avaneke ta vukhongeri. Ematshan’weni ya sweswo, a yi ri mintlawa leyitsongo ya vafundhisi va Vayuda, vativi va filosofi, van’watipolitiki lava chivirikaka lava lavaka ku lawula tiko, hinkwavo va ri hansi ka Vuyuda.

Vasaduki lava a va taleriwe hi swa tipolitiki a va ri vatirhi va le vuhosini lava fuweke swinene naswona a va tiveka hi vutlhari bya vona lebyikulu ku sukela eka mpfilumpfilu wa Vahasimoniya exikarhi ka lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E. Vunyingi bya vona a va ri vaprista, kasi van’wana a va ri van’wamabindzu ni varimi. Enkarhini lowu Yesu a velekiweke ha wona, Vasaduki vo tala a va rhandza mfumo wa Rhoma wa le Palestina hikuva a va vula leswaku a wu cinca-cinci nikatsongo naswona a wu hlayisa xikhundla xa wona. (Ringanisa Yohane 11:47, 48.) Ntlawa lowutsongo wa (Vaheroda) a wu tshemba leswaku mfumo wa ndyangu wa ka Heroda a wu fambisana ni langutelo ra tiko hi ndlela yo antswa. Entiyisweni, Vasaduki a va nga lavi leswaku tiko ri va emavokweni ya Vayuda lava hisekelaka vukhongeri kumbe ku va ni un’wana la lawulaka etempeleni handle ka muprista. Tidyondzo ta Vasaduki a ti ri ta ndhavuko, a ti talele ngopfu eka ndlela leyi vona vini va hlamuselaka matsalwa ya Muxe ha yona, naswona va ri karhi va kanetana ni ntlawa lowu nga ni matimba wa Vafarisi. (Mintirho 23:6-8) Vasaduki a va teka vuprofeta bya Matsalwa ya Xiheveru byi ri ku mbambela. A va dyondzisa leswaku tibuku ta Bibele ta matimu, ta vuphati ni ta swivuriso a ti huhuteriwanga naswona a hi ta nkoka.

Vafarisi va humelele hi nkarhi wa Magriki va ri ni matimba lamakulu yo lwisana ni Vuhellene lebyi lwisanaka ni Vuyuda. Hambi swi ri tano, esikwini ra Yesu a va ri vahlayisi va ndhavuko lava nga hundzukiki, vativi va nawu, vatinyungubyisi, lava tiendlaka lavo lulama lerova va nga hundzula vanhu van’wana hi vululami bya vona ni ku va vadyondzisi lava lavaka ku lawula tiko hi tidyondzo ta sinagoga. Vunyingi bya vona a va huma eka ntlawa wa le xikarhi naswona a va dlayetela vanhu lava tolovelekeke. Yesu u langute Vafarisi tanihi lava nga ni makwanga, varhandzi va mali lava pfumalaka musa, lava teleke vukanganyisi. (Matewu, ndzima 23) A va amukela Matsalwa ya Xiheveru hinkwawo hi ku ya hi matwisiselo ya vona va tlhela va ma ringanisa kumbe va teka mindhavuko ya vona ya nomo yi ri ni ntikelo lowukulu. A va vula leswaku mindhavuko ya vona a yi ri “xisirhelelo xa Nawu.” Hambi swi ri tano, ematshan’weni yo va xisirhelelo xa nawu, tidyondzo ta vona a ti yisa Rito ra Xikwembu ehansi naswona a ti pfilunganya vanhu.—Matewu 23:2-4; Marka 7:1, 9-13.

Vaessene i vanhu lava nga ni tidyondzo leti nga hava xisekelo lava a va ri vaaki lava titshameleke voxe. A va tivula masalela ya ntiyiso ya Israyele, va ri karhi va tengile va rindzele ku amukela Mesiya loyi a tshembisiweke. Vaessene a va hanya vutomi bya vukhongeri, byo titshamela wexe, naswona vunyingi bya tidyondzo ta vona a ti tekiwe eka tidyondzo ta Vaperesi ni Magriki.

Vahiseki vo hambana-hambana lava hisekelaka tiko lava a va hlohloteriwa hi vukhongeri, va tiyimisele ku dlaya un’wana ni un’wana loyi a lwisanaka ni ntshunxeko wa Vayuda tanihi tiko. A va kota Vahasimoniya naswona eku sunguleni va kombele mpfuno eka majaha lama nga ni vutlhari, lama dyondzekeke. Loko va ta va va xiyiwe tanihi swigevenga leswi nga ni khombo kumbe mavuthu yo sihalala, va tirhise marhengu yo tumbelela lama endleke leswaku mapatu ni tindhawu ta mani na mani swi va ni khombo, sweswo a swi engetela ntshikilelo wa siku na siku.

Le Egipta, filosofi ya Magriki yi humelele exikarhi ka Vayuda va le Alexandria. Ku sukela kwalaho, yi hangalake na Palestina ku ya fika ni le ka Vayuda va Diaspora lava hangalakeke etikweni hinkwaro. Vativi va miehleketo va Vayuda lava tsaleke Apocrypha ni matsalelo ya vukhongeri bya Xiyuda lama nga twisisekiki va hlamusela matsalwa ya Muxe tanihi lama nga twisisekiki, naswona tanihi mintsheketo leyi nga twisisekiki.

Nkarhi lowu nguva ya Vurhoma yi fikeke ha wona, Vuhellene byi hundzule Palestina hinkwaro, hi tlhelo ra ntshamisano, tipolitiki ni filosofi. Vukhongeri bya Vayuda lebyi sekeriweke eBibeleni byi siviwe hi Xiyuda, byi hlangana ni Vubabilona, Vuperesi ni tidyondzo ta Magriki leti hlanganisiweke ni mintiyiso yo karhi ya Matsalwa. Hambi swi ri tano, hinkwavo ka vona, Vasaduki, Vafarisi ni Vaessene a va endla tiphesente leti nga hansi ka 7 ta vaaki. Exikarhi ka lava a va nga twisisi minsusumeto leyi leyi pfilunganyaka, a ku ri mintshungu ya Vayuda, lava “a va karhele, va tshamile ehansi, va fana ni tinyimpfu leti nga riki na murisi.”—Matewu 9:36.

Yesu Kreste u fikele emisaveni yoleyo ya munyama. Xirhambo xakwe lexi tiyisekisaka xa chavelela swinene: “Tanani ka mina, n’wina hinkwenu lava karheleke, ni lava tikeriwaka, ndzi ta mi wisisa.” (Matewu 11:28) Mawaku ndlela leyi swi nyanyulaka ha yona ku n’wi twa nakambe a ku: “Hi mina ku vonakala ka misava”! (Yohane 8:12) Naswona entiyisweni, xitshembiso xakwe lexi tsakisaka a xi kufumeta mbilu: “Loyi a ndzi landzelelaka a nga ka a nga fambi emunyameni ni siku ni rin’we, kambe ú ta va ni ku vonakala ka vutomi.”—Yohane 8:12.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Yesu u kombise leswaku varhangeri va vukhongeri va Vayuda a va ri emunyameni wa moya

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Mali ya nsimbi yi ni xifaniso xa Antiochus IV (Epiphanes)

[Xihlovo Xa Kona]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

    Minkandziyiso Ya Xitsonga (1987-2025)
    Huma
    Nghena
    • Xitsonga
    • Rhumela
    • Leswi u swi tsakelaka
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Swipimelo Swo Tirhisa Website Leyi
    • Milawu Yo Sirhelela Rungula Ra Xihundla
    • Seta Swa Xihundla
    • JW.ORG
    • Nghena
    Rhumela