Vamaccabee A Va Ri Vamani?

EKA vo tala, nkarhi wa Vamaccabee wu fana ni bokisi ro hlayisa rungula, leri tumbetiweke, leri sukelaka eku hetiweni ka tibuku to hetelela ta Matsalwa ya Xiheveru ku ta fikela eku fikeni ka Yesu Kreste. Hilaha vuxokoxoko byo karhi byi paluxiwaka ha kona loko ku kambisisiwa bokisi ro hlayisa rungula eka xihahampfhuka (black box), endzhaku ka loko xi wile, vutivi byin’wana byi nga kumiwa hi ku langutisisa kahle nguva ya Vamaccabee—nguva ya ku hundzuka ni ku cinca ka rixaka ra Vayuda.

Vamaccabee a va ri vamani? Xana va ve ni nkucetelo wihi eka Vuyuda ku nga si fika Mesiya loyi ku vhumbiweke ha yena?—Daniyele 9:25, 26.

Gandlati Leri Vangiweke Hi Vuhelene

Alexander Lonkulu u hlule matiko ku sukela eGreece ku ya fika eIndia (336-323 B.C.E.). Mfumo wa yena lowukulu hi wona wu hangalaseke Vuhelene—ririmi ni ndhavuko wa Greece. Tindhuna ni mavuthu ya Alexander va tekane ni vavasati va matiko wolawo, kutani ku pfangana mindhavuko ya Magriki ni mindhavuko yimbe. Endzhaku ka ku fa ka Alexander, mfumo wakwe wu aviwile wu va wa tindhuna ta yena. Eku sunguleni ka lembe xidzana ra vumbirhi B.C.E., Antiochus wa Vunharhu wa ntlhandlamano wa vafumi wa Magriki wa Seleucus le Siriya, u suse Israyele ehansi ka vulawuri bya Va-ptolemy va Magriki va le Egipta. Xana ku fuma ka Vuhelene ku va khumbe njhani Vayuda eIsrayele?

N’wamatimu un’wana wa tsala: “Tanihi leswi Vayuda a a va nga ta swi kota ku papalata ku hlangana ni vaakelani va vona lava hundzuriweke Vahelene, naswona a va nga tali ku hlangana ni vamakwavo lava nge ndzhandzeni, a swi nga papalateki ku tekelela mindhavuko ya Magriki swin’we ni ndlela leyi Magriki ma ehleketaka ha yona. . . . Ku kumeka u ri karhi u hanya ntsena hi nkarhi wa Vuhelene, a a swi endla u ngheniwa hi mindhavuko ya Magriki!” Vayuda va tithye mavito ya Magriki. Va amukele mikhuva ni maambalelo ya Magriki hi mimpimo yo hambana-hambana. A swi olova leswaku munhu a lahlekeriwa hi ndhavuko wa ka vona.

Ku Homboloka Ka Vaprista

Exikarhi ka Vayuda lava a va hluriwa swinene hi nkucetelo wa Vuhelene a ku ri ni vaprista. Vo tala va vona, a va vona onge ku amukela Vuhelene a a swi endla Vuyuda byi pfumelelana ni minkarhi. Un’wana wa Muyuda wo tano a a ku ri Jason (loyi a a vitaniwa Yoxuwa hi Xiheveru), ndzisana ya muprista lonkulu Onias wa Vunharhu. Loko Onias a ha fambile a ri eAntiyoka, Jason u fumbarherise valawuri va Magriki. Hikwalaho ka yini? Leswaku a va endla va veka Jason a va muprista lonkulu ematshan’weni ya Onias. Mufumi wa yindlu ya Seleucus, wa Mugriki, Antiochus Epiphanes (175-164 B.C.E.) u amukele xifumbarheriso xexo hi ntsako. Vafumi va Magriki a a va nga si tshama va nghenelela eka vuprista lebyi tlakukeke bya Vayuda, kambe Antiochus a a lava mali ya ku fambisa vuthu. Nakambe a a tsakile loko a kume murhangeri wa Muyuda loyi a a ta gingiritekela ku ndlandlamuxiwa ka Vuhelene. Hi ku pfumelelana ni xikombelo xa Jason, Antiochus u thye Yerusalema leswaku i muti (polis) wa Magriki. Kutani Jason u ake muako lowu eka wona Vayuda lavatsongo ni vaprista lavatsongo a va phikizanela mintlango eka wona.

Vukanganyisi byi tswale vukanganyisi. Endzhaku ka malembe manharhu, Menelaus, loyi kumbexana a a nga ri kona eka nxaxamelo wa vuprista, u humese xifumbarheriso lexikulu swinene, kutani Jason a baleka. Leswaku a kota ku hakela Antiochus, Menelaus u teke ntsengo lowukulu wa mali enkwameni wa tempele. Tanihi leswi Onias wa Vunharhu (loyi a a ri evuchavelweni le Antiyoka), a lwisaneke na swona leswi, Menelaus u kunguhate leswaku a dlayiwa.

Loko a twe mavarivari ya leswaku Antiochus u file, Jason u tlhelele eYerusalema a ri ni gidi ra vavanuna leswaku a ya teka vuprista lebyi tlakukeke eka Menelaus. Kambe Antiochus a a nga fanga. Loko a twe hi xiendlo xa Jason ni ku pfilunganya ka yena Vayuda, ni ku lwisana ni fambiselo ra yena ra Vuhelene, Antiochus u sungule ku tlherisela.

Antiochus A Teka Magoza

Ebukwini yakwe leyi nge The Maccabees, Moshe Pearlman wa tsala: “Hambiloko tirhekhodo ti nga swi veki erivaleni, swi tikomba onge Antiochus a a anakanya leswaku ku pfumeleriwa ka Vayuda ku yisa vukhongeri bya vona emahlweni, a a ku ri xihoxo xa politiki. Hi ku vona ka yena, ku xandzuka loku ku nga kona eYerusalema a ku vangiwanga hi vukhongeri, kambe ku vangiwe hi moya wo seketela Vaegipta le Yudiya, naswona mianakanyo leyi ya politiki yi langutiwe yi ri ni khombo, hikuva eka vanhu va yena hinkwavo, a ku ri Vayuda ntsena lava va lweleke mpfumelelo wa ku va ni ndlela ya vona leyi hambaneke ya vukhongeri naswona va nyikiwa wona. . . . U anakanye leswaku leswi, swi fanele ku herisiwa.”

Murhangeri wa Israyele tlhelo xidyondzeki Abba Eban u katsakanya leswi landzeleke, a ku: “Hi ku landzelelana ka xihatla hi malembe ya 168 na 167 [B.C.E.], Vayuda va yayarheriwile, Tempele yi onheteriwa, ku hanya hi ku landza vukhongeri bya Xiyuda ku siveriwile. Loko wo yimba a wu xupuriwa hi rifu, a swi ri tano ni hi ku hlayisa Savata. Ndzhukano lowukulu wu te hi December 167, loko hi ku lerisa ka Antiochus, ku dzimiwe altari ya Zewusi exikarhi ka Tempele, naswona Vayuda va lerisiwe leswaku va gandzela hi nyama ya tinguluve—leyi entiyisweni a yi thyakile hi ku ya hi nawu wa Xiyuda—eka xikwembu xa Magriki.” Hi nkarhi lowu, Menelaus ni Vayuda van’wana lava hundzukeke Vahelene va ye emahlweni ni swikhundlha swa vona, va tirhela etempeleni leyi sweswi yi nyamisiweke.

Hambileswi Vayuda vo tala va amukeleke Vuhelene, ntlawa lowuntshwa lowu a wu tivitana Vuhasidi—vanhu va vukhongeri—wu khutaze swinene ku landzelela Nawu wa Muxe. Sweswi hikwalaho ko nyenyetsiwa hi vaprista va Vuhelene, vanhu va sungule ku seketela Vuhasidi. Hiloko vanhu va sungula ku dlayeriwa ripfumelo, tanihi leswi Vayuda etikweni hinkwaro a va sindzisiwa ku hundzukela eka mikhuva ya vuhedeni ni ku endla magandzelo, loko va nga swi endli sweswo a va langutana ni rifu. Tibuku leti nga amukeriwiki ta Vamaccabee ti nyikela tinhlamuselo to tala mayelana ni vavanuna, vavasati ni vana lava hlawuleke ku langutana ni rifu ku ri ni ku landzula ripfumelo ra vona.

Ku Angula Ka Vamaccabee

Swiendlo leswi hundzeletiweke swa Antiochus swi susumetele Vayuda vo tala leswaku va lwela vukhongeri bya vona. Le Modiʼin, en’walungu-vupela-dyambu bya Yerusalema ekusuhi ni muti wa manguva lawa wa Lod, muprista la vitaniwaka Mattathias u vitaneriwe entsindza wa doroba. Tanihi leswi Mattathias a a xiximiwa hi vaaka-tiko va kwalaho, muvulavuleri wa hosi u ringete ku n’wi endla leswaku a endla gandzelo ra vuhedeni—leswaku a ponisa vutomi bya yena ni ku vekela vaaki hinkwavo xikombiso lexinene. Loko Mattathias a ala, Muyuda un’wana u humelerile, a tiyimisele ku endla gandzelo. Hikwalaho ko hlundzuka, Mattathias u teke tlhari ivi a n’wi dlaya. Hikwalaho ko hlamarisiwa hi vukarhi bya wanuna loyi a kuleke, masocha ya Magriki ma hlwerile ku teka goza. Hi ku copeta ka tihlo, Mattathias se a a dlaye ni ndhuna ya Mugriki. Vana va majaha va ntlhanu va Mattathias ni vaaki va le dorobeni va hlule masocha ya Magriki ma nga si tilwela.

Mattathias u huwelerile a ku: ‘Un’wana ni un’wana loyi a hisekelaka Nawu a a ndzi landze.’ Hi ku chava ku rihisiwa, yena ni vana va yena va majaha va balekele etintshaveni. Naswona loko vanhu va twa leswi va swi endleke, Vayuda (ku katsa ni Vahasidi vo tala) va fambe na vona.

Mattathias u veke n’wana wa yena Judah leswaku a fambisa timhaka ta nyimpi. Kumbexana hikwalaho ka leswi Judah a a ri ni vuswikoti byo lwa nyimpi, u vitaniwe Maccabee, leswi vulaka “hamele.” Mattathias ni vana vakwe va vitaniwe Vahasimoniya, ku nga vito leri tekiweke eka doroba ra Heximoni kumbe eka kokwana loyi a a vitaniwa hi vito rolero. (Yoxuwa 15:27) Hambiswiritano, tanihi leswi Judah Maccabee a veke wanuna la dumeke hi nkarhi wa nxandzuko, ndyangu hinkwawo wu vitaniwe Vamaccabee.

Tempele Yi Vuya Nakambe

Eka lembe ro sungula ra ku xandzuka ka vona, Mattathias ni vana va yena va xinuna va swi kotile ku hlela vuthu leritsongo. Mavuthu ya Magriki ma hlasele mintlawa ya lava lwelaka Vuhasidi, hi Savata, hi makhamba yo hlayanyana. Hambi leswi a va ri ni matimba ya ku tilwela, a a va nga ta wu tlula nawu wa Savata. Hiloko ku dlayiwa vanhu vo tala. Mattathias—loyi sweswi a a langutiwa tanihi mulawuri wa vukhongeri—u simeke nawu lowu pfumelelaka Vayuda leswaku va ti sirhelela hi Savata. Nawu lowu a wu tiyisanga ku xandzuka ntsena, kambe wu simeke endlelo eka Vuyuda, ro pfumelela varhangeri va vukhongeri leswaku va endla nawu wa Xiyuda wu pfumelelana ni swiyimo leswi cincaka. Talmud yi kombise mboyamelo lowu eka nhlamuselo ya yona leyi nge: “Va tshikeni va nyamisa Savata yin’we leswaku va ta kwetsimisa Tisavata to tala.”—Yoma 85b.

Endzhaku ka ku fa ka tata wakwe la dyuhaleke, Judah Maccabee u ve murhangeri-nkulu wa vaxandzuki lava. Hi ku vona leswaku a a nga ta swi kota ku hlula nala wa yena hi ku lwa nyimpi erivaleni, u kunguhate malwelo lamatshwa, lama fanaka ni ya lava pfukelaka mfumo manguva lawa. U hlasele mavuthu ya Antiochus etindhawini leti a a va nga ta swi kota ku tirhisa malwelo ya vona lama tolovelekeke leswaku va tisirhelela. Endzhaku ka ku lwa hi minkarhi yo hlayanyana, Judah u humelerile ku hlula mavuthu lawa a ma tele ku tlula ya yena.

Loko va langutane ni nkwetlembetano lowu nga kona exikarhi, ni ku kula ka mfumo wa Rhoma, Vafumi va Seleucus, a va khathalanga hi ku veka milawu yo lwisana ni Xiyuda. Leswi swi pfulele Judah ndlela yo ya emahlweni a hlasela ku ya fika etinyangweni letikulu ta Yerusalema. Hi December, 165 B.C.E., (kumbexana hi 164 B.C.E.) yena ni mavuthu ya yena va teke tempele, va basisa swibye swa yona, kutani va yi nyiketela nakambe—malembe manharhu endzhaku ka ku onhiwa ka yona. Vayuda va tlangele xiendlakalo lexi lembe ni lembe hi Hanukkah, ku nga nkhuvo wa ku nyiketeriwa.

Tipolitiki eMatshan’weni Ya Vukhongeri

Tipakani ta nxandzuko ti fikeleriwile. Milawu leyi sivelaka Vuyuda yi susiwile. Vugandzeri ni magandzelo se swa endliwa etempeleni. Leswi se va enerisekeke, Vahasidi va sukile evuthwini ra Judah Maccabee kutani va tlhelela emakaya ya vona. Kambe Judah a a ha ri ni mianakanyo yin’wana. A a ri ni vuthu leri leteriweke kahle, kutani hikwalaho ka yini a nga ri tirhisi leswaku a simeka mfumo lowu tiyimeleke wa Vayuda? Timhaka ta vukhongeri leti vangeke nxandzuko sweswi se a ti siviwe hi swikongomelo swa tipolitiki. Kutani ku lwa ku ye emahlweni.

Leswaku a kuma nseketelo wa ku lwa ni vulawuri bya Seleucus, Judah Maccabee u endle ntwanano na Rhoma. Hambileswi a dlaweke enyimpini hi 160 B.C.E., vamakwavo va yena va ye emahlweni ni ku lwa. Jonathan, makwavo wa Judah u endle leswaku vafumi va ntlhandlamano wa Seleucus va twanana ku n’wi veka tanihi muprista lonkulu ni mufumi eYudiya, hambileswi a tameke a ha ri ehansi ka vulawuri bya vona. Loko Jonathan a kanganyisiwile, kutani a khomiwa, a dlawa hikokwalaho ka rhengu ra Siriya, makwavo Simeon—loyi a nga wo hetelela eka vamakwavo va Vamaccabee—u n’wi sivile. Ehansi ka ku fuma ka Simeon, vuthala byo hetelela bya vulawuri bya ntlhandlamano wa vafumi wa Seleucus byi herisiwile (hi 141 B.C.E.). Simeon u pfuxete ntwanano na Rhoma naswona varhangeri va Vayuda va n’wi amukele tanihi mufumi ni ku va muprista lonkulu. Hiloko ku simekiwa ntlhandlamano wa Vuheximoni lowu tiyimeleke woxe, lowu lawuriwaka hi Vamaccabee.

Vamaccabee va tlhele va kondletela vugandzeri etempeleni Mesiya a nga si fika. (Ringanisa Yohane 1:41, 42; 2:13-17.) Tanihi leswi ku tshembiwa ka vaprista a ku hohlokile hikwalaho ka swiendlo swa vaprista va Vuhelene, ku tlhele ku ya emahlweni ku hohloka ehansi ka Vuheximoni. Hakunene, ku fumiwa hi vaprista lava anakanyaka swa tipolitiki, ematshan’weni yo fumiwa hi hosi yo tshembeka ya nxaxamelo wa Davhida, a swi yi tisanga mikateko ya ntiyiso eka Vayuda.—2 Samuwele 7:16; Pisalema 89:3, 4, 35, 36.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

Mattathias, tata wa Judah Maccabee, u huwelerile a ku: ‘Un’wana ni un’wana loyi a hisekelaka Nawu a a ndzi landze’

[Xihlovo Xa Kona]

Mattathias appealing to the Jewish refugees/The Doré Bible Illustrations/Dover Publications